Συνέντευξη του Γιώργου Βλαντή στο πρακτορείο Nachrichtendienst Östliche Kirchen
Στο διάστημα από 2 έως 6 Δεκεμβρίου ο πάπας Φραγκίσκος επισκέπτεται κατ᾽ αρχήν την Κύπρο και κατόπιν την Ελλάδα. Πώς βλέπουν την επίσκεψη του πάπα οι κάτοικοι των χωρών αυτών, οι οποίες έχουν εν πολλοίς διαμορφωθεί από την Ορθοδοξία;
Η συντριπτική πλειοψηφία του λαού αμφοτέρων των χωρών ανήκει στην Ορθόδοξη Εκκλησία (στην Κύπρο περίπου 90 % και στην Ελλάδα περί το 95%). Ταυτόχρονα όμως δεν δύναται κανείς να παραβλέψει την προελαύνουσα εκκοσμίκευση. Και οι δυο χώρες είναι κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ευχαρίστως αυτοπροσδιορίζονται ως φιλόξενες χώρες – και είναι επίσης. Μικροί, μολονότι ηχηροί υπερσυντηρητικοί κύκλοι ενδεχομένως εκνευρίζονται από την επίσκεψη του πάπα, ωστόσο δεν αναμένονται μαζικές διαμαρτυρίες. Ούτε όμως και μαζικός ενθουσιασμός, καθώς το ποσοστό των Ρωμαιοκαθολικών είναι και στις δυο χώρες πολύ μικρό (στην Κύπρο περί το 3, 5% και στην Ελλάδα περί το 1%).
Όταν ο Ιωάννης Παύλος Β´ επισκέφθηκε το 2001 την Ελλάδα, ως πρώτος πάπας στην ιστορία, η αντίδραση των ακραίων Ορθοδόξων, ιδίως δε των – σχισματικών – Παλαιοημερολογητών ήταν ισχυρή. Όμως η επίσκεψή του λειτούργησε απομυθευτικά: Δεν ήρθε ο φοβερός και ισχυρός «Αντίχριστος» των φονταμενταλιστών, αλλά ένας εύθραυστος, ταπεινός και φιλικός ηλικιωμένος άνδρας, ο οποίος μάλιστα δημοσίως ζήτησε συγγνώμη για τη συμπεριφορά μελών της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας απέναντι στους Ορθόδοξους στο διάβα της ιστορίας, ξεκινώντας με τις Σταυροφορίες – μια πράξη, την οποία η Ορθοδοξία ανέμενε επί αιώνες. Κατόπιν, τα βιβλία του Βενέδικτου ΙΣΤ´ για τον Ιησού ήσαν ευπώλητα στην Ελλάδα. Ο Βενέδικτος είναι αποδεδειγμένος γνώστης της Ορθοδοξίας και βρίσκεται θεολογικά κοντά στην Ανατολική Εκκλησία. Το 2010 επισκέφθηκε, ως πρώτος πάπας στην ιστορία, την Κύπρο. Αλλά και ο Φραγκίσκος, ο οποίος έρχεται για δεύτερη φορά στην Ελλάδα, και μάλιστα τώρα στην επέτειο των διακοσίων χρόνων από την έναρξη του απελευθερωτικού αγώνα των Ελλήνων, επανειλημμένα εξέφρασε την αλληλεγγύη του προς τους Κύπριους και τους Έλληνες στη διάρκεια της οικονομικής και της προσφυγικής κρίσης. Με την κριτική του στον καπιταλισμό και τα οικολογικά εναύσματα που δίνει δύνανται πολλοί και στις δύο χώρες να ταυτιστούν. Η επίσκεψη αυτή λαμβάνει χώρα σε μια περίοδο όπου και τα δύο κράτη αισθάνονται ιδιαιτέρως απειλούμενα από την Τουρκία. Μολονότι ο πάπας θα είναι πολύ προσεκτικός στις εκφράσεις του, η παρουσία του λογίζεται ως έκφραση αλληλεγγύης.
