Μαρία Δήμου, Εκπαιδευτικός
Πού μπορεί να συναντιούνται για γυναικεία βυζαντινή μορφή, αριστοκράτισσα και μαικήνας, ένας Βυζαντινός Αυτοκράτορας κι ο Μέγας Βασιλιάς του Ισραήλ; Μα πού αλλού εκτός από την Κωνσταντινούπολη των Βυζαντινών χρόνων σε μια ιστορία σαν παραμύθι και σε έναν ναό που παρόμοιό του δεν γνώρισε ο χριστιανικός κόσμος.
Κι αν η ιστορία μας ξεκινά κάπου στον 6ο αι. μ.Χ., η φήμη της απλώνεται για αιώνες και σπαράγματά της συναντώνται σε καταλόγους και κείμενα της εποχής, απτά στοιχεία της, τεκμήρια που δηλώνουν την ιστορικότητά της είδαν το φως μετά από 14 ολόκληρους αιώνες, μόλις το 1960. Είναι η χρονιά που ξεκινούν τα έργα ανάπλασης της περιοχής Saraçhane, απέναντι από το τζαμί του Şehzade, λίγο μετά από το υδραγωγείο του Ουάλη για την κατασκευή του κτιρίου του Μητροπολιτικού Δήμου της Πόλης. Καθώς η περιοχή βρίσκεται στην καρδιά της ιστορικής χερσονήσου ήταν φυσικό να έρθουν στο φως πλήθος πολύτιμων αρχαιολογικών ευρημάτων με πιο εντυπωσιακά τα βυζαντινά μωσαϊκά.
Όμως εκτός από τα αναμενόμενα, η σκαπάνη των εργατών έφερε στο φως και τα θεμέλια και μερική τοιχοποιία ενός χριστιανικού ναού. Το νέο για το εύρημα εξαπλώθηκε αστραπιαία στους ακαδημαϊκούς κύκλους. Οι μελετητές κατάλαβαν γρήγορα τη σημασία τους, συνέδεσαν αμέσως τα ανάγλυφα γράμματα που ήταν σκαλισμένα σε μάρμαρο με τη μελάνη σε χειρόγραφο της Χαϊδελβέργης και το αποτέλεσμα τους άφησε άφωνους.
Η περίφημη εκκλησία του Αγίου Πολύευκτου, που είχε αναγείρει η πριγκίπισσα Anicia Juliana στην πρωτεύουσα του ρωμαϊκού κόσμου, την Κωνσταντινούπολη, ανακαλύφθηκε ξανά! Ωστόσο, οι πρώτες προτάσεις για ανασκαφή απορρίφθηκαν από τις τουρκικές αρχές και χρειάστηκαν σχεδόν τέσσερα χρόνια μέχρι να δοθεί τελικά η άδεια για το έργο.
Αυτή η ανασκαφή θα αποδειχθεί σημαντική τόσο για την τοπογραφία της Κωνσταντινούπολης όσο και για την πρώιμη βυζαντινή τέχνη και αρχαιολογία.
Όταν ήρθαν στο φως τα πρώτα ευρήματα, ήταν πλέον δυνατό να αναγνωριστούν ως αυθεντικά στοιχεία του Αγίου Πολυεύκτου αρχιτεκτονικά γλυπτά που είχαν χρησιμοποιηθεί σε πολύ διαφορετικά μέρη. Οι ερευνητές δεν εξεπλάγησαν όταν βρήκαν διακοσμημένα θραύσματα της εκκλησίας που επαναχρησιμοποιήθηκαν ως σπόλια σε πολλά από τα τζαμιά της Κωνσταντινούπολης, όπως στη Μονή του Παντοκράτορα το Mola Zeyrek Camii , στη Μονή Λυβός, το Fenari Isa Camii και στη Μονή του Αγίου Ανδρέα εν Κρίση, το Koça Mustafa Pasha Camii. Πολλά από αυτά βρίσκονται και στη συλλογή του Αρχαιολογικού Μουσείου της Κωνσταντινούπολης, τα οποία είχαν βρεθεί σε διάφορα σημεία της Πόλης. Πιο εντυπωσιακός ήταν ο εντοπισμός αντίστοιχων αρχιτεκτονικών στοιχείων σε πιο απομακρυσμένα μέρη όπως η Βενετία, το Μιλάνο, η Βιέννη ακόμη και στη Βαρκελώνη μετά τη λεηλασία της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους το 1204.
Σαν κομμάτια από παζλ συνέθεταν οι ερευνητές τα στοιχεία. Ένα μακροσκελές εξυμνητικό επίγραμμα 76 στίχων που ήταν γραμμένο σε τοίχο του ναού και διασώθηκε ολόκληρο στην Παλατιανή Ανθολογία από τη μια, αναφορές για τη θέση του ναού σε βυζαντινά κείμενα με θέμα τις αυτοκρατορικές πομπές στη Μέση Λεωφόρο από την άλλη και τα θραύσματα των ανάγλυφων διακοσμητικών στοιχείων ήταν μερικά από τα στοιχεία που επιβεβαίωσαν την ταυτοποίηση του μεγαλύτερου και λαμπρότερου ναού πριν την οικοδόμηση της Αγίας Σοφίας.
Ποια είναι όμως η ιστορία αυτής της τόσο σημαντικής εκκλησίας; Ποια ήταν η γυναίκα αυτή, η Ανικία Ιουλιανή, που κατασκεύασε αυτόν τον περίφημο ναό;
Η Ανικία ήταν αριστοκράτισσα με τρομερή γενεαλογία. Ήταν η μόνη στην Κωνσταντινούπολη εκείνη την εποχή που κατείχε τον τίτλο της Nobilissima Patrikia (ἐπιφανεστάτη πατρικία), που υποδήλωνε τον υψηλότερο βαθμό για μια γυναίκα που ανήκε σε αυτοκρατορική οικογένεια. Το όνομά της είναι συνδεδεμένο με ένα έργο του Διοσκουρίδη, το Vienna Dioscurides, ένα από τα αρχαιότερα και πιο πλούσια εικονογραφημένα χειρόγραφα που έχουν φτάσει ως τις μέρες μας. Στο χειρόγραφο υπάρχει το πορτραίτο της πλαισιωμένο από την προσωποποίηση της Μεγαλοψυχίας και της Φρόνησης. Η επιγραφή διακηρύσσει την Ιουλιανή ως μια μεγάλη προστάτιδα της τέχνης. Αυτή η γυναίκα λοιπόν αναλαμβάνει την ανέγερση ενός ναού στην καρδιά της βυζαντινής πρωτεύουσας. Η αρχιτεκτονική του ακολουθεί πιστά το σχέδιο του Ναού του Σολομώντα.
Ο εσωτερικός διάκοσμος ήταν ασυνήθιστα πλούσιος. Οι τοίχοι ήταν διακοσμημένοι με μάρμαρα, η οροφή ήταν επίχρυση και ο νάρθηκας είχε αγιογραφία με θέμα τη βάπτιση του Μεγάλου Κωνσταντίνου. Θραύσματα από ελεφαντόδοντο, αμέθυστο και χρωματιστό γυαλί, καθώς και ψήγματα από χρυσό αποτελούν υλικά των διακοσμήσεων. Κυριαρχούν μοτίβα με φοινικόδεντρα, ρόδια και κρίνα. Ακόμα ένα ασυνήθιστο εύρημα είναι μια δεκάδα ανάγλυφων πλακών με απεικονίσεις του Χριστού, της Θεοτόκου και των Αγίων Αποστόλων. Από τα πιο εντυπωσιακά στοιχεία, το ανάγλυφο εξυμνητικό επίγραμμα με γράμματα ύψους 11 εκ που περιβάλλονται από απεικονίσεις αμπέλων, με τη λεπτομέρεια του κάθε ξεχωριστού φύλλου τους να είναι εντυπωσιακή.
Πώς λοιπόν ο Ιουστινιανός να μην θέλει να ξεπεράσει το δημιούργημα της Ανικίας; Πώς να μην πλεχθούν μύθοι κόντρας ανάμεσα στο δύο αυτά πρόσωπα με την τόσο δυναμική προσωπικότητα; Ο πιο γνωστός αναφέρει πως η Ανικία ξεγέλασε τον Ιουστινιανό, ο οποίος προσπάθησε να της στερήσει τα πλούτη της φορολογώντας την βαριά. Εκείνη απάντησε λιώνοντας όλο της τον χρυσό και δίνοντας εντολή να τον τοποθετήσουν «εκεί που δε θα έφτανε το χέρι του άπλυστου Αυτοκράτορα». Φτάνοντας στον Ναό της Ανικίας με την προσδοκία ότι θα έπαιρνε μια μεγάλη περιουσία, ο Ιουστινιανός αντίκρισε την επιχρυσωμένη οροφή και κατάλαβε ότι είχε εξαπατηθεί από αυτήν. Κρύβοντας την αμηχανία του, ο αυτοκράτορας την ευχαρίστησε και δέχθηκε ένα μικρό χρυσό δαχτυλίδι που του πρόσφερε σε μια προσπάθεια να τον κατευνάσει.
Αυτό το ανέκδοτο δεν παρουσιάζει μόνο αρχαιολογικό ενδιαφέρον για την ανοικοδόμηση της στέγης του ναού του Αγίου Πολυεύκτου αλλά θεωρείται και ως απόδειξη της αντιπαλότητας μεταξύ των δύο. Είναι αναμφισβήτητο ότι, με την ίδρυση υψηλών και μνημειακών εκκλησιών, η Anicia Juliana και ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός σκόπευαν και οι δύο να κάνουν εντυπωσιακές δηλώσεις δύναμης και εξουσίας.
Ακόμα κι η περίφημη φράση που αποδίδεται στον Ιουστινιανό, όταν εισήλθε για πρώτη φορά στην ανακατασκευασμένη Αγία Σοφία, αναφέρεται συχνά για να συνδέσει την υποτιθέμενη αντιπαλότητα μεταξύ των δύο με τα θεμέλια της εκκλησίας τους. Η φράση του «Σολομών, σε νίκησα!» (νενίκηκά σε Σολομών) λέγεται ότι μπορεί να θεωρηθεί ως η απάντηση του αυτοκράτορα στην Anicia Juliana και την εκκλησία της του Αγίου Πολυεύκτου, που πιστεύεται ότι είναι αντίγραφο του Ναού του Σολομώντα. Ο Robert Ousterhout θα ήθελε ακόμη και να εντοπίσει ένα λογοπαίγνιο εδώ: Νενίκηκά / Ανικία.
Ο Ναός του Αγίου Πολύευκτου για δεκαετίες μετά τις πρώτες ανασκαφές έγινε τόπος συγκέντρωσης σκουπιδιών, αφημένος στη μοίρα του και στα χέρια αδιάφορων ανθρώπων. Μέχρι πριν από λίγους μήνες που περιφράχθηκε και ξεκίνησαν νέες ανασκαφές με την ελπίδα να ολοκληρωθεί το έργο, να συγκεντρωθούν ακόμα περισσότερα στοιχεία και να αποδοθεί στο κοινό ως ένας ακόμα σημαντικότατος ιστορικός χώρος, μάρτυρας της τόσο πλούσιας ιστορίας του.
