Μνήμη Καβάφη ΙΙΙ στα Χανιά
Το Σάββατο 29 Απριλίου 2023, στο Πνευματικό Κέντρο Χανίων, πραγματοποιήθηκε Εσπερίδα, με θέμα “Μνήμη Καβάφη ΙΙΙ” και εγκαίνια έκθεσης σύγχρονης Τέχνης με τίτλο “Έλλην Αλεξανδρινός Ποιητής ΙΙΙ”, στην οποία συμμετέχουν 40 και πλέον καλλιτέχνες με πρωτότυπα έργα. Το δίπτυχο των εκδηλώσεων πραγματοποιήθηκε με αφορμή τα 160 χρόνια από την ημερομηνία γέννησης (29.4.1863) και τα 90 χρόνια από την ημερομηνία θανάτου (29.4.1933) του ποιητή Κωνσταντίνου Π. Καβάφη, ως μνήμη τιμής στη ζωή και το έργο του.
Στην Εσπερίδα παρουσίασαν αναλύσεις και εκδοχές από το έργο και τη ζωή του Κ. Π. Καβάφη οι ομιλητές: Δρ Κωνσταντίνος Ζορμπάς, Δρ Κωνσταντίνος Πρώιμος, Ρόζα Μοτάκη και Ιωάννης Ν. Αρχοντάκης. Αποσπάσματα από το ποιητικό έργο του Κ. Π. Καβάφη απήγγειλαν οι ηθοποιοί: Μαρινέλλα Βλαχάκη, Λευτέρης Μποτωνάκης και Λίλα Τρουλινού, ενώ έγινε και παρουσίαση από το οπτικοακουστικό έργο “Πνοές” του Κυριάκου Χατζημιχαηλίδη που αναφέρονται στο ποιητικό έργο του Κ. Π. Καβάφη. Στο τέλος, σε πρώτη εκτέλεση, παρουσιάστηκε η μουσική σύνθεση του Νίκου Περάκη “Ἀπολείπειν ὁ θεὸς Ἀντώνιον”, εμπνευσμένη από το ομώνυμο ποίημα του Κ. Π. Καβάφη με τον συνθέτη να ερμηνεύει στο πιάνο και τον Κώστα Κοκολογιαννάκη στο τραγούδι.
Η εσπερίδα αποτελεί τμήμα του Προγράμματος “Το Βήμα της Τέχνης” του Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης Χανίων Ελαιουργείον και μαζί με την έκθεση σύγχρονης τέχνης εντάσσονται στο πρόγραμμα “ΧΑΝΙaRT 2023 – Εικαστικές Διαδρομές” γιορτάζοντας και τα 15 χρόνια λειτουργίας του Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης Χανίων Ελαιουργείον. Η εσπερίδα και η έκθεση συνδιοργανώθηκαν από την Περιφέρεια Κρήτης-Περιφερειακή Ενότητα Χανίων, τo Δήμο Πλατανιά, το Πνευματικό Κέντρο Χανίων, την Αίθουσα Τέχνης Match More και το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης Χανίων Ελαιουργείον.
Παραθέτουμε τη σύντομη παρέμβαση του Δρ Κωνσταντίνου Β. Ζορμπά, Γενικού Διευθυντή της Ορθοδόξου Ακαδημίας Κρήτης.
Θα μου επιτρέψετε λοιπόν να ευχαριστώ για την τιμητική πρόσκληση της συμμετοχής μου στην όμορφη αυτή αποσπερίδα και να μοιραστώ μαζί σας κάποιες σκέψεις γύρω από το πρόσωπο και την ποίηση του Καβάφη. Δηλώνω ως μη «Καβαφικός» πέρα από τη γνώση μου κάποιων ποιημάτων που μας δίδουν τροφή για σκέψη. Συμμετέχω ως ένας απλός αναγνώστης στη σημερινή εκδήλωση προς τιμήν του, για τα 90 χρόνια από το θάνατο του και 160 χρόνια από τη γέννησή του. Ο ποιητής Κ. Π. Καβάφης, είχε Πολίτικη καταγωγή και έζησε για ένα διάστημα της νεότητός του (1882-1885) σε ένα θαυμάσιο προάστιο της Κωνσταντινούπολης το Νιχώρι. Ίσως αυτό να είχε κατά νου ο Παναγιώτατος Οικουμενικός Πατριάρχης κ.κ. Βαρθολομαίος Α΄, ο οποίος αντιγράφει ποιήματα του Καβάφη στην παιδική του ηλικία και σημειώνει: «Ο Καβάφης ουδέποτε ξεχνά την Κωνσταντινούπολιν. Την φέρει μέσα του, μέσα εις την ψυχήν του, μέσα εις την ύπαρξίν του. Η Πόλις τον ακολουθεί […].Τον αγαπούμε τον Καβάφη και μας συγκινεί…τον μνημονεύωμεν και τον απολαμβάνωμεν»!