Ήδη εκ των προτέρων ακούστηκαν φωνές επί μέρους προσώπων από την Ορθόδοξη Εκκλησία της Ελλάδας οι οποίες επικρίνουν την επίσκεψη του πάπα. Πώς επιδρά το ταξίδι του στις οικουμενικές σχέσεις;
Στις Ορθόδοξες Εκκλησίες της Κύπρου και της Ελλάδας η ελευθερία της γνώμης γίνεται σεβαστή και βιώνεται συνοδικά. Πρόκειται για Εκκλησίες όπου δημοκρατικά στοιχεία διαδραματίζουν έναν ισχυρό ρόλο, όπως έδειξε και η διαδικασία της λήψης απόφασης για την αναγνώριση της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ουκρανίας. Με άλλα λόγια: Και η αντίρρηση και η κριτική επιτρέπεται να εκφράζονται δημοσίως, σε αντίθεση προς άλλες Ορθόδοξες Εκκλησίες, όπου αυτό απλώς απαγορεύεται και τιμωρείται. Υπό αυτή την έννοια είναι καλό που έγνοιες και κριτική, ακόμη και όταν δεν δικαιολογούνται, αρθρώνονται δημοσίως. Ωστόσο, είναι ενδιαφέρον πως, λίγο πριν την επίσκεψη του πάπα οι πλέον θορυβώδεις αντιοικουμενιστές μεταξύ των επισκόπων στην Κύπρο και την Ελλάδα κρατούν σχετικά χαμηλούς τόνους.
Όσον αφορά τις οικουμενικές σχέσεις, πρέπει κανείς να παραιτηθεί από μαξιμαλιστικές προσδοκίες, οι οποίες μόνο ματαιώσεις γεννούν. Τις θεολογικές διαφορές ανάμεσα στη Ρωμαιοκαθολική και την Ορθόδοξη Εκκλησία δεν πρέπει να τις υποτιμάμε, ενώ πολλά πρέπει ακόμη να γίνουν και για τη θεραπεία των αναμνήσεων, των ιστορικών τραυμάτων. Η επίσκεψη του πάπα δύναται πάντως να συμβάλλει στην αποδόμηση φοβιών και στην εγκαθίδρυση σταθερότερων δομών που να προωθούν τον οικουμενικό διάλογο. Είθε να κινητοποιήσει σε μια προ προσεκτική παρατήρηση της κυπριακής και της ελληνικής ιστορίας και του παρόντος των δύο χωρών: Πόσοι γνωρίζουν ότι ένα σημαντικό μέρος του πληθυσμού αγαπητών κυκλαδίτικων νησιών όπως η Σύρος και η Τήνος είναι Ρωμαιοκαθολικοί; Δεν εννοώ τους λεγόμενους Ελληνοκαθολικούς, αλλά Έλληνες Ρωμαιοκαθολικούς, οι οποίοι έχουν τη δική τους πολύ ενδιαφέρουσα κουλτούρα. Ή μήπως είναι δυνατόν να καταλάβει κανείς την ιστορία της Κύπρου χωρίς να λάβει υπ᾽ όψιν του τη λατινική κληρονομιά, η οποία είναι ορατή σε κάθε γωνιά της νήσου;
Πώς είναι η κατάσταση ως προς τον οικουμενικό διάλογο στην Ελλάδα;
Οι αριθμοί δημιουργούν γεγονότα: Η Ελλάδα και η Κύπρος θεωρούνται σχεδόν μονοομολογιακές χώρες. Λείπει ένα αριθμητικά ισχυρό μη ορθόδοξο Απέναντι, το οποίο με την ετερότητά του, την κριτική και τους θησαυρούς του να καθιστά σαφή την αναγκαιότητα του οικουμενικού διαλόγου. Πολλοί μιλούν για άλλες ομολογίες, δίχως έστω μια φορά να έχουν μιλήσει με ένα μέλος κάποιας άλλης Εκκλησίας. Κι εγώ ουσιαστικά μίλησα με ανθρώπους από άλλες Εκκλησίες πρώτη φορά στα 26 μου χρόνια, όταν ήρθα στη Γερμανία. Σε ένα μονοομολογιακό περιβάλλον δεν αισθάνεται κανείς την υπαρξιακή ανάγκη του οικουμενικού διαλόγου, όπως συμβαίνει, π.χ., στη Γερμανία ή την Ελβετία.
