ΟΜΙΛΙΑ
Τοῦ Σεβ. Μητροπολίτου Μιλήτου κ. Ἀποστόλου,
κατὰ τὴν Πατριαρχικὴν καὶ Συνοδικὴν θείαν Λειτουργίαν
τῆς Κυριακῆς τῶν Μυροφόρων
(Πάνσεπτος Πατριαρχικός Ναός, 04/05/2025)
Παναγιώτατε καὶ θειότατε Πάτερ καὶ Δέσποτα,
Σεβασμία τῶν ἁγίων Συνοδικῶν Ἀρχιερέων χορεία,
Θεόλεκτε τῶν ἱερέων καὶ τῶν διακόνων ὅμιλε,
Ἐντιμότατοι Ἀρχοντες τῆς Ἁγίας τοῦ Χριστοῦ Μεγάλης Ἐκκλησίας,
Φιλεόρτον καὶ εὐσεβέστατον τῆς Ἐκκλησίας πλήρωμα,
Χριστὸς Ἀνέστη!
Τῶ ὄντι «ἠγέρθη, οὐκ ἔστιν ὧδε· ἴδε ὁ τόπος ὅπου ἔθηκαν αὐτόν» (Μρ. ιϚ’, 6), ὁμολογοῦμεν καὶ ἡμεῖς μετὰ «τοῦ νεανίκου τοῦ καθημένου ἐν τοῖς δεξιοῖς, τοῦ περιβεβλημένου λευκὴν στολὴν» (πρβλ. Μρ. ιϚ’, 5) ἀλλ᾽ ὅμως δὲν ἐκθαμβούμεθα καὶ δὲν διαποροῦμεν ὡς αἱ ἅγιαι ἐκεῖναι γυναῖκες Μυροφόροι, διότι εἴδομεν Αὐτὸν ἐξαστράπτοντα ὡς ἥλιον προερχόμενον ἐκ τοῦ ζωοδόχου Τάφου κατὰ τὴν σωτήριον καὶ φωταυγῆ νύκτα τῆς Ἀναστάσεως, ἐβάλομεν τοὺς δακτύλους ἡμῶν εἰς τὸν τύπον τῶν ἥλων καὶ τὴν χεῖρα ἡμῶν εἰς τὴν πλευρὰν Αὐτοῦ (πρβλ. Ἰω. κ, 25) μετὰ τοῦ Ἀποστόλου Θωμᾶ τὴν παρελθοῦσαν Κυριακήν, μέτεσχομεν ἐν τῇ ἀθανάτῳ Τραπέζῃ τῆς Βασιλείας Του καὶ ἐγεύθημεν τοῦ Δεσποτικοῦ Σώματος, «ὅς ἐστιν φάρμακον ἀθανασίας͵ ἀντίδοτος τοῦ μὴ ἀποθανεῖν͵ ἀλλὰ ζῆν ἐν Ἰησοῦ Χριστῷ διὰ παντός»[1], κατὰ τὸν θεοφόρον Ἰγνάτιον Ἀντιοχείας.
«Ἰσχνόφωνος καὶ βραδύγλωσσος ἐγώ εἰμι» (Ἐξ. δ’, 10), Παναγιώτατε Πάτερ καὶ Δέσποτα, ἀλλ᾽ ὑπείκων, τῇ Ὑμετέρα Σεπτῇ ἐντολῇ ταῦτα τὰ ὁλίγα καὶ ἄτεχνα, περὶ τῆς παρούσης ἁγλαοφανοῦς Πανηγύρεως, τολμῶ κατατιθέμενος κατενώπιον τῆς Ὑμετέρας τῶν Ὀρθοδόξων Κορυφῆς καὶ τῆς ἱερᾶς καὶ σεβασμίας ὁμηγύρεως, ἐξαιτοῦμενος τὴν βοήθειαν καὶ μεσιτείαν τῆς Ὑπεραγίας Μητρὸς τοῦ Κυρίου, τῆς Ζωοδόχου Πηγῆς, καὶ τῶν ἁγίων Μυροφόρων, ἔτι δὲ καὶ τῶν κηδευτῶν τοῦ Κυρίου, ὧν τὴν ἱερὰν Μνήμην λαμπρῶς ἑορτάζει σήμερον ἡ ἄρχουσα καὶ πάσχουσα Μεγάλη Ἐκκλησία, ἐν χαρᾷ ἀναστασίμῳ καὶ ἐπισημότητι πολλῇ, τῇ πρωτοκλισία τοῦ Αὐτῆς Πρώτου.
