Μ. Γ. Βαρβούνης, Λαογραφικά Ανάλεκτα. Συναγωγή μελετών 1. Ιστορικά – Θεωρητικά – Λατρευτικά, Αθήνα 2023, έκδ. Ελληνική Λαογραφική Εταιρεία – Λαογραφία. Δελτίον της Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρείας, παράρτημα αρ. 20, σελ. 635.
Στην παρούσα έκδοση περιλαμβάνονται εβδομήντα τέσσερις δημοσιευμένες και ανέκδοτες υπό δημοσίευση μελέτες σχετικές με διάφορα ζητήματα και θέματα του ελληνικού παραδοσιακού και λαϊκού πολιτισμού, σε δύο τόμους. Από τις μελέτες αυτές σαράντα εννέα είναι δημοσιευμένες και είκοσι μία ανέκδοτες και υπό έκδοση. Πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι στις ήδη δημοσιευμένες μελέτες έχουν συχνά γίνει προσθήκες και διορθώσεις, όπου αυτό κρίθηκε αναγκαίο.
Οι εβδομήντα τέσσερις λαογραφικές μελέτες του τόμου διαρθρώνονται σε ένδεκα κεφάλαια. Από αυτά στον πρώτο τόμο συμπεριλαμβάνονται τα σχετικά με τα ιστορικά, τα θεωρητικά και τα λατρευτικά λαογραφικά ζητήματα. Ο μετά χείρας τόμος συμπυκνώνει και συναιρεί το ερευνητικό και συγγραφικό έργο μου των τελευταίων ετών, παράλληλα όμως συμβαδίζει, πιστεύω, με τις κατευθύνσεις της λαογραφικής έρευνας και των λαογραφικών σπουδών στον τόπο μας, στο πλαίσιο των οποίων εντάσσεται. Κι αυτή η κίνηση ανάμεσα στο παλαιό και το νέο, το διαχρονικό και το συγχρονικό, το παραδοσιακό και το νεωτερικό, τον προβιομηχανικό πολιτισμό και τις τεχνολογίες αιχμής, τον αγροτοκτηνοτροφικό και τον αστικό χώρο οριοθετεί γενικότερα τις ερευνητικές αναζητήσεις της Ελληνικής Λαογραφίας, η οποία σε πείσμα ενίοτε καιρών και ανθρώπων πορεύεται, ερευνά, ανανεώνεται, εμπλουτίζεται, αναστοχάζεται, ανατροφοδοτείται και είναι παρούσα και ενεργή στο ερευνητικό και ακαδημαϊκό τοπίο της χώρας μας. Όπως άλλωστε συμβαίνει με την επιστήμη της Λαογραφίας γενικότερα, που είναι παρούσα στα επιστημονικά, ερευνητικά και ακαδημαϊκά πράγματα Ευρώπης, της Αμερικής και κάθε γωνιάς του πλανήτη μας, καθώς αποτελεί επιστήμη με διεθνή διάσταση, οργάνωση και δράση.
Η σημασία της συγκέντρωσης μελετημάτων, εκδομένων και ανέκδοτων, σε συγκεντρωτικούς και συλλογικούς τόμους είναι βεβαίως αυτονόητη για την έρευνα. Εδώ μάλιστα περιλαμβάνονται και ανέκδοτα ή υπό δημοσίευση μελετήματα, τα οποία έχουν υποστεί επεξεργασία και εμπλουτισμό, κυρίως όσον αφορά τα βιβλιογραφικά δεδομένα, κι αυτό δίνει στον τόμο τον χαρακτήρα ενός πραγματικού πανοράματος της σύγχρονης ελληνικής λαογραφικής έρευνας, με τις κατευθύνσεις, τους σκοπούς, τους στόχους και τις θεωρητικές και μεθοδολογικές κατακτήσεις. Και τούτο είναι ιδιαιτέρως σημαντικό τόσο για την ιστορία, όσο και για την μελλοντική εξέλιξη των λαογραφικών σπουδών στον τόπο μας, αλλά και σε διεθνές επίπεδο, καθώς ο συγγρ. συχνά συνδιαλέγεται επιστημονικά με την σύγχρονη και επίκαιρη διεθνή λαογραφική βιβλιογραφία, κάτι που μαζί με την πρωτοτυπία αποτελεί ένα από τα πλέον δυνατά και ευδιάκριτα σημεία και προτερήματα του μετά χείρας ογκώδους και καλοτυπωμένου αυτού τόμου.