Εδώ θα πρέπει κανείς να υπολογίσει και την ισχυρή επιρροή αντιοικουμενικά σκεπτόμενων μοναχών, ιδιαιτέρως κάποιων μοναστηριών του Άθωνα, αλλά και σλαβικών ορθόδοξων παραδόσεων, που αυτοσκηνοθετούνται ως αυθεντικά πνευματικές και γνησίως ορθόδοξες και διαθέτουν τα οικονομικά μέσα, ώστε με εκπομπές, δημοσιεύσεις ή προσκυνηματικά ταξίδια να τονίζουν ισχυρά την αντιοικουμενική τους θέση. Με τον τρόπο αυτό απαντούν σε ταυτοτικά άγχη και ικανοποιούν και συγκεκριμένα ιδιοτελή συμφέροντα. Η ανιδιοτέλεια δεν ανήκει στα δυνατά σημεία του αντοικουμενισμού.
Ο αρχιεπίσκοπος Αθηνών Ιερώνυμος Β´ θεωρείται ενδοεκκλησιαστικά ως γεφυροποιός. Με την πολιτική που εφαρμόζει, της ανοχής απέναντι σε ακραία αντιοικουμενιστές κληρικούς και θεολόγους, επιθυμεί να συμβάλλει στην άμβλυνση συγκρούσεων. Όμως κι αν από μια ψυχολογική σκοπιά αυτό φαίνεται δικαιολογημένο, υφίσταται ο κίνδυνος στο τέλος να μπαίνουν στο τραπέζι της συζήτησης και κατά κάποιον τρόπο έτσι να νομιμοποιούνται απόψεις, οι οποίες είναι ενάντια σε διορθόδοξες συνοδικές αποφάσεις. Παρόμοια ισχύουν για φωνές υπερεθνικιστικές και αντισημιτικές, ή μάλιστα και για τις φωνές κηρύκων του μίσους, οι οποίες δίχως συνέπειες δηλητηριάζουν την ατμόσφαιρα. Η Διαρκής Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος ξεκίνησε μια κανονική διαδικασία εναντίον δύο μητροπολιτών, οι οποίοι κατηγορούνται πως έδρασαν ενάντια στην επίσημη θέση της Εκκλησίας για την πανδημική κρίση. Το ασυνήθιστο αυτό βήμα το θεμελίωσε, μεταξύ άλλων, και στην επίκληση της παραβίασης συνοδικών αποφάσεων. Δυστυχώς όμως δεν έχει αντιδράσει με παρόμοια συνέπεια ενάντια σε ακραία προκλητικές δηλώσεις επισκόπων και λοιπών κληρικών, οι οποίοι επιδεικτικά αρνούνται τις αποφάσεις της Αγίας και Μεγάλης Συνόδου της Κρήτης, ιδίως σε ό, τι αφορά τον οικουμενικό διάλογο.
Εκτός αυτού, πρέπει και η ορθόδοξη θεολογία να κάνει ορισμένη δουλειά: Εγκλωβισμένη για δεκαετίες, αν όχι για αιώνες, σε έναν αντιδυτικό τρόπο σκέψης, μόλις τώρα ξεκίνησε να αναρωτιέται ποιος θα μπορούσε να είναι ένας θεολογικά αξιοπρεπής τόπος για τον ετερόδοξο Άλλο. Η οικουμενική πρόκληση της Ορθοδοξίας εδράζεται στο όνομά της: Τί είναι εκείνος ο χριστιανός, ο οποίος δεν είναι Ορθόδοξος; Είναι η έννοια του ετερόδοξου ταυτόσημη με αυτή του αιρετικού; Η απάντηση των φονταμενταλιστών είναι απλή, σίγουρα όμως δεν είναι η τελευταία λέξη της ορθόδοξης θεολογίας.
