Την Τρίτη 28 Ιουλίου 2020, στο πλαίσιο του 4ου Φεστιβάλ Μούσα Ελληνική, πραγματοποιήθηκε στον ειδυλλιακό χώρο “Περιβόλι” της Χίου, μια εκδήλωση – αφιέρωμα στους Ψάλτες και Υμνογράφους της Χίου τον 19ο αιώνα, με τη συμμετοχή πολύ κόσμου.
Το πρόγραμμα αυτής της πρωτότυπης εκδήλωσης εμπνεύστηκε και υλοποίησε ο Χίος Μιχάλης Στρουμπάκης, Επίκουρος Καθηγητής Ιστορικής Βυζαντινής Μουσικολογίας στην Πατριαρχική Εκκλησιαστική Ακαδημία Κρήτης.
Παραθέτουμε στη συνέχεια μία περίληψη της εισήγησης του Μιχάλη Στρουμπάκη, που καταδεικνύει την σχέση Χίου και Κωνσταντινουπόλεως, όσον αφορά την εκκλησιαστική μουσική παράδοση, και άλλο, ενδεικτικό, υλικό από την εκδήλωση αυτή.
Η Χίος, άρρηκτα συνδεδεμένη εκκλησιαστικώς με την Μητέρα Εκκλησία, το Οικουμενικό μας Πατριαρχείο, παρουσιάζει λαμπρή ψαλτική δραστηριότητα κατά τον 19ο αιώνα. Είναι μαρτυρημένο ότι, κατά τον αιώνα αυτό, Χίοι στην καταγωγή ψάλτες μαθητεύουν στους Τρεις Διδασκάλους, Χρύσανθο εκ Μαδύτων, Γρηγόριο Πρωτοψάλτη και Χουρμούζιο Χαρτοφύλακα, ή σε μαθητές τους, και μεταλαμπαδεύουν την πατριαρχική ψαλτική παράδοση στη γενέτειρά τους, σε τέτοιο βαθμό, ώστε ακόμη και σήμερα η Χίος να θεωρείται μήτρα πολλών και καλών ψαλτών. Αν θέλουμε να απαριθμήσουμε όλους αυτούς τους Χίους που γεύτηκαν το μέλι της ψαλτικής παράδοσης στην Πόλη, κυρίως όσους αναφέρονται στους καταλόγους συνδρομητών των μουσικών βιβλίων από το 1820 κ.ε., πράγματι θα είναι πολύ δύσκολο, λόγω του μεγάλου αριθμού των ονομάτων. Ωστόσο, εμείς θα σταθούμε σε τέσσερεις ψάλτες, οι οποίοι έχουν τουλάχιστον ένα κοινό σημείο: μετά τις μουσικές τους σπουδές επέστρεψαν στη Χίο, όπου και δραστηριοποιήθηκαν. Πρόκειται α) για τον Δημήτριο Παπαδόπουλο, μαθητή της Δ΄ Πατριαρχικής Σχολής (1815-1821) με δάσκαλο τον Γρηγόριο Πρωτοψάλτη, β) Νικόλαο Πουλάκη, ομοίως μαθητή της Δ΄ Πατριαρχικής Σχολής, γ) τον Γιάγκο Καβάδα, μαθητή του Χουρμουζίου Χαρτοφύλακα και του Πέτρου Αγιοταφίτου, του επονομαζομένου Νέου Βυζαντίου (μαθητή των Τριών), και δ) τον Αντώνιο Μαλλέα, μαθητή του Γιάγκου Καβάδα και άλλων Κωνσταντινουπολιτών ψαλτών. Οι τέσσερεις ψάλτες παρουσιάζουν, ωστόσο, και άλλα κοινά σημεία. 1) Κατ’ αρχάς, όλοι είναι μαθητές των Τριών Διδασκάλων ή των μαθητών τους, στοιχείο που μαρτυρεί την αδιάρρηκτη σχέση τους με την πατριαρχική παράδοση, την ενίσχυση των κοινών μουσικών καταβολών τους και την εγκόλπωση της προφορικής παράδοσης, της οποίας ήταν ζωντανοί φορείς. 2) Όλοι, πλήν του τελευταίου (Αντωνίου Μαλλέα) για τον οποίο η έρευνα δεν έχει ακόμα επισημάνει βέβαιες μαρτυρίες, υπήρξαν ικανοί δάσκαλοι με πλούσιο διδακτικό έργο. Πολλά από τα ονόματα των μαθητών τους σώζονται στα χειρόγραφά τους και τους καταλόγους συνδρομητών των μουσικών βιβλίων. 3) Και οι τέσσερεις είναι δεινοί καλλιγράφοι. Τα χειρόγραφά τους αποτελούν κόσμημα για την ψαλτική τέχνη του 19ου αιώνα, όταν το χειρόγραφο υποχωρεί έναντι του εντύπου βιβλίου. 4) Και οι τέσσερεις είναι μελοποιοί. Μελοποιούν και στα τρία γένη μελοποιίας. Η σημαντική πρωτοτυπία τους, ωστόσο, συγκεφαλαιώνεται στο γεγονός ότι στρέφουν την προσοχή τους στη μελοποίηση ύμνων που αφορούν τοπικές εορτές. Οι Ακολουθίες αυτές συντάχθηκαν από συγχρόνους ή σχεδόν συγχρόνους με αυτούς Χίους υμνογράφους, όπως τον όσιο Νικηφόρο και τον ιερομόναχο Άνθιμο Πουλάκη. Οι Ακολουθίες αυτές δημοσιεύθηκαν είτε αυτοτελώς είτε εντάχθηκαν σε συλλογικά έργα, όπως το Νέον Χιακόν Λειμωνάριον, το οποίον εξακολουθεί ακόμα και σήμερα να χρησιμοποιείται στις τοπικές εορτές της νήσου. Εν κατακλείδι, οι σημαντικές προσωπικότητες του 19ου αιώνα διαμόρφωσαν εν πολλοίς το ιδιαίτερο χιακό ψαλτικό ιδίωμα και σηματοδοτούν μέχρι και σήμερα τη συνέχιση της ψαλτικής παράδοσης. Τα έργα τους αποτελούν για τους νεότερους οδοδείκτες και πρότυπα μελουργίας που συνδυάζουν την ανανέωση με το σεβασμό στη μακραίωνη ψαλτική παράδοση.
ΨΑΛΤΕΣ ΚΑΙ ΥΜΝΟΓΡΑΦΟΙ ΤΗΣ ΧΙΟΥ ΤΟΝ 19ο ΑΙΩΝΑ – Τρίτη 28-7-2020 by Panagiotis Andriopoulos on Scribd