Καὶ ἑορτάζει σήμερον ἡ Μεγάλη Ἐκκλησία τὴν τῶν Μυροφόρων ἑορτὴν ἐν τῷ θεομητορικῷ Τεμένει τῆς περιπύστου Μονῆς τοῦ Βαλουκλῆ, ὅπου «δάσος κυπαρίσσων ἀμφιλαφές, λειμῶν ἐν ἁπαλαῖς ταῖς ἀρούραις τεθηλὼς ἄνθεσι, παράδεισος ἐφορῶν τὰ ὡραῖα, πηγὴ ἀψοφητὶ βλύζουσα γαληνὸν τὸ ὕδωρ καὶ πότιμον∙ ἱεροπρεπῆ ἐπιεικῶν πάντα», κατὰ ἀρχαιοτάτην περιγραφὴν τοῦ ἱστορικοῦ Προκοπίου[2]. Ἐξ ἔθους παλαιοῦ λειτουργεῖ εἰς τὴν ἱστορικὴν ταύτην Πατριαρχικὴν καὶ Σταυροπηγιακὴν Μονὴν ὁ Πρῶτος τῆς ἱερωσύνης τῶν Ὀρθοδόξων καὶ λαμπρύνεται τοιουτοτρόπως ἡ Πανήγυρις, εἰς τὸ ἀρχαῖον ἐκεῖνο σέβασμα τῆς Κυρίας Θεοτόκου, ὡς ἤδη εἴπομεν, διότι Αὕτη ἡ Μήτηρ τοῦ Κυρίου ἦτο ἡ πρώτη Μυροφόρος καὶ σεβασμιωτέρα πάντων τῶν λοιπῶν ἀλλὰ καὶ ἡ πρώτη, ἥτις ἐδέξατο τὸ χαροποιὸν μήνυμα τῆς Ἀναστάσεως τοῦ Υἱοῦ Της, καθὼς λέγει ὁ μέγας διδάσκαλος τῆς Ἐκκλησίας Γρηγόριος, Ἀρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης, ὁ Παλαμᾶς: «Τὸ γὰρ τῆς τοῦ Κυρίου Ἀναστάσεως εὐαγγέλιον πρώτη πάντων ἀνθρώπων, καθάπερ καὶ προσῆκον ὑπῆρχε καὶ δίκαιον, ἡ Θεοτόκος παρὰ τοῦ Κυρίου ἐδέξατο, καὶ αὕτη τοῦτον ἀναστάντα πρὸ πάντων εἶδε, καὶ τῆς αὐτοῦ θείας ὁμιλίας ἀπήλαυσε, καὶ οὔκ εἶδεν ὀφθαλμοῖς μόνον αὐτόν, καὶ αὐτήκοος αὐτοῦ γέγονεν, ἀλλὰ καὶ χερσὶν ἥψατο πρώτη καὶ μόνη τῶν ἀχράντων ἐκείνου ποδῶν»[3]. Ἐφέτος δὲ εἰδικῶς ἡ πανήγυρις μετεφέρθη εἰς τὸν Πάνσεπτον τοῦτον Πατριαρχικὸν Ναὸν λόγῳ τῆς ἀνακαινιστικῆς προσπαθείας τοῦ Παναγιωτάτου Πατριάρχου ἡμῶν εἰς τὴν Μονὴν καὶ τῶν ἐκεῖσε γενομένων ἐργασιῶν.