Μ. Γ. Βαρβούνης, Λαογραφικά Ανάλεκτα. Συναγωγή μελετών 2. Αστικά – Νεωτερικά – Εκπαιδευτικά – Έντεχνος Λαϊκός Λόγος – Υλικός Πολιτισμός – Συγκριτικά, Αθήνα 2023, έκδ. Ελληνική Λαογραφική Εταιρεία – Λαογραφία. Δελτίον της Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρείας, παράρτημα αρ. 21, σελ. 590.
Ο τόμος αυτός περιλαμβάνει τα πορίσματα μακροχρόνιων αρχειακών και βιβλιογραφικών ερευνών σχετικά με την Ελληνική Λαογραφία, κει ειδικότερα ζητήματα Αστικά, Νεωτερικά, Εκπαιδευτικά, σχετικά με τον Έντεχνο Λαϊκό Λόγο και τον Υλικό Πολιτισμό, καθώς και Συγκριτικά. Η συγκέντρωση δημοσιευμένων και αδημοσίευτων επιστημονικών μελετών σε τόμους αποτελεί παλιά παράδοση της επιστημονικής βιβλιογραφίας, καθώς εξυπηρετεί κατά κανόνα χρηστικούς σκοπούς και διευκολύνει ομοτέχνους και ερευνητές. Την παράδοση αυτή ακολουθώ και εδώ, συγκεντρώνοντας λαογραφικές μελέτες, με την ευκαιρία της συμπλήρωσης σαράντα ετών από την πρώτη λαογραφική δημοσίευσή μου, το 1982, που αφορούσε ζητήματα σχετικά με τους παραδοσιακούς χορούς.
Στα χρόνια που πέρασαν, καθώς αποτυπώνεται στις σελίδες του βιβλίου αυτού, πολλά έχουν αλλάξει, τόσο στην επιστήμη μας, τη Λαογραφία, όσο και στο ελληνικό και διεθνές ακαδημαϊκό τοπίο: νέοι στόχοι και σκοποί, νέες θεωρίες και μέθοδοι, αναπροσανατολισμός των λαογραφικών ερευνητικών ενδιαφερόντων, εντονότερη και συστηματικότερη στροφή στον αστικό χώρο, χρήση και αξιοποίηση των δυνατοτήτων που παρέχουν οι τεχνολογίες αιχμής, διεθνοποίηση των ελληνικών λαογραφικών σπουδών και επέκταση των λαογραφικών ενδιαφερόντων σε σύγχρονα θέματα, όπως λ.χ. η άυλη πολιτιστική κληρονομιά και η δημόσια Λαογραφία, αποτελούν τις βασικότερες από τις αλλαγές αυτές. Για την φυσιογνωμία και την σπουδαιότητα του τόμου, ισχύουν όσα προηγουμένως διαπιστώθηκαν και για τον πρώτο τόμο του δίτομου αυτού έργου.
Εδώ πρέπει επιπλέον να επισημανθεί ότι τα μελετήματα του μετά χείρας τόμου αναφέρονται και σε νέες θεματικές της ελληνικής λαογραφικής έρευνας, ώστε στις σελίδες του βιβλίου αυτού να καταδεικνύονται οι νέοι προσανατολισμοί της Ελληνικής Λαογραφίας, οι οποίοι συμβάλλουν καθοριστικά στην επαφή της με τις αντίστοιχες «Λαογραφίες» άλλων λαών και παραδόσεων. Συνεπώς το δίτομο αυτό έργο αποτελεί ένα κάτοπτρο της σύγχρονης Ελληνικής Λαογραφίας των ημερών μας, με τους μεθοδολογικούς, θεωρητικούς και θεματικούς αναπροσανατολισμούς και εμπλουτισμούς της, που της δίνουν τον χαρακτήρα μιας επιστήμης οργανωμένης πλέον σε διεθνές επίπεδο, και σε επαφή με τις ανάλογες εξελίξεις της λαογραφικής έρευνας, παγκοσμίως. Γι’ αυτό και οι τόμοι αυτοί έχουν ιδιαίτερη σημασία για την ελληνική λαογραφική βιβλιογραφία, τη οποία σημαντικά και αξιοσημείωτα πλουτίζουν.
