Του Παναγιώτη Αντ. Ανδριόπουλου
Τέσσερα έργα με την Βάπτιση του Χριστού δια χειρός El Greco εντοπίσαμε.
Το πρώτο – κατά σειρά χρονολόγησης – είναι αυτό που βρίσκεται σήμερα στο Ιστορικό Μουσείο Κρήτης και το οποίο αποκτήθηκε προ ετών.
Το άγνωστο μέχρι πρότινος έργο με τη Βάπτιση του Χριστού, ο Δήμος Ηρακλείου Κρήτης απέκτησε το 2004 μέσω δημοπρασίας του οίκου Christie’s του Λονδίνου.
Σύμφωνα με το Δελτίον Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας:
“Το έργο εμφανίστηκε στην αγορά ως δημιουργία του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου. Η μελέτη αυτή ενισχύει την απόδοση του έργου στον κρητικό ζωγράφο και υποστηρίζει ότι έγινε με την άφιξη του νεαρού ζωγράφου στη Βενετία το 1567. Αποτελούσε φύλλο τριπτύχου και μάλιστα την εσωτερική πλευρά του δεξιού φύλλου. Εντοπίζεται ακόμα μια παράσταση από το ίδιο τρίπτυχο, που σήμερα φυλάσσεται στο Agnes Etherington Art Centre του Πανεπιστημίου Kingston στον Καναδά, απεικονίζει την Προσκύνηση των Ποιμένων και ίσως αποτελούσε την εσωτερική πλευρά του αριστερού φύλλου του τριπτύχου. Στην περίπτωση αυτή τα δυο φύλλα του τριπτύχου έχουν ακριβώς την ίδια θέση με τις αντίστοιχες παραστάσεις στο γνωστό τρίπτυχο της Μόδενας, που φέρει την υπογραφή του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου”.
Στο έργο, διαβάζουμε σε σχετικό σημείωμα του Ιστορικού Μουσείου Κρήτης “απεικονίζεται η Βάπτιση του Χριστού με πρωταγωνιστικές μορφές τον ίδιο τον Ιησού και τον άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο που συνοδεