Αρχιμ. Εφραίμ Γκιβίσης
Υποψ. Διδάκτωρ Βυζ. Αρχαιολογίας ΑΠΘ, ΜΑ Θεολογίας
Η «αρτοκλασία» είναι μια ακολουθία της Ορθόδοξης Εκκλησίας που περιλαμβάνει την ευλόγηση άρτων, λαδιού, κρασιού και σταριού. Θεωρείται ανάμνηση του θαύματος του πολλαπλασιασμού των 5 άρτων και των δύο ψαριών από τον Χριστό. Γιατί άραγε δεν περιλαμβάνει ψάρια;
Η «φανουρόπιτα» είναι μια ακολουθία της Ορθόδοξης Εκκλησίας που περιλαμβάνει την ευλόγηση άρτων, ζυμωμένων με λάδι, μέλι και διάφορους καρπούς, όπως σουσάμι, καρύδια, σταφίδες κ.α. Θεωρείται ως προσφορά στην μνήμη του αγίου μάρτυρος Φανουρίου, ενός αγίου που ο ναός του και η εικόνα του βρέθηκαν στην Ρόδο τον 15ο αιώνα.
Γιατί άραγε δεν περιλαμβάνει αυγά, γάλα ή βούτυρο;
Στις Μονές του Αγίου Όρους, στο Σινά και στους σλαβόφωνους Ναούς χρησιμοποιείται ένα ειδικό σκεύος για την Αρτοκλασία, συνήθως μεταλλικό, με ένα κεντρικό στέλεχος, από όπου εξέρχονται μικροί δίσκοι για την τοποθέτηση των αρτιδίων, λαδιού, κρασιού και σταριού. Η μορφή αυτού του σκεύους θυμίζει έντονα ένα αρχαίο σκεύος που χρησιμοποιούσαν στα αρχαία Μυστήρια, τον κέρνο.
«…τοῦτο τὸ κέρνος ἐστὶν ἀγγεῖον κεραμεοῦν ἔχον ἐν αὐτῷ πολλούς κοτυλίσκους κεκολλημένους· ἔνεισι δ’ ἐν αὐτοῖς ….. κριθαί (κριθάρι), … ζυαί (ζέα), βρόμος (βρώμη), …. ἔλαιον, οἶνος,…», αναφέρει σχετικά ο Αθήναιος[1]. Ο κέρνος ήταν πήλινος με ένα κεντρικό στέλεχος, απ’όπου εξέρχονταν μικροί δίσκοι ή πινάκια ή σταμνάκια, όπου τοποθετούσαν τις προσφορές προς την αρχέγονη θεά Μητέρα-Κυβέλη[2]. Αργότερα ο κέρνος χρησιμοποιήθηκε ως το κατ’εξοχήν σκεύος των Ελευσινίων Μυστηρίων με προσφορές στην θεά Δήμητρα. Ο κέρνος ετυμολογείται από την αρχαία πρωτοευρωπαϊκή λέξη *ḱerh₂- < *ḱer- (αυξάνω), όπως και το ρήμα κερράνυμι (αναμιγνύω, κερνώ, πολλαπλασιάζω). Ίδιας ετυμολογίας είναι και το λατινικό όνομα της θεάς Δήμητρας-Ceres. Από την θεά Δήμητρα λαμβάνουν το όνομά τους οι καρποί της γης, τα δημητριακά (Ceres, στα λατινικά γίνονται cereales, τα σήριαλ της αγγλικής). Η αρτοκλασία θυμίζει τον πολλαπλασιασμό των άρτων χρησιμοποιώντας το αρχαίο σκεύος του πολλαπλασιασμού, τον κέρνο.
Η προσφορά δημητριακών στις χθόνιες θεότητες χάριν των νεκρών, αφού η Κόρη-Περσεφόνη, θυγατέρα της Δήμητρας είναι η θεά του Κάτω Κόσμου των αρχαίων, δημιούργησε και τους «μελιτούντας», άρτους με μέλι και αλεύρι, για τα νεκρώσιμα δείπνα.
Η «αρτοκλασία» προτίμησε τα δώρα της Δήμητρας από τα ψάρια της ευαγγελικής διήγησης και η «φανουρόπιτα» ενσωμάτωσε μόνο δημητριακά για το συγχώριο δήθεν «της μάνας του αγίου Φανουρίου», κατά μία λαϊκή παράδοση. Τα είδη της γης και η ανάμνηση των νεκρών αποτυπώθηκαν από την Εκκλησία στις αντίστοιχες ευχές αρτοκλασίας και φανουρόπιτας. Αυτό δείχνει πόσο ανοιχτή είναι η Εκκλησία, η οποία αγκαλιάζει πάντα τις ανάγκες των ανθρώπων· τις πνευματικές και τις υλικές.
Η διάδοση του χριστιανισμού στις ελληνόφωνες περιοχές δεν έγινε ακαριαία, αφού βρίσκουμε παγανιστικές ταφές στην Ελλάδα έως και τον 12ο αιώνα. Η χριστιανική Εκκλησία δεν αντιτάχθηκε στις άκακες συνήθειες των αρχαίων κατοίκων, ίσα ίσα δέχθηκε τα έθιμα και τα εγκολπώθηκε, τα εκχριστιάνισε. Έχει μεγάλη σημασία αυτό, διότι πολλοί άνθρωποι νομίζουν ότι οι χριστιανοί έπεσαν ουρανοκατέβατοι και κατέστρεψαν τα αρχαία ήθη. Αν κάποιος σήμερα θέλει να βρει στοιχεία της αρχαιοελληνικής λατρείας, θα τα βρει στην ελληνόφωνη Εκκλησία.
Κάποιοι άνθρωποι πιστεύουν ότι η φανουρόπιτα δημιουργεί «εμπορική» σχέση δούναι και λαβείν με το θείο, όμως θα μπορούσαν να κατηγορήσουν και την αρτοκλασία για το ίδιο λάθος, αφού η ευχή της δεν μιλάει για ευχαριστία, αλλά για γέμισμα των αποθηκών με σιτηρά, κρασιά και λάδια. Ευτυχώς στην βυζαντινή λειτουργία συχνά ακούγεται η φράση «ΠΑΣΑΝ τὴν ζωήν ἡμῶν Χριστῷ τῷ Θεῷ παραθώμεθα». Οι άγιοι μας έμαθαν ότι ο Θεός είναι ο πατέρας μας και του μιλάμε όπως θέλουμε, χωρίς πρόγραμμα ή καλούπι. Του ζητάμε ό,τι θέλουμε, χωρίς δέσμευση ή περιορισμό· εξάλλου στον πατέρα και την μάνα μου φέρομαι εντελώς απροσποίητα.
Όσο περισσότερο ψάχνει κανείς, τόσο ανακαλύπτει τον πλούτο της παράδοσής μας, ενιαίο και συνεχόμενο σε όλη την ιστορική διάρκεια του Ελληνισμού. Η έρευνα σίγουρα θα αποκαλύψει πολλά κρυμμένα μυστικά.
[1] BIGNASCA A.M., ThesCRA V, 2b. Kernos, Los Angeles, California 2005, σ. 250-251
[2] THOMPSON HOMER A., BURR THOMPSON DOROTHY, Hellenistic Pottery and Terracottas, Princeton New Jersey 1987, σ. 448.