Μ. Γ. ΒΑΡΒΟΥΝΗΣ
Καθηγητής του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης
Άρχων Προστάτης των Γραμμάτων της Μ. τ. Χ. Ε.
ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΙ, ΕΘΝΙΚΕΣ ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΙΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟ
ΤΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ ΤΗΣ ΟΥΚΡΑΝΙΚΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΚΡΙΣΗΣ
Όπως και σε προηγούμενο άρθρο γράψαμε, το ουκρανικό εκκλησιαστικό ζήτημα είναι για την Εκκλησία της Ρωσίας ζήτημα πρωτίστως εθνικό και πολιτικό, καθώς μόνο το Οικουμενικό Πατριαρχείο έχει αντιμετωπίσει την υπόθεση με κριτήρια και τρόπους καθαρώς εκκλησιαστικά. Ο Οικουμενικός Θρόνος, έχοντας όπως πάντα αρθεί στο ύψος των περιστάσεων και της αποστολής του, αλλά και κινούμενος μέσα στο πλαίσιο των πανορθόδοξων και οικουμενικών δικαιοδοσιών του, ενεργεί για την επίλυση του θέματος με κριτήρια πνευματικά και ποιμαντικά, όπως έπρεπε να κάνει ο Πρώτος Θρόνος της Ορθοδοξίας, ενώ απέναντί του η Εκκλησία της Ρωσίας επιδίδεται σε ενέργειες ακραίες και έξω από το ορθόδοξο πνεύμα, έχοντας υιοθετήσει μια πολιτική σύγκρουσης χωρίς νόημα και χωρίς ελπίδα.
Πρόσφατα εκδόθηκε ένα σημαντικό βιβλίο, η μελέτη του οποίου μπορεί να μας βοηθήσει να κατανοήσουμε το υπόβαθρο και τα ουσιαστικά αίτια αυτής της κρίσης. Πρόκειται για τη μελέτη του Καθηγητή και Άρχοντα Μ. Ρεφερενδάριου της Αγίας του Χριστού Μεγάλης Εκκλησίας κ. Πασχάλη Κιτρομηλίδη, που αναφέρεται στη σχέση θρησκείας και πολιτικής στον ορθόδοξο κόσμο, και επικεντρώνεται στη στάση του Οικουμενικού Πατριαρχείου έναντι των αλλαγών και των προκλήσεων της νεωτερικότητας (Religion and Politics in the Orthodox World. The Ecumenical Patriarchate and the Challenges of Modernity), η οποία εκδόθηκε από τον διεθνή και ευφήμως γνωστό εκδοτικό οίκο Routledge.
Ο κ. Κιτρομηλίδης, στην μελέτη του αυτή ξεκινά από τη στάση του Πατριαρχείου έναντι του κινήματος του Διαφωτισμού, στηριζόμενος στην αλληλογραφία του Μητροπολίτη Ουγγροβλαχίας Ιγνατίου με τον G. P. Vieusseux, και συνεχίζει με τη στάση του Οικουμενικού Θρόνου απέναντι στην μορφοποίηση εθνικών κρατών στο χώρο της Νοτιοανατολικής Ευρώπης αλλά και στον εθνικισμό του 19ου αιώνα, ο οποίος εκ των πραγμάτων αντιστρατεύθηκε την οικουμενική Ορθοδοξία, όπως αυτή εκφραζόταν μέχρι τότε, εισάγοντας τον εθνικό παράγοντα στην εκκλησιαστική ζωή, κάτι που ως γνωστόν καταδικάστηκε από την Μητέρα Εκκλησία της Κωνσταντινουπόλεως με ειδική σύνοδο που συγκλήθηκε το 1872 στην Κωνσταντινούπολη με αφορμή το βουλγαρικό ζήτημα, ως «εθνοφυλετισμός».
Στη συνέχεια, σε ιδιαίτερα κεφάλαια, εξετάζονται η θέση και η στάση του Οικουμενικού Θρόνου κατά την διάλυση της οθωμανικής αυτοκρατορίας και την ανάδυση του τουρκικού εθνικού κράτους, αλλά και κατά και μετά την Μικρασιατική Καταστροφή του 1922, και κατά την περίοδο του Ψυχρού Πολέμου (1946-1991). Στην τελευταία αυτή περίοδο ανακύπτουν μια σειρά από προβλήματα που εδράζονται σε πολιτικά ζητήματα, και αφορούν την αυτοκεφαλία τοπικών Εκκλησιών, τα οποία το Πατριαρχείο αντιμετώπισε πάντοτε με σύνεση, πατερική σκέψη και κανονική διάκριση, δίνοντας λύσεις μακράς πνοής, έχοντας κατά κανόνα να αντιμετωπίσει ανάλογες της σημερινής αντιδράσεις.
Τα δύο τελευταία κεφάλαια του βιβλίου αναφέρονται στην ύπαρξη μιας θρησκευτικής διεθνούς στη Νοτιοανατολική Ευρώπη και στη θέση της Ορθοδοξίας απέναντι στον εθνικισμό και στις εθνικές συγκρούσεις, όπως εκφράζεται από τον πρώτο τη τάξει Θρόνο της Ορθοδοξίας, το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Ο τόμος κλείνει με κατάλογο των Οικουμενικών Πατριαρχών μετά το 1800, βιβλιογραφία και ευρετήριο, έχοντας περιλάβει επαρκώς στις 144 σελίδες του τα βασικά προβλήματα της νεώτερης και σύγχρονης ιστορίας του Θρόνου, τα οποία όπως σοφά είπε η Α.Θ.Π. ο Οικουμενικός Πατριάρχης κ.κ. Βαρθολομαίος πρόσφατα δεν είναι πλέον δογματικά αλλά ζητήματα εκκλησιαστικών δικαιοδοσιών, αλλά και τις λύσεις που δόθηκαν σε αυτά, πάντα με νηφαλιότητα, εκκλησιαστικό πνεύμα και συνετή διάθεση αγάπης.