Στην Ελλάδα δεν υπάρχει ένα οικουμενικό Συμβούλιο Εκκλησιών. Τη μόνη θεσμική δυνατότητα συνεργασίας πιστών διαφορετικών ομολογιών προσφέρει η Ελληνική Βιβλική Εταιρία. Χάρη στην εργασία της Ακαδημίας Θεολογικών Σπουδών Βόλου, οικουμενικά ανοικτών πανεπιστημιακών καθηγητριών και καθηγητών θεολογίας, αλλά και του βιβλικού ιδρύματος «Άρτος Ζωής», άλλαξαν πολλά τα τελευταία χρόνια στο επίπεδο της ακαδημαϊκής θεολογίας. Όταν πριν από 20 χρόνια ήμουν ακόμη φοιτητής, ήταν σχεδόν αδιανόητο να καθίσουμε στο ίδιο τραπέζι και να συζητάμε με Έλληνες Ρωμαιοκαθολικούς και Ευαγγελικούς θεολόγους. Σήμερα αυτό είναι όχι μόνο δυνατόν, αλλά και (σχεδόν) αυτονόητο.
Όπως και το 2016, ο πάπας Φραγκίσκος θα επισκεφθεί και το νησί της Λέσβου και θα αφιερώσει ιδιαίτερη προσοχή στο προσφυγικό και το μεταναστευτικό ζήτημα. Ποιες προσδοκίες συνδέονται με αυτό στην ελληνική κοινή γνώμη;
Μπροστά στην πρόκληση του προσφυγικού και του μεταναστευτικού πολλοί Έλληνες αισθάνονται εγκαταλελειμμένοι από την Ευρώπη, ιδίως μετά την εμπειρία μιας καταστροφικής οικονομικής κρίσης, την οποία τώρα ακολουθεί η κατάσταση της πανδημίας. Ο φόβος για τη συμπεριφορά της Τουρκίας, η οποία εκλαμβάνεται ως ολοένα και περισσότερο επιθετική, αυξάνεται επίσης. Θεωρείται ότι η γειτονική χώρα εργαλειοποιεί το προσφυγικό και το μεταναστευτικό, ώστε να ασκήσει πίεση στην Ευρωπαϊκή Ένωση, βεβαίως σε βάρος της Ελλάδας. Ταυτοχρόνως το δράμα των προσφύγων και των μεταναστών είναι τόσο έκδηλο, ώστε ούτε επιτρέπεται, ούτε δύναται κανείς να κλείσει τα μάτια μπροστά του. Παρά την ισχυρή πρόκληση των τελευταίων ετών οι ακροδεξιές φωνές στην ελληνική κοινωνία δεν κατόρθωσαν να κερδίσουν τόση πολιτική δύναμη, όση δυστυχώς απολαμβάνουν σε άλλες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Από τον πάπα, όταν θα μιλήσει για το προσφυγικό και τη μετανάστευση, θα μπορούσε κανείς να επιθυμήσει οι συμβολές του να επισημάνουν την πολυπλοκότητα αυτού του προβλήματος και ταυτοχρόνως να τονίσουν την αναγκαιότητα της ευρωπαϊκής αλληλεγγύης. Το προσφυγικό και το μεταναστευτικό είναι τόσο μια πανευρωπαϊκή, όσο και μια γνησίως οικουμενική πρόκληση. Είναι αναγκαίο να έχουμε ισχυρές ευρωπαϊκές και οικουμενικές δομές, ώστε να συμβάλλουν στην άμβλυνση του πόνου αμέτρητων ανθρώπων.
Ο Γεώργιος Βλαντής είναι Διευθυντής του Συμβουλίου των Εκκλησιών της Βαυαρίας και επιστημονικός συνεργάτης της Ακαδημίας Θεολογικών Σπουδών Βόλου.
Γερμανικό πρωτότυπο: https://noek.info/hintergrund/2193-der-besuch-des-papstes-kann-zum-abbau-von-aengsten-beitragen?fbclid=IwAR3ChhN8LnYHDtRmOFNh-e7krrOMy2TBymdQantza054FEchiFxERUnoPx4
Ελληνική μετάφραση: Γεώργιος Βλαντής
