Φωτογραφίες: Κώστας Τζιβανίδης
ΌΨΙΣ ΈΝΘΕΟΣ
Η υπέρβαση του κλασικισμού στις παλαιολόγειες τοιχογραφίες
της Ιεράς Μονής Παντοκράτορος Αγίου Όρους
Κτισμένο την 7η δεκαετία του 14ου αιώνα πάνω σε τοιχοποιίες αρχαιότερου κτιρίου, το καθολικό της Μονής Παντοκράτορος καθιερώθηκε το 1362-63 και διατηρεί μεγάλα τμήματα του αρχικού του ζωγραφικού διακόσμου που τοποθετείται μετά το 1363. Κατά τους επόμενους πέντε αιώνες, μέχρι τα μέσα του 19ου, το κτιριακό συγκρότημα του καθολικού γνώρισε αρκετές προσθήκες και νεώτερες στυλιστικές επεμβάσεις. Η πλούσια αυτή οικοδομική δραστηριότητα φανερώθηκε κατά την διάρκεια των εργασιών αποκατάστασης του καθολικού (2003-06). Άνοιξε έτσι ο δρόμος για την μελέτη της διακόσμησης του ναού.
Με τους δειγματοληπτικούς καθαρισμούς ορισμένων τοιχογραφιών (1993, 1995) στο κτιριακό συγκρότημα του καθολικού είχε επιβεβαιωθεί η ύπαρξη πολλαπλών στρωμάτων ζωγραφικής και επιζωγραφίσεων, τελευταία των οποίων είναι εκείνη, στα μέσα του 19ου αιώνα, του ζωγράφου Ματθαίου Ιωάννου, εισηγητή του νεοκλασικισμού στο Άγιον Όρος.
Σχεδόν δυο δεκαετίες μετά από τους πρώτους εκείνους διερευνητικούς καθαρισμούς προχώρησε ο συστηματικός καθαρισμός του συνόλου των τοιχογραφιών (2016-2020). Αναδείχθηκε έτσι η μοναδική σε ποιότητα και τεχνική εντοίχια ζωγραφική του καθολικού του 14ου αιώνα, η οποία αποτελεί ένα μεταβατικό στάδιο που διερευνά τα όρια του προϊόντος κλασικισμού στη δομή και στη φόρμα συνθέσεων και μορφών. Η ζωγραφική αυτή, αναζητά ένα νέο πνευματικό περιεχόμενο και, κυρίως, αποτελεί ένα μη «τυπικό» ιδίωμα, καθώς δεν μπορεί να ενταχθεί σε καμία γνωστή τεχνοτροπική κατηγορία, τείνοντας τελικά προς έναν εκρηκτικό ρεαλισμό. Και αποτελεί προϊόν ίσως πειραματισμού ενός ιδιοφυούς, αινιγματικού, καλλιτέχνη που αμφιταλαντεύεται ή και διχάζεται ανάμεσα στην προσωπική του ανάγκη έκφρασης και στον κλασικισμό, τον οποίο και επιλέγει απολύτως συνειδητά να εγκαταλείψει, αναζητώντας νέες φόρμες και ανανεώνοντας τελικά το ίδιο το περιεχόμενο της Βυζαντινής τέχνης.
O τόμος «Όψις Ένθεος» με τον εύγλωττο υπότιτλο «Η υπέρβαση του κλασικισμού στις παλαιολόγειες τοιχογραφίες της Ιεράς Μονής Παντοκράτορος Αγίου Όρους», περιλαμβάνει:
Εκτεταμένη κριτική παρουσίαση της εντοίχιας ζωγραφικής του καθολικού της Μονής που υπογράφει ο κ. Αθανάσιος Σέμογλου, Καθηγητής Βυζαντινής Ιστορίας και Τέχνης στο Τμήμα Ιστορίας-Αρχαιολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ)·
Εισαγωγική παρουσίαση από τον αρχιτέκτονα-αναστηλωτή κ. Φαίδωνα Χατζηαντωνίου των κατασκευαστικών φάσεων όπως τεκμηριώθηκαν κατά τις
εργασίες αποκατάστασης του καθολικού, και οι οποίες έριξαν φως στις διαφοροποιήσεις του ζωγραφικού διακόσμου του συγκροτήματος του ναού.
Των δύο κυρίως κειμένων προηγείται Χαιρετισμός της Α.Θ. Παναγιότητος του Οικουμενικού Πατριάρχου κκ. Βαρθολομαίου, Πρόλογος του καθηγουμένου της Μονής Αρχιμανδρίτη Γαβριήλ και Εισαγωγή του επιμελητή της έκδοσης Προχόρου μοναχού Παντοκρατορινού.
Ο τόμος, έκδοση της Μονής Παντοκράτορος, πραγματοποιήθηκε με την ευγενική χορηγία του Άρχοντος Μεγάλου Χαρτουλαρίου της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας και ζωγράφου κ. Βασιλείου Θεοχαράκη.
Στη Θεσσαλονίκη η παρουσίαση του τόμου πραγματοποιήθηκε στην Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών (Εθνικής Αμύνης 4 – Αίθουσα Εκδηλώσεων 1ου ορόφου) την Τετάρτη 28 Φεβρουαρίου, ώρα 18:00. Η παρουσίαση έγινε από τον κ. Μιλτιάδη Πολυβίου, δρ. αρχιτέκτονα-ιστορικό· την κα Μελίνα Παϊσίδου, καθηγήτρια Ιστορίας και Αρχαιολογίας Α.Π.Θ.· και τον ζωγράφο Ιερομόναχο Λουκά Ξενοφωντινό. Την εκδήλωση συντόνισε ο κ. Γεώργιος Σκιαδαρέσης, Προϊστάμενος της Εφορείας Αρχαιοτήτων Χαλκιδικής και Αγίου Όρους.
Στην Αθήνα η παρουσίαση του τόμου θα γίνει στην Αίθουσα Τελετών της Αρχαιολογικής Εταιρείας (Πανεπιστημίου 22) την Δευτέρα 4 Μαρτίου, ώρα 18:00. Η παρουσίαση θα γίνει από τον κ. Μιλτιάδη Πολυβίου, δρ. αρχιτέκτονα-ιστορικό· την κα Σοφία Καλοπίση-Βέρτη, ομότιμη καθηγήτρια Βυζαντινής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, Πρόεδρο της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας· και τον ζωγράφο Ιερομόναχο Λουκά Ξενοφωντινό. Την εκδήλωση θα συντονίσει ο κ. Πέτρος Ευθυμίου, δημοσιογράφος, τέως Υπουργός Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων.
