Αρχιμ. Μιχαήλ Χαρ. Σταθάκης
…οἴκους ἀνιστῶ τοὺς πεσόντας τῷ χρόνῳ, ἄλλους νεουργῶ (μαρτυρεῖ πᾶς ὁ βλέπων)…
”Στα τελευταία αφιερώματα προς τιμήν του αγίου Μιχαήλ του Χωνιάτου είχαμε την ευκαιρία να θυμηθούμε πολλά ιστορικά γεγονότα αλλά και τις συνθήκες που τα διαμόρφωσαν. Ξεκινώντας με την διδασκαλία της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας από τον Μιχαήλ Ψελλό και τον μαθητή του Ιωάννη Ιταλό είδαμε ότι η κατεύθυνση που δόθηκε από τον τελευταίο και τους μετέπειτα διαδόχους στην αντίστοιχη πανεπιστημιακή έδρα της Κωνσταντινουπόλεως έδινε υπέρμετρη βαρύτητα στην ατομική προσπάθεια του ανθρώπου να επικοινωνήσει και να ενωθεί με το θείο. Η προσπάθεια όμως αυτή περιοριζόταν στο άτομο χωρίς να θεωρεί αναγκαίο το σύνολο.
Ο “Κατακερματισμός” του Μιχαήλ Χωνιάτη – Φως Φαναρίου (fosfanariou.gr).
Η κατάσταση αυτή διαπότισε την βυζαντινή κοινωνία της εποχής με αποτέλεσμα ο κατακερματισμός να έλθει σαν φυσικό επακόλουθο. Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι πλέον παύουν να οικοδομούνται ναοί μεγάλου μεγέθους που δημιουργούν της αίσθηση στους πιστούς της συσσωμάτωσης και του σώματος της Εκκλησίας συναζόμενο επί το αυτό και περνάμε στην φάση των μικρών ατομικών-οικογενειακών ναών, ως απότοκα της πεποίθησης των πιστών περί ατομικής σωτηρίας. Η Πόλη πέφτει στα χέρια των Λατίνων Σταυροφόρων χωρίς να δημιουργείται ταυτοχρόνως αίσθημα ανάγκης ομόνοιας και συνασπισμού των περιφερειακών τοπικών δυνάμεων (ηγεμονίσκων). Αντιθέτως οι τελευταίοι διακρίνουν τώρα την ευκαιρία να αυξήσουν τις κτήσεις και την επιρροή τους. Έτσι έχουμε της Αυτοκρατορία της Νίκαιας, της Τραπεζούντας, το Δεσποτάτο της Ηπείρου και εκείνο του Μυστρά. Η έδρα του Πατριαρχείου μεταφέρεται στην Νίκαια αλλά δημιουργούνται οι πρώτες αποσχιστικές τάσεις με την πρόφαση την εκτός των συνόρων έδρα του Πατριαρχείου και αιτία τον αγώνα επικράτησης κάποιου έναντι των υπολοίπων.
Με την σειρά του το διαμορφωθέν αυτό κλίμα οδήγησε στην διαμόρφωση των εθνικών ιδεών και κρατών της Βαλκανικής και όχι μόνο, αλλά και στην δημιουργία αιτήματος εκκλησιαστικής αυτονομίας που ανάγκασε το Οικουμενικό Πατριαρχείο να αναγνωρίσει το αίτημα και έτσι να δημιουργηθούν οι εθνικές Εκκλησίες, κάτι που βλέπουμε να εξελίσσεται ακόμα και στις ημέρες μας. (βλ. 13ο αφιέρωμα Μιχαήλ Χωνιάτης: “Κατακερματισμός” Β’ Μέρος – Φως Φαναρίου (fosfanariou.gr) ).
Ο άγιος Μιχαήλ εκτιμώντας σωστά το μέλλον το οποίο δεν περιλάμβανε την ανασύσταση του ενδόξου παρελθόντος της αυτοκρατορίας, όσο και εάν το ποθούσε και ο ίδιος, φαίνεται να δημιουργεί ένα οικονομικό-κοινωνικό δίκτυο μεταξύ των επισκόπων και των λογίων της ευρύτερης περιοχής του Ελλαδικού χώρου. Διατηρούν αλληλογραφία και ανταλλάσσουν επισκέψεις, προϊόντα κ.λπ. Η Θήβα, η Χαλκίδα, η Κάρυστος, η Κρήτη, η Ραιδεστός, η Θεσσαλονίκη, οι Νέες Πάτρες (Υπάτη), το Δυρράχιο και η Ναύπακτος είναι μερικές από τις πόλεις που συμμετέχουν σε αυτό το δίκτυο επικοινωνίας.
Ο άγιος Μιχαήλ έχει συνειδητοποιήσει ότι η κοινή γλώσσα, η κοινή πίστη και ο κοινός τόπος είναι ο συνεκτικός δεσμός όλων όσων κατοικούν στην Ελλάδα, είναι Έλληνες και αποτελούν ένα έθνος. Τότε λοιπόν θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε ότι μπαίνει ο θεμέλιος λίθος του Νέου Ελληνισμού, άλλωστε είναι ο πρώτος που χρησιμοποιεί εβδομήντα έξι φορές στα έργα του τον όρο Έλλην και Ελλάς πλήρως απαλλαγμένο από το θρησκευτικό ειδωλολατρικό τονισμό του. Ο Μητροπολίτης των Αθηνών γνώριζε ότι έπρεπε να τεθούν γερά θεμέλια πέριξ του θεμελίου λίθου, εάν θέλει να επιβιώσει και να μακροημερεύσει το οικοδόμημά του.