Εάν ο λόγος της ποίησης οικοδομεί και την εικόνα του ποιητή, ο μεγάλος λογοτέχνης Νίκος Καζαντζάκης τον περιγράφει ως εξής: «Ο Καβάφης έχει όλα τα τυπικά χαρακτηριστικά ενός εξαιρετικού ανθρώπου της παρακμής – σοφός, ειρωνικός, ηδονιστής, γόης, γιομάτος μνήμη. Ζει σαν αδιάφορος, σα θαρραλέος. Κοιτάζει ξαπλωμένος σε μια μαλακή πολυθρόνα από το παράθυρό του και περιμένει τους Βαρβάρους να προβάλουν. Κρατάει περγαμηνή με λεπτά καλλιγραφημένα εγκώμια, είναι ντυμένος γιορτάσιμα, βαμμένος με προσοχή, και περιμένει. Μα οι βάρβαροι δεν έρχουνται, κι αναστενάζει κατά το βράδυ, ήσυχα, και χαμογελά ειρωνικά για την απλοϊκότητα της ψυχής του να ελπίζει […]».
Η ποίηση του είναι γεμάτη από τις διαπιστώσεις για τη ζωή κι αυτές είναι που προκαλούν μια αίσθηση συγγένειας με κάθε αναγνώστη του. Η επιθυμία, η νιότη, οι στόχοι, ο χρόνος, η ζωή που κυλάει και μας προσπερνά, εμείς και οι άλλοι, είναι όλα παρόντα στα ποιήματα του. Και κάθε φορά που τα διαβάζουμε κάτι νέο καταλαβαίνουμε για εκείνα και για τον εαυτό μας. Ένα ποίημα μού λέει άλλα πράγματα από αυτά που λέει σε σένα και λέει άλλα πράγματα σε μένα στα 20 και άλλα στα 30 μου. Ακριβώς εκεί έγκειται και η ομορφιά της ποίησης.
Αφορμή για την παρουσία μου απόψε εδώ στην όμορφη αυτή σύναξη ήταν μία ακόμη δράση του αγαπητού και εκλεκτού φίλου Ιωάννη Αρχοντάκη με την πρόσφατη Έκθεση ‘ΜΥΣΤΙΚΟΣ ΔΕΙΠΝΟΣ’ του Andrei Filippov και αναφέρθηκα σε ένα άλλο έργο του καλλιτέχνη στη Θεσσαλονίκη με τον τίτλο «ΠΡΙΟΝΙ».
Ο Andrei Filippov μας στέλνει δύο μηνύματα: το πρώτο για τον συμβολισμό των τειχών του Κρεμλίνου, που ως ένα τεράστιο πριόνι, καθιστούν πιο έντονη την εικόνα του εγκλωβισμού. Και δεύτερον, τα ιδεολογικά τείχη που επιβάλλονται στους ανθρώπους και λαμβάνουν τη μορφή κοινωνικών περιορισμών είτε θρησκευτικοί είτε ακόμη και οικονομικοί, αλλά και πολλές φορές της προδοσίας! Η σκέψη μου αυτή συνδέθηκε για μια καλύτερη προσέγγιση με τον Καβάφη και το ποίημά του με τίτλο «Τείχη».
Χωρίς περίσκεψιν, χωρίς λύπην, χωρίς αιδώ, μεγάλα κι υψηλά τριγύρω μου έκτισαν τείχη. Και κάθομαι και απελπίζομαι τώρα εδώ. Άλλο δεν σκέπτομαι: τον νουν μου τρώγει αυτή η τύχη· διότι πράγματα πολλά έξω να κάμω είχον. Αλλά δεν άκουσα ποτέ κρότον κτιστών ή ήχον. Ανεπαισθήτως μ’ έκλεισαν από τον κόσμον έξω.
Ο ίδιος ο ποιητής μάς δίδει εδώ την εικόνα ενός απελπισμένου- φυλακισμένου (πνευματικά και σωματικά), ο οποίος παρουσιάζεται ανήμπορος να αντιδράσει στην εξουσία. Ο καλλιτέχνης συνειδητοποιεί την τραγικότητά του καθώς μένει αδρανής και με τη σκέψη ότι θα μπορούσε να ζήσει τη ζωή του πληρέστερα, δηλώνοντας με την φράση “πολλά έξω να κάμω είχον“.