Μ. Γ. Βαρβούνης, Το ελληνορθόδοξο ήθος της Ελληνικής Επανάστασης του 1821, Θεσσαλονίκη 2023, έκδ. Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών – Εθνική Βιβλιοθήκη, αρ. 72, σελ. 32.
Στη μελέτη αυτή υποστηρίζεται ότι στα σχετικά με την Ελληνική Επανάσταση του 1821, ήταν το ελληνορθόδοξο ήθος των πρωταγωνιστών της που σε μεγάλο βαθμό καθόρισε τόσο την έναρξη, όσο και την εξέλιξή της. Ήθος που είχε διαμορφωθεί μέσα στα πλαίσια της παράδοσης του ελληνικού λαού, φορείς και εκφραστές της οποίας ήταν οι αγωνιστές και οι ήρωες του 1821, που είχε σφυρηλατηθεί μέσα στις παραδοσιακές κοινότητες και στο ορθόδοξο ενοριακό σύστημα, που είχε φωτιστεί στα εκπαιδευτήρια της εποχής – για όσους είχαν μετοχή στην παιδεία. Στην ελληνορθόδοξη παράδοση της Ρωμηοσύνης στηρίχθηκε η Ελληνική Επανάσταση του 1821. Στην παράδοση που διαμορφώθηκε μέσα στην εκκλησιαστική ζωή και λατρεία, η οποία αφομοίωσε και μετασχημάτισε τα εξ Εσπερίας κηρύγματα για ελευθερία, δικαιοσύνη και ανεξαρτησία, και τα ενσωμάτωσε στο όραμα ελευθερίας του Γένους. Κι αν δεν την εντάξουμε στο πλαίσιο αυτό και δεν την δούμε στα όρια αυτής της παράδοσης, δεν μπορούμε ούτε σωστά να την ερμηνεύσουμε, ούτε και να προσλάβουμε τα μηνύματά της. Και τούτο επειδή κι αν προσπαθούμε να κατανοήσουμε μια ιστορική περίοδο εκ των υστέρων, δεν μπορούμε να αντιληφθούμε την πραγματική της υπόσταση αν δεν εντρυφήσουμε στο ήθος της εποχής και των ανθρώπων της. Γιατί το ήθος αποτελεί στην ουσία τον καμβά επί του οποίου μπορούν να ιστορηθούν ιστορικές συγκυρίες και προσωπικότητες, και επειδή το ήθος προσδιορίζει πάντοτε τους πρωταγωνιστές των γεγονότων, οι οποίοι με την δράση τους σε μέγιστο βαθμό καθορίζουν τα εκάστοτε ιστορικά γεγονότα.
Και βέβαια, το βιβλίο αυτό αποτελεί ουσιαστικά απόσταγμα των απόψεων του συγγρ. για τον εορτασμό της επετείου των 200 χρόνων από την Ελληνική Επανάσταση του 1821, αλλά και σχετικά με την ουσιαστική σημασία και το νόημα της Επανάστασης αυτής για την διαμόρφωση, το ήθος, την ιδεολογία και την ταυτότητα του Νέου Ελληνισμού. Για ζητήματα δηλαδή οριακά και κρίσιμα για την ελληνική κοινωνία και τη συλλογική ιδεολογία της, τα οποία συχνά εμπλέκονται στα γρανάζια της πολιτικής ζωής και των εκφάνσεων του δημόσιου βίου, αντί να αντιμετωπίζονται ψύχραιμα και κυρίως απροσωπόληπτα, όπως γίνεται στο πλαίσιο της μετά χείρας σύντομης μεν, αλλά εξαιρετικά ενδιαφέρουσας αυτής μελέτης.
Μ. Γ. Βαρβούνης, Ελληνικός Λαϊκός Πολιτισμός και Ευρωπαϊκή Ένωση. Μια αμφιβαλλόμενη σχέση, Αθήνα 2023, έκδ. Γκόνη, σελ. 156.