Με νηφαλιότητα και τεκμηριωμένο λόγο ο κ. Κιτρομηλίδης δείχνει πώς το Οικουμενικό Πατριαρχείο αντιμετώπισε τον εθνικισμό και τις επιδράσεις του στην Εκκλησία, σε περιπτώσεις όπως το βουλγαρικό σχίσμα αλλά και οι κατά καιρούς απαιτήσεις και τα ανάλογα προβλήματα των σλαβικών Εκκλησιών, και κατά κύριο λόγο της Εκκλησίας της Ρωσίας. Εκείνο που ολοκάθαρα διαφαίνεται μέσα από τις σελίδες του βιβλίου είναι ότι όσα σήμερα έχουν ανακύψει δεν είναι ούτε πρωτόφαντα, ούτε σημερινά, αλλά ότι με τη μια ή την άλλη μορφή έχουν απασχολήσει την Εκκλησία τόσο κατά τον επαναστατικό 19ο, όσο και κατά τον πολεμικό 20ό αιώνα.
Αποτελεί λοιπόν το βιβλίο αυτό άριστο εργαλείο για να κατανοήσουμε τη σημερινή πραγματικότητα και τις ιστορικές ρίζες της. Και φυσικά τα όσα εκθέτει και μελετά αποτελούν πρόκριμα και για το μέλλον. Γιατί πέραν από τις όποιες επιθέσεις και τις έξαλλες φωνές, η κανονική παράδοση στο τέλος θα υπερισχύσει, και ο Πρώτος της Ορθοδοξίας, ο Οικουμενικός Πατριάρχης, θα αφεθεί απερίσπαστος να επιτελέσει ό,τι το καθήκον του επιτάσσει. Από την άλλη δε πλευρά το βιβλίο αυτό καταδεικνύει πόσο επίκαιρη είναι πάντοτε η ιστορική έρευνα, ιδίως στην περίπτωση ζητημάτων που επανέρχονται συχνά στο ιστορικό προσκήνιο.
Κρατώντας μακριά την εκκλησιαστική πρακτική και ζωή από τους όποιους εθνικισμούς, από τα ποικίλα εθνικά συμφέρονται και τις μοιραίες και αναπόφευκτες συγκρούσεις τους, το Οικουμενικό Πατριαρχείο επιτελεί πλήρως το καθήκον του ως Πρωτόθρονης Εκκλησίας, το καθήκον αυτό που αποτελεί την ουσία της ύπαρξής του. Συντονίζει τις εκκλησιαστικές υποθέσεις με βάση την κανονικότητα και πασχίζει για την επικράτηση της ηρεμίας και της γαλήνης, της αρμονικής συνύπαρξης και της συνεργασίας των τοπικών Ορθοδόξων Εκκλησιών. Γιατί όπως πρόσφατα είπε η Α.Θ.Π. ο Οικουμενικός πατριάρχης κ.κ. Βαρθολομαίος, άλλο είναι να είσαι Πρώτος, και άλλο να σφετερίζεσαι τη θέση και την εκκλησιολογική υπόσταση του Πρώτου, για να εξυπηρετήσεις τις όποιες πολιτικές σκοπιμότητες. Κι αυτό επειδή η Ορθοδοξία έχει Πρώτο, και αυτός είναι ο εκάστοτε Οικουμενικός Πατριάρχης, ο προκαθήμενος της πρωτόθρονης Εκκλησίας της Κωνσταντινουπόλεως.
Το βιβλίο του κ. Κιτρομηλίδη, αν και δεν γράφτηκε για την παρούσα ιστορική συγκυρία, ωστόσο μπορεί να αποτελέσει σημαντικότατο εργαλείο για την κατανόηση της σημερινής κατάστασης. Και τούτο επειδή είναι βιβλίο στηριγμένο στην ιστορική διάσταση των εσωτερικών σχέσεων ανάμεσα στον ορθόδοξο κόσμο της Ανατολής, και εξετάζει ιστορικές συγκυρίες σημαντικά συγκρίσιμες με τις σημερινές. Εδράζεται σε άριστη γνώση και κριτική αντιμετώπιση τόσο του αρχειακού, όσο και του βιβλιογραφικού υλικού, επιπλέον δε είναι γραμμένο με την αμεροληψία του έγκυρου ιστορικού ερευνητή, του ειδικού επί των πνευματικών και ιδεολογικών κινημάτων στη Νοτιοανατολική Ευρώπη των τελευταίων αιώνων, ενός ερευνητή με διεθνές κύρος και καθολική αναγνώριση, το έργο του οποίου απολαμβάνει την αποδοχή των ομοτέχνων του τόσο της ημεδαπής, όσο και της αλλοδαπής.
Καιρός είναι πια να παύσουν οι άναρθρες και έξαλλες φωνές, και να ακούσουμε την φωνή της Μητέρας Εκκλησίας με περίσκεψη και υπακοή. Όπως περίτρανα έδειξε ο κ. Κιτρομηλίδης στην εμπεριστατωμένη μελέτη του το Πατριαρχείο σε εύκολους και δύσκολους καιρούς αποτελούσε πάντοτε τη γνήσια ορθόδοξη φωνή, που αντιτασσόταν στην εθνικιστική διάσπαση της ενότητας της Ορθοδοξίας, μια ενότητα την οποία μόνο αυτό μπορεί να εγγυηθεί. Όλα τα άλλα, ως όντα εκ του πονηρού, περιττεύουν.