Αἱ ἅγιοι Μυροφόροι ἐν χαρᾷ ἀνεκλαλήτῳ ἀλλὰ καὶ ἔμφοβοι πρὸ τοῦ παραδόξου καὶ μοναδικοῦ γεγονότος τῆς Ἀναστάσεως τοῦ Κυρίου, ἐν τῇ ὀρθρινῇ ἀμφιλύκῃ, σπεύδουν πρὸς τοὺς διασκορπισθέντας καὶ κεκρυμμένους μαθητὰς καὶ ἀναγγέλλουν τὸ καινοφανὲς γεγονὸς τῆς Ἀναστάσεως, τὴν μοναδικὴν αὐτὴν βεβαιότητα τοῦ κενοῦ μνημείου, ἥτις θὰ ἀποτελέση τὴν στερρὰν πέτραν τῆς ὁμολογίας τῶν Χριστιανῶν καὶ τὸ ἄσειστον θεμέλιον ἐπὶ τοῦ ὁποίου θὰ οἰκοδομηθῇ ἡ Ἐκκλησία. Ἄνευ τῆς Ἀναστάσεως, ἐπὶ τοῦ Γολγοθᾶ τὸ τέλος θὰ ἦτο ὁριστικὸν καὶ θεαματικόν, ἡ μεγαλυτέρα φενάκη τῆς ἱστορίας θὰ ἀπεκαλύπτετο εἰς ὅλον τὸ τραγικὸν μεγαλεῖον της, διὸ καὶ ὁ μέγας Παῦλος ἀναφωνεῖ: «εἰ δέ Χριστός οὐκ ἐγήγερται, κενόν ἄρα τό κήρυγμα ἡμῶν, κενή δέ καί ἡ πίστις ὑμῶν» (Α’ Κορ. ιε’, 14). Ἡ Σάρκωσις, ἡ Μεταμόρφωσις, τὰ θαύματα, ὁ Σταυρικὸς θάνατος ὅλα καθίστανται μάταια καὶ ἀνωφελῆ, δίχα τῆς Ἀναστάσεως∙ τὸ στοίχημα, ἐπιτρέψατέ μοι τὴν ἔκφρασιν, εἶναι ἡ Ἀνάστασις, διὰ τῆς ὁποίας τὰ πάντα λαμβάνουν νόημα, περιεχόμενον καὶ προοπτικήν,
«Εἰς τό “Χριστός Ἀνέστη” συνοψίζεται ἡ θεολογία τῆς Ἐκκλησίας»[4], κατὰ τοὺς Πατριαρχικοὺς λόγους, διὸ καὶ ἡ Ὀρθόδοξος Ἐκκλησία ζῇ διαρκῶς τὸ γεγονὸς τῆς Ἀναστάσεως – τὴν χαρὰν τῆς Ἀναστάσεως – ἥτις εἶναι ἀσφαλῶς γεγονὸς ὀντολογικὸν καὶ ποσῶς συναισθηματικὸν ἢ ψυχολογικόν, τουτέστιν ἀφορᾷ εἰς τὸν ἐσώτατον πυρῆνα τῆς ὑπάρξεως ἡμῶν καὶ οὐδόλως ὑπόκειται εἰς καιρικάς, κοινωνικὰς καὶ ἄλλα μεταπτώσεις, ὡς διαβεβαιώνει ἡμᾶς τὸ ἀψευδὲς Δεσποτικὸν στόμα: «τήν χαράν ὑμῶν οὐδείς αἴρει ἀφ᾽ ὑμῶν», (Ἰω. ιϚ’, 22). Τὸ χαροποιὸν καὶ ἐλπιδοφόρον αὐτὸ μήνυμα, τὸ Ἀναστάσιμον ἦθος, κάλλιον εἰπεῖν, διασαλπίζει εἰς τὸν πεπτωκότα κόσμον τῆς ἁμαρτίας ἡ Ἁγία ἡμῶν Ἐκκλησία καὶ προιωνίζεται καὶ προκαταγγέλλει τὴν τῶν πάντων κοινὴν ἀνάστασιν.
Περιβλέποντες, Παναγιώτατε Δέσποτα, εἰς τὴν περίβολον τῆς σεβασμίας Μονῆς τοῦ Βαλουκλῆ θεωροῦμε καὶ ἰδοὺ τὰ σήματα τῶν μακαρίων Οἰκουμενικῶν Πατριαρχῶν, ἀποστίλβοντα ὡς ἡ καθαρὰ χιὼν ἐκ τῶν κόπων καὶ τῶν ἱδρώτων, οὐ μὴν ἀλλὰ καὶ τῶν αἱμάτων, τῶν Προκατόχων τῆς Ὑμετέρας Σεπτῆς Κορυφῆς, ἵστανται οὐχὶ ἁπλὼς ὡς «τάφοι κεκονιαμένοι» (πρβλ. Μτ. κγ’, 27) ἀλλὰ ὡς μάρτυρες λαλίστατοι, ἐν τῇ βαθείᾳ σιωπή των, ὅτι ἡ Ἁγία τοῦ Χριστοῦ Μεγάλη Ἐκκλησία μεμωλωπισμένη καὶ αἱμάσουσα, πάσχουσα, καθηλωμένη ἐπὶ τοῦ σταυροῦ, φέρουσα τὴν ζωοποιὸν νέκρωσιν τοῦ Κυρίου ἀναμένει τὴν Ἀνάστασιν καὶ δὲν ἀπελπίζεται∙ ὁ Πρῶτος τοῦ Γένους περιβάλλεται τὴν τιμιωτάτην πορφυρὰν χλαῖναν τῆς ἐσχάτης πτωχείας τοῦ Κυρίου καὶ δὲν ἀποκάμει∙ ἡ Ρωμῃοσύνη κλαίουσα καὶ βαρυαλγοῦσα παρὰ τῷ πλευρῷ τῆς Θεομήτορος δὲν γογγύζει, ὅτι «Χριστὸς Ἀνέστη καὶ Ἅδης ἐσκυλεύθη»!