Ως αρχιτέκτων λοιπόν σχεδιάζει και φαίνεται να βαδίζει επί σχεδίου παρά την εντύπωση που δίνει του άμοιρου και ανήμπορου γηραιού και ανυπόληπτου επισκόπου που αυτοεξορίστηκε στο νησί της Κέας μετά την παράδοση των Αθηνών στους Φράγκους. Είναι πιθανόν ότι όλοι οι υπό τον Μητροπολίτη Αθηνών Επίσκοποι και όσοι συνδέονταν πνευματικώς με τον άγιο συμφώνησαν να μνημονεύουν το όνομα του Πάπα και να αναγνωρίσουν το πρωτείο της Ρώμης ώστε να εξαγοράσουν τον καιρό όπως γράφει ο ίδιος ο Χωνιάτης παρηγορώντας σχετικά τον Επίσκοπο Ευρίπου. Ο ίδιος εγκατέλειψε την θέση του στην Αθήνα διότι de facto ήρθε ο αντικαταστάτης του από την Ρώμη. Οι υπόλοιποι όμως που είχαν την δυνατότητα ελιγμού, προτιμήθηκε για την πνευματική ωφέλεια του ορθοδόξου λαού να κινηθούν διπλωματικά ώστε να διατηρήσουν την θέση τους και να εξασφαλίσουν ότι δεν θα έρθουν νέοι ποιμένες να προσηλυτίσουν τον λαό σε νέα δόγματα. (βλ. 15ο αφιέρωμα Ο αρχιτέκτων – Φως Φαναρίου (fosfanariou.gr) ).
Το αρχιτεκτονικό όμως σχέδιο δεν ολοκληρώθηκε μόνο με αυτή την κίνηση. Ο άγιος Μιχαήλ, που συνεχώς οδυνάται για την οικονομική ένδεια των Αθηνών, αναπτύσσει μια αξιολογότατη οικοδομική και καλλιτεχνική -μεταξύ άλλων- δραστηριότητα. Δεν θα αναφερθούμε εδώ για την ανακαίνιση του Παρθενώνος, ούτε για την Μικρή Μητρόπολη, την Παναγία Γοργοεπήκοο-Άγιο Ελευθέριο, μνημεία για τα οποία θα παρουσιαστεί ξεχωριστό αφιέρωμα, αλλά θα σταθούμε στις μικρές εκκλησίες που ανοικοδομήθηκαν ή αγιογραφήθηκαν στην περιοχή των Μεσογείων, όταν εκείνος ήταν Μητροπολίτης στην έδρα του, δηλαδή από το 1182 έως το 1204 και με εκείνες που φαίνεται ότι ιστορούνται όσο εκείνος είναι αυτοεξόριστος, από το 1204 έως και το 1222 και τέλος με εκείνες που ο τοιχογραφικός τους διάκοσμος αποδίδεται υπό τον ήχο των διδαχών ή συμβουλών ή και προτροπών του ιδίου όταν ζούσε.
Θα παραθέσουμε το ποίημα του αγίου «Ἀνεπίγραφοι πρὸς τὴν Θεοτόκον στίχοι» το οποίο δημοσιέυθηκε από τον Αθανάσιος Παπαδόπουλο Κεραμέα στο περιοδικό «Ἁρμονία» 6-7, το 1902. Στη συνέχεια ακολουθεί ένα σύντομο ιστορικό από την ιστοσελίδα της Ιεράς Μητροπόλεως Μεσογαίας και Λαυρεωτικής περί των εκκλησιαστικών της μνημείων, τα οποία είναι διάσπαρτα στην περιοχή και πολλά εξ αυτών είναι έργα του αγίου.
Θα δοθεί η ευκαιρία σε επόμενα αφιερώματα να δούμε όχι μόνο συγκεντρωτικά και σε μορφή καταλόγου τα μνημεία που σχετίζονται με τον άγιο Μιχαήλ, αλλά αναλυτικότερα αξιολογώντας και τον ρόλο τους στην διάπλαση κοιναισθητικών προτύπων ιστορικής συνείδησης, δογματικής αφύπνισης και εθνικής αντιστασιακής ανασυγκρότησης.
Ιδιαιτέρως σήμερα θα σταθούμε σε δύο ναούς, την Παναγία Βαραμπά του Μαρκοπούλου Μεσογαίας και θα παραθέσουμε απόσπασμα από την ανακοίνωση του Στέλιου Μουζάκη «Ακιδογραφήματα σε εκκλησίες της Νοτιοανατολικής Αττικής» που δημοσιεύθηκε στα Πρακτικά της Ι΄ Επιστημονικής Συνάντησης Νοτιοανατολικής Αττικής, Καλύβια Θορικού, 2004 και στην Αγία Κυριακή Κερατέας, με αντίστοιχη χρήση αποσπασμάτων από το βιβλίο «Εκκλησίες της Αττικής» των Μπούρα Χαρ.- Ανδρεάδη Ρ.- Καλογεροπούλου Α. που εκδόθηκε στην Αθήνα το 1969, από την ιστοσελίδα της Μητροπόλεως Μεσογαίας και από το βιβλίο «Ο Μελισμός» της Χαράς Κωνσταντινίδη, που εκδόθηκε το 2008 από τις εκδόσεις «Κυριακίδη».
Το φωτογραφικό υλικό από την Αγία Κυριακή είναι δημοσιευμένο στην εργασία του Παναγιώτη Μαραγκουδάκη, αρχιτέκτονα του Ε.Μ.Π., «Αγία Κυριακή, Κερατέα Αττικής», υπό την επίβλεψη της Ντούλας Μουρίκη.
Και οι δύο ναοί που θα δούμε ιστορούνται όταν ο άγιος Μιχαήλ είναι ακόμα Μητροπολίτης στην έδρα του.
Τέλος παρατίθεται ως επίμετρο μια επισήμανση στην εικονογραφία του αγίου Δημητρίου.