Στις σελίδες του βιβλίου αυτού εξετάζονται θέματα όπως η διαχρονική εξέλιξη και οι ιστορικές προοπτικές του πολιτισμικού προβλήματος που σχετίζεται με την μελέτη του λαϊκού πολιτισμού και τις επιστημονικές πειθαρχίες που τον εξετάζουν, αλλά και τις σχέσεις του λαϊκού πολιτισμού με την πολιτιστική παγκοσμιοποίηση και τον σχηματισμό, την διαμόρφωση και την έκφραση των τοπικών και εθνικών–πολιτισμικών ταυτοτήτων. Εξετάζεται επίσης η στάση της Ευρωπαϊκής Ένωσης ενώπιον του διλήμματος που σχετίζεται με τις σχέσεις και τις αλληλεπιδράσεις παράδοσης και νεωτερικότητας, ειδικότερα δε στην συμβολή της Λαογραφίας και της πρακτικής της καταγραφής και διάσωσης της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς και, τέλος, ο ρόλος των τεχνολογιών αιχμής στην πρακτική της πολιτισμικής διαχείρισης και η συνεισφορά του κλάδου της «Δημόσιας Λαογραφίας», ως όροι της διαμόρφωσης μιας νέας πολιτισμικής πραγματικότητας στον σύγχρονο ευρωπαϊκό χώρο.
Το βιβλίο στηρίζεται σε επιλογή από την ανάλογη τρέχουσα διεθνή βιβλιογραφία, καθώς τα ζητήματα που εξετάζει βρίσκονται σήμερα στο επίκεντρο ενός γόνιμου διεθνούς επιστημονικού διαλόγου μεταξύ ερευνητών που ασχολούνται με πτυχές του λαϊκού πολιτισμού. Η στάση του βιβλίου είναι κριτική, το ίδιο δε και η χρήση της σχετικής, διεθνούς κυρίως, βιβλιογραφίας. Ο συγγρ. προβληματίζεται γόνιμα για μια σειρά φαινομένων και θεσμών της εποχής μας, που συνδιαμορφώνουν το πρόσωπο των εκδηλώσεων του σύγχρονου ελληνικού λαϊκού πολιτισμού, και ορίζουν την σύγχρονη ελληνική λαογραφική πραγματικότητα, υπεραμυνόμενος της ανάγκης διατήρησης της εθνικής φυσιογνωμίας των επιμέρους λαϊκών πολιτισμών των ευρωπαϊκών λαών. Ουσιαστικά το βιβλίο αυτό, μικρό αλλά ιδιαιτέρως περιεκτικό, προβληματίζεται για μια σειρά στοιχείων, εκδηλώσεων και φαινομένων που καθορίζουν την σύγχρονή μας καθημερινότητα, και που μελλοντικά θα αποτελέσουν κύριους παράγοντες διαμόρφωσης της συλλογικής εθνικής παραδοσιακής ζωής του λαού μας. Και εδώ βεβαίως βρίσκεται η αξία του, καθώς τολμά να θίξει ζητήματα που ελάχιστα συζητούνται στην ελληνική λαογραφική βιβλιογραφία, προτείνοντας λύσεις και αποτυπώνοντας καταστάσεις που επιδρούν άμεσα στην ζωή και στην διαδικασία σχηματισμού, μορφοποίησης και διατήρησης της συλλογικής εθνικής και πολιτισμικής ταυτότητάς μας, ενός ζητήματος που απασχόλησε την Ελληνική Λαογραφία από την αρχή ήδη της εμφάνισής της στην πνευματική και επιστημονική ζωή της χώρας μας.
Μ. Γ. Βαρβούνης, Λαϊκός πολιτισμός και εκκλησιαστική παράδοση στη Σάμο. Μελετήματα Λαογραφίας, Ιστορίας και Πολιτισμού, Αθήνα 2024, έκδ. Ελληνική Λαογραφική Εταιρεία – Λαογραφία. Δελτίον της Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρείας, παράρτημα αρ. 22, σελ. 470.