Αὕτη ἡ κρύφιος ἀλλὰ βεβαία καὶ ἄρρηκτος ἐλπίς, μᾶλλον δὲ βεβαιότης, τῆς Ἀναστάσεως, ἐστήριξεν τὸ Γενὸς εἰς τὰς τραγικὰς περιπετείας του ἀνὰ τοὺς αἰῶνας. Ὡς Ρωμηοὶ ὑπέστημεν δυσπεριγράπτους βασάνους, διώξεις καὶ δηώσεις, ἐξεδιώχθημεν ἐκ τῶν ἀρχαίων καὶ προγονικῶν ἡμῶν ἑστιῶν, τὰ σεβάσματα τῆς πίστεως τῶν πατέρων μας ἐβεβηλώθησαν καὶ τὰ ὁστᾶ τῶν κεκοιμημένων ἐγένοντο βορᾶ τοῖς κυσὶ καὶ τοῖς θηρίοις. «Νεανίσκοι καὶ παρθένοι, πρεσβύτεροι μετὰ νεωτέρων» (Ψλμ. ρμη’, 12) ἠτιμάσθησαν καὶ ἐσφαγιάσθησαν καὶ τὸ αἷμα των ἐπότισε τὴν ἰωνίτιδα γῆν, ἀλλ᾽ ὅμως δὲν ἀπωλέσθημεν. Εἰμεθα πλέον ὀλίγοι, ἀλλὰ ἀμέτρητοι, καὶ δὲν δειλιῶμεν, ὅτι «Χριστὸς Ἀνέστη καὶ Ἅδης ἐσκυλεύθη»!
Καὶ ἡ Ἁγία τοῦ Χριστοῦ Μεγάλη Ἐκκλησία ὡς ἄλλη Μυροφόρος, μὲ περίφροντιν ἀγάπην καὶ στοργὴν ἄφατον ἐθρηνολόγησε τὴν πολυτλήμονα Ρωμῃοσύνην καὶ ἤλειψε τὸ ἀκήρατον σῶμα τοῦ Γένους ἀρώμασι καὶ μύροις καὶ ἀπέκρυψεν αὐτὸ καὶ διεφύλαξεν αὐτὸ εἰς τὰς πλατυτέρας τῆς Οἰκουμένης ἀγκάλας Της καὶ οἶδε μὲν τοῦτο φθορὰν ἀλλ᾽ οὐχὶ διαφθοράν. Καὶ ἡ Μυροφόρος Ἁγία τοῦ Χριστοῦ Μεγάλη Ἐκκλησία καὶ τώρα πάντοτε ἔννυχα ἀνέρχεται συνεχῶς εἰς τὸν ἰδικόν Της Γολγοθᾶν διὰ νὰ μυρίσῃ τὸ ἠγαπημένον σκῆνος τῆς Ρωμῃοσύνης καὶ ἀναμένει τὸν σεισμὸν καὶ τὴν μετακίνησιν τοῦ λίθου, ἀλλ᾽ οὐδόλως ἀμφιβάλλει ὅτι «Χριστὸς Ἀνέστη καὶ Ἅδης ἐσκυλεύθη»!