Κυρίες και Κύριοι, αυτό θα μπορούσε να είναι μία αναφορά στη μέση ηλικία κυρίως ώριμων νέων ανθρώπων. Αναζήτησα όμως τα δύο άκρα: την αρχή και το τέλος της ζωής του ανθρώπου, τον χρόνο τον άφρονα!.
Για την αρχή της ζωής θα μπορούσα να αναφέρω το ποίημά του «Τα Κεριά» (Τα κεριά των γενεθλίων). Η αισιόδοξη οπτική όμως καλύπτει μόλις την πρώτη στροφή του ποιήματος, καθώς εκείνο που πραγματικά απασχολεί τον ποιητή είναι οι μέρες που πέρασαν, τα κεριά που έσβησαν, ο χρόνος που έφυγε!
Μια θλιβερή γραμμή από σβησμένα κεριά είναι το παρελθόν μας, όπως παρουσιάζεται σ’ αυτό το ποίημα, μια γραμμή που διαρκώς μεγαλώνει. Είναι αξιοσημείωτο πως ο Καβάφης δίνει εδώ την πιο απογοητευτική εικόνα του παρελθόντος, υπό την έννοια πως ο ποιητής συνήθως στρέφεται στις αναμνήσεις και στο παρελθόν του με νοσταλγία, καθώς από αυτό αντλεί τις πιο ευχάριστες στιγμές της ζωής του. Βέβαια, εδώ ο Καβάφης κοιτά τις μέρες που πέρασαν μόνο ως στοιχείο που δηλώνει ότι η ζωή μας περνά με γοργούς ρυθμούς, γι’ αυτό και οι μέρες του παρελθόντος δίνονται ως μια θλιβερή γραμμή.
Τα κεριά
Του μέλλοντος η μέρες στέκοντ’ εμπροστά μας
σα μια σειρά κεράκια αναμένα —
χρυσά, ζεστά, και ζωηρά κεράκια.Η περασμένες μέρες πίσω μένουν,
μια θλιβερή γραμμή κεριών σβυσμένων·
τα πιο κοντά βγάζουν καπνόν ακόμη,
κρύα κεριά, λυωμένα, και κυρτά.
Δεν θέλω να τα βλέπω· με λυπεί η μορφή των,
και με λυπεί το πρώτο φως των να θυμούμαι.
Εμπρός κυττάζω τ’ αναμένα μου κεριά.
Δεν θέλω να γυρίσω να μη διω και φρίξω
τι γρήγορα που η σκοτεινή γραμμή μακραίνει,
τι γρήγορα που τα σβυστά κεριά πληθαίνουν.
Κάθε κερί δε διαρκεί παρά ελάχιστα και σύντομα έχει κι αυτό σβήσει, κάθε μέρα προσφέρει για λίγο το φως της κι αμέσως περνά και γίνεται μέρος της θλιβερής γραμμής των σβησμένων κεριών του άφρονα χρόνου.
Ο ποιητής μας παρουσιάζει στο τέλος της ζωής έναν γέροντα που κάθεται μόνος του στο καφενείο και σκέφτεται με απόγνωση τα χρόνια που πέρασαν και το ασυγχώρητο λάθος του να αφήσει τη νεότητά του να χαθεί χωρίς να τη ζήσει στο έπακρο. Ο ηλικιωμένος ήρωας του ποιήματος βιώνει τα γηρατειά και μετανιώνει για όλες τις «ορμές» που συγκράτησε και όλες τις ευκαιρίες που άφησε ανεκμετάλλευτες νομίζοντας ότι είχε άφθονο χρόνο μπροστά του. Η λέξη «ορμές» είναι το κλειδί του ποιήματος: «Θυμάμαι ορμές που βάσταγε…». Αλλά και στο ποίημά του «Ιασή Τάφος» θα γράφει: ««Ξέρεις την ορμή του βίου μας· τι θέρμην έχει· τι ηδονή υπερτάτη;». Τώρα είναι μόνος του κι απελπισμένος, καθώς ο χρόνος της νεότητάς του πέρασε τόσο γρήγορα που μοιάζει σα να ήταν χθες που ήταν ακόμη νέος.
ΕΝΑΣ ΓΕΡΟΣ (Από τα Ποιήματα 1897-1933, Ίκαρος 1984)
Στου καφενείου του βοερού το μέσα μέρος
σκυμένος στο τραπέζι κάθετ’ ένας γέρος·
με μιαν εφημερίδα εμπρός του, χωρίς συντροφιά.
Και μες των άθλιων γηρατειών την καταφρόνια
σκέπτεται πόσο λίγο χάρηκε τα χρόνια
που είχε και δύναμι, και λόγο, κ’ εμορφιά.
Ξέρει που γέρασε πολύ· το νοιώθει, το κυττάζει.