Στον τόμο αυτό συγκεντρώνονται είκοσι έξι δημοσιευμένες και αδημοσίευτες μελέτες που αφορούν την ιστορία, κυρίως μάλιστα την εκκλησιαστική ιστορία, και τον πολιτισμό της Σάμου. Η συγκεντρωτική αυτή δημοσίευση γίνεται στα πλαίσια μια γνωστής επιστημονικής πρακτικής, που αποτελεί παλιά παράδοση της επιστημονικής βιβλιογραφίας, σύμφωνα με την οποία η συγκέντρωση δημοσιευμένων και αδημοσίευτων επιστημονικών μελετών σε τόμους εξυπηρετεί κατά κανόνα χρηστικούς σκοπούς και διευκολύνει ομοτέχνους και ερευνητές. Και βέβαια η θεματολογία των μελετών του παρόντος τόμου εντάσσεται στα πλαίσια μιας συστηματικής επιστημονικής προσπάθειας, στα όρια δηλαδή των τοπικών σπουδών και της μελέτης της τοπικής Ιστορίας και Λαογραφίας, ώστε να αποτυπωθούν ψήγματα της πολιτισμικής, ιστορικής, θρησκευτικής και σε τελική ανάλυση εθνικής ταυτότητας των κατοίκων της Σάμου. Ψηφίδες δηλαδή της ιδιοπροσωπίας της τοπικής κοινωνίας, και ταυτόχρονα θραύσματα της πατριδογνωσίας μας, σε ιστορικό και πολιτισμικό επίπεδο, που με την συναρμογή τους συναποτελούν το πολύχρωμο μωσαϊκό της ταυτότητας και της εθνότητας των Σαμίων. Μπορεί οι μελέτες του τόμου να επικεντρώνονται στη Σάμο του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα, ωστόσο ως «μελέτες περίπτωσης» αφορούν ευρύτερα τον Ελληνισμό, ιδιαίτερα μάλιστα τον Έξω Ελληνισμό, εκείνης της περιόδου, καθώς προέρχονται από ένα τμήμα του που από το 1834 βρισκόταν κάτω από ένα ιδιότυπο ημιαυτόνομο καθεστώς, που έδινε την δυνατότητα, ιδιαίτερα στον εκκλησιαστικό χώρο, για επιλογές και λύσεις που θα μπορούσαν πειραματικά να εφαρμοστούν και σε άλλες περιοχές.
Στα πλεονεκτήματα του βιβλίου να προσθέσουμε και το γεγονός ότι τα παραδείγματα που μελετά στηρίζονται σε άφθονο και κατά κανόνα πρωτότυπο και πρωτοχρησιμοποιούμενο από την έρευνα αρχειακό υλικό, από τα ηγεμονικά αρχεία των ΓΑΚ – Αρχείων Σάμου, όπου θησαυρίζονται τα αρχεία της ηγεμονικής διοίκησης της Σάμου (1834 – 1912). Όπως και σε προηγούμενο ανάλογο έργο του ίδιου συγγρ. αναφέρθηκε, το βασικό αρχειακό υλικό που μελετάται και εκδίδεται εδώ, καλύπτει την χρονική περίοδο 1851 / 1852 ως το 1912, δηλαδή το διάστημα ανάμεσα στη συστηματική αρχειοθέτηση εγγράφων που αφορούν τις εκκλησιαστικές και μοναστηριακές υποθέσεις της Ηγεμονίας και στην ένωση του νησιού με το ελληνικό κράτος. Ωστόσο καλύπτονται πολλά και σημαντικά γεγονότα ανάμεσα στο 1834 και το 1851 από την σχετική βιβλιογραφία ή δευτερεύουσες πηγές και μαρτυρίες άλλων αρχείων, ενώ η εξιστόρηση επεκτείνεται ως το 1913 – 1914, δηλαδή και κατά την περίοδο της Προσωρινής Κυβέρνησης της Σάμου. Και τούτο επειδή τότε η διακυβέρνηση γινόταν μεν εν ονόματι του Βασιλέως των Ελλήνων, ωστόσο κατά την μεταβατική εκείνη περίοδο, πριν η ένωση ολοκληρωθεί με την εγκατάσταση διοικητικών αρχών του ελληνικού κράτους, πολλοί από τους μηχανισμούς και τους θεσμούς της ηγεμονικής διακυβέρνησης παρέμειναν σε ισχύ, ιδίως σε τομείς όπως η εκκλησιαστική ζωή και διοίκηση. Για το έργο αυτό, απαιτήθηκε μακροχρόνια και συστηματική αρχειακή έρευνα, ιδίως στα ΓΑΚ – Αρχεία Σάμου, όπου σώζεται το αρχείο της ηγεμονικής περιόδου. Συνεπώς πρόκειται για έργο σημαντικό, πρωτότυπο και επιστημονικά άρτιο, που πλουτίζει όχι μόνο την τοπική σαμιακή, αλλά και την ελληνική λαογραφική βιβλιογραφία, ευρύτερα.