Ταῦτα πάντα, ἴσως ἀκούονται ὡς συναισθηματικὴ ἐνδεχομένως ἀναπόλησις τῶν περασμένων καὶ ὀνειρώδης τῶν μελλόντων ἐνατένισις ὅμως, εἶναι τὸ βαθύτατον πίστευμα τῆς Ἐκκλησίας τῶν τοῦ Χριστοῦ Πενήτων, ἥτις δὲν συσχηματίζεται πρὸς τὸν κόσμον καὶ τὰς ἀρχὰς καὶ τὰς ἐξουσίας του. Ὅμιλοῦν τινὲς περὶ γεωπολιτικῆς καὶ συσχετισμῶν δυνάμεων, περὶ ἀριθμῶν καὶ ὑπολογισμῶν, ὡς ἡ Ἐκκλησία νὰ εἶναι ἐξάρτημα καὶ παρακολούθημα τοῦ αἰῶνος τούτου. Ἀτυχῶς, ἡ στρέβλωσις αὕτη ἐμφιλοχώρησε καὶ εἴς τινας τῶν τοπικῶν Ἐκκλησίων, αἵτινες ἀντήλλαξαν τὴν ἀλήθειαν τοῦ Εὐαγγελίου μὲ «τὰς βασιλείας τοῦ κόσμου καὶ τὴν δόξαν αὐτῶν» (Μτ. δ’, 9). Ἐλησμόνησαν ὅτι ὁ Κύριος «ἐταπείνωσεν ἑαυτὸν γενόμενος ὑπήκοος μέχρι θανάτου, θανάτου δὲ σταυροῦ» (Φιλ. β’, 8) ἀλλ᾽ ἀνέστη τριήμερος. Ἡ ἀδυναμία, ἡ ὀδύνη καὶ ὁ Σταυρὸς ὁδηγοῦν εἰς τὴν Ἀνάστασιν καὶ οὐχὶ ὁ κοσμικὸς τῦφος καὶ ἡ δυναστικὴ ἐξουσία καὶ ὁ μαμωνᾶς.
Εἶναι πράγματι θλιβερὰ ἡ διαπίστωσις τοιαύτης ἐκπτώσεως τῶν θεολογικῶν καὶ ἐκκλησιολογικῶν κριτηρίων ἐνίων Τοπικῶν Ἐκκλησίων καθ᾽ ἥν στιγμήν, μάλιστα, εἰς τὴν Ρωμαιοκαθολικὴν Ἐκκλησίαν, μὲ τὸν μακαριστὸν Πάπαν Φραγκῖσκον ὑπῆρξε μία ριζικὴ στροφὴ πρὸς τὴν ταπείνωσιν, τὴν συμπαράστασιν εἰς τοὺς πτωχοὺς καὶ ἀδυνάτους, εἰς τὸν ἐναγκαλισμὸν τῶν κοινωνικῶς περιθωριοποιημένων ὁμάδων, εἰς τὴν πρόσληψιν τῶν ἐλαχίστων ἀδελφῶν τοῦ Κυρίου. Φρονῶ, ταπεινῶς, ὅτι οἱ λόγοι τοιαύτης μεταστροφῆς εἶναι λόγοι βαθύτατα θεολογικοί, ἥτοι εὐαγγελικοὶ καὶ ἁπλῶς φιλανθρωπικοί, διότι χωρὶς τὴν μετοχὴν εἰς τὸν πόνον καὶ τὸν Σταυρόν, καὶ δὴ εἰς τὸν Σταυρὸν τοῦ ἀδελφοῦ, ἡ Ἀνάστασις δὲν πρόκειται νὰ ἔλθῃ.
Ἀσφαλῶς, ἡ ἐπὶ χίλια σχεδὸν ἔτη ἀποξένωσις τῆς Ρωμαιοκαθολικῆς Ἐκκλησίας ἐκ τῆς Μιᾶς Ἁγίας Καθολικῆς καὶ Ἀποστολικῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας ἐδημιούργησε προβλήματα, πικρίας καὶ καχυποψίας ἐκατέρωθεν. Ἡ διαίρεσις τοῦ χριστιανικοῦ κόσμου ἀποτελεῖ μέγα σκάνδαλον καὶ ὄνειδος ἡμῶν τῶν Χριστιανῶν , διὸ καὶ ὁ ἀοίδιμος Πάπας Φραγκίσμος εἰργάσθη ἐντατικῶς ὁμοῦ μετὰ τοῦ Παναγιωτάτου ἡμῶν Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου διὰ τὴν ἑνότητα τῶν Χριστιανῶν καὶ ὑπῆρξεν ἄνθρωπος ἀγαθῶν διαθέσεων καὶ εἰλικρινοῦς φιλίας ἔναντι τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου, δηλαδὴ ἄνθρωπος ὅστις ἔφερε ἐν τῇ καρδίᾳ αὐτοῦ τὸ ἦθος τῆς Ἀναστάσεως. Εὐχόμεθα καὶ προσευχόμεθα ὅπως Κύριος ὁ Θεὸς ἀναπαύσῃ τὴν ψυχήν του ἐν Χώρᾳ Ζώντων καὶ ἀναδείξῃ εἰς τὸν θρόνον τῆς Πρεσβυτέρας Ρώμης ἄξιον διάδοχον αὐτοῦ, ὅστις θὰ πορευθῇ ἐπὶ τῶν βημάτων του.