Κ’ εν τούτοις ο καιρός που ήταν νέος μοιάζει
σαν χθες. Τι διάστημα μικρό, τι διάστημα μικρό.
Και συλλογιέται η Φρόνησις πως τον εγέλα·
και πως την εμπιστεύονταν πάντα — τι τρέλλα! —
την ψεύτρα που έλεγε· «Aύριο. Έχεις πολύν καιρό.»
Θυμάται ορμές που βάσταγε· και πόση
χαρά θυσίαζε. Την άμυαλή του γνώσι
κάθ’ ευκαιρία χαμένη τώρα την εμπαίζει. ….
Μα απ’ το πολύ να σκέπτεται και να θυμάται
ο γέρος εζαλίσθηκε. Κι αποκοιμάται
στου καφενείου ακουμπισμένος το τραπέζι.
Εδώ μας θυμίζει τον Νίκο Καζαντζάκη με αυτό το λιτό λόγο «Μια αστραπή η ζωή μας… μα προλαβαίνουμε». Μάλλον ο Καβάφης δεν ακολουθεί την αισιοδοξία του δεύτερου…
Κυρίες και Κύριοι,
Εάν σήμερα θεωρούμε την ποιητική αξία του Κωνσταντίνου Καβάφη ως κάτι το δεδομένο, αυτό δεν ίσχυε πάντα. Τον κατέκριναν, τον χλεύασαν σε μεγάλο βαθμό, και πολλοί προσπάθησαν να αποδείξουν πως όσα έγραφε «δεν συνιστούσαν ποίηση». Και αυτό συνέβαινε όχι μόνο όσο ζούσε αλλά και μετά το θάνατό του. Η ποίηση του Καβάφη θα μπορούσε να περιγραφεί είτε ως ένα ποιητικό μανιφέστο είτε ως μεταρρυθμιστής της ανθρώπινης σκέψης.
Με αυτό το παθιασμένο ποιητικό σύντομο μανιφέστο, ο Καβάφης μάς προειδοποιεί για το επείγον να δράσουμε μαζί ενόψει της κρίσης του ανθρωπισμού, γιατί ο χρόνος είναι αμείλικτος. Ο ποιητής μάς προσφέρει τα κλειδιά για να αποκαταστήσουμε ένα όραμα για τον κόσμο, μια αρθρωμένη γνώση, μια ηθική, μια έμψυχη πολιτική, μια αντίσταση ενάντια στις γιγάντιες δυνάμεις της βαρβαρότητας που εξαπολύονται / αλλά και ένα έργο σωτηρίας για την ανθρωπότητα μας.
Είναι αλήθεια ότι περνάμε κρίση σκέψης και ότι παρατηρούμε ανθρωπολογικές μεταλλάξεις. Έτσι, η κρίση της ανθρωπότητας, που είναι ταυτόχρονα και θανατική, οικολογική, οικονομική, πολιτισμική, πολιτική, ιστορική, είναι για όλους αυτούς τους συνδυασμένους λόγους, μια ανθρωπολογική κρίση που επηρεάζει τη φύση και το πεπρωμένο της ανθρώπινης υπόστασης. Πρέπει, υπό αυτές τις συνθήκες, να επιστρέψουμε στη γη, παρακαλεί ο ποιητής. Δηλαδή, να έχουμε την ταπεινοφροσύνη να κατανοήσουμε τι κάνει το μεγαλείο και την αδυναμία του ανθρώπινου πνεύματος, να έχουμε το θάρρος να μεταρρυθμίσουμε τις σκέψεις μας, να σκεφτούμε ακριβώς μια πλήρως ουμανιστική πολιτική και να διεκδικήσουμε ξανά τον χαμένο άνθρωπο στην εποχή του μετανθρώπου.
«Δεν ξέρουμε τι μας συμβαίνει κι αυτό ακριβώς συμβαίνει σε εμάς τους Έλληνες». Τι μας συμβαίνει; Τι συμβαίνει στην Κρήτη, την Ελλάδα και τον κόσμο; Η ανικανότητά μας να απαντήσουμε ίσως να προέρχεται από τη μυωπία όσον αφορά οτιδήποτε υπερβαίνει το πρόσκαιρο; Μιας ανακριβούς αντίληψης; Μιας κρίσης σκέψης; Γενική υπνοβασία; Δεν γνωρίζω αν πάμε καλά, αλλά μάλλον «πάμε κι όπου βγει»!
Τόσες πολλές αβεβαιότητες,..!
Για όλα αυτά αν ρωτούσαμε σήμερα τον Καβάφη ποιο τίτλο θα έβαζε στο επόμενο ποίημά του θα ήταν μάλλον:
«Ας ξυπνήσουμε!»…