Ἐκ μέρους τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου εἴμεθα βέβαιοι ὅτι ὁ Παναγιώτατος Οἰκουμενικὸς Πατριάρχης κ. κ. Βαρθολομαῖος θὰ συνεχίσῃ τὸ πολύμοχθον καὶ ἐπίπονον ἔργον του διαλόγου καὶ τῆς προσεγγίσεως μετὰ τῆς ἀδελφῆς Ρωμαιοκαθολικῆς Ἐκκλησίας, παρὰ τὴν αἰσχρὰν κριτικὴν ἐκ μέρους ὅσων ἐπιμένουν εἰς τὴν διαίρεσιν καὶ τὴν διχοστασίαν, ἥτις ἀποπνέει θάνατον καὶ ἐξ ὅσων ἀποστρέφονται τὴν ἑνότητα, τὴν εἰρήνην καὶ τὴν καταλλαγήν, ἥτις εὐωδιάζει Ἀνάστασιν.
Παναγιώτατε Δέσποτα,
Βαθυκλινῶς μετανίζων ἐνώπιον τῆς Ὑμετέρας τῶν Ὀρθοδόξων Κορυφῆς κατατίθεμαι τὴν βαθυτάτην εὐγνωμοσύνην μου διὰ τὴν εὐλογίαν ταύτην καὶ ὑψηλὴν τιμὴν τῆς ἀναθέσεως τῆς διακονίας τοῦ λόγου καὶ δὴ ἐν ἡμέρᾳ εὐσήμῳ καὶ ἁγλαοφανῇ καὶ εὔχομαι ἐκ βάθους καρδίας ὅπως ὁ Ἀναστὰς Κύριος χαρίζῃ εἰς Αὐτὴν ὑγίειαν κατ᾽ ἄμφω ἀκλόνητον καὶ μακροημέρευσιν.
Ἡ Χάρις τοῦ Ἀναστάντος Χριστοῦ, διὰ πρεσβειῶν τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου, τῶν ἁγίων Μυροφόρων καὶ τῶν εὐσχημόνων κηδευτῶν τοῦ Κυρίου, εἴη μετὰ πάντων ἡμῶν.
Χριστὸς Ἀνέστη – Ἀληθῶς Ἀνέστη ὁ Κύριος!!!
[1] Ἁγίου Ἰγνατίου τοῦ Θεοφόρου, Ἐπιστολὴ πρὸς Ἐφεσίους, PG 5, 756 Α.
[2] Προκοπίου Ρήτορος τοῦ Καισαιρέως, Περὶ τῶν τοῦ Δεσπότου Ἰουστινιανοῦ Κτισμάτων Ι.3.6 εἰς τὸ Procopius Caesariensis, Opera Omnia, vol IV-Περὶ Κτισμάτων Libri VΙ στὴ σειρὰ Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana (Ed. G. Wirth), Monachii et Lipsiae 2001, σ. 21.
[3] Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ, Ὁμιλία ΙΗ΄-Τῇ Κυριακῇ τῶν Μυροφόρων, PG 151, 237 D.
[4] Πατριαρχική Ἀπόδειξις ἐπὶ τῷ Ἁγίῳ Πάσχα 2025 εἰς τὴν ἰστοσελίδα https://ec-patr.org/%cf%80%ce%b1%cf%84%cf%81%ce%b9%ce%b1%cf%81%cf%87%ce%b9%ce%ba%ce%ae-%e1%bc%80%cf%80%cf%8c%ce%b4%ce%b5%ce%b9%ce%be%ce%b9%cf%82-%e1%bc%90%cf%80%ce%af-%cf%84%e1%bf%b7-%e1%bc%81%ce%b3%ce%af%e1%bf%b3-4/
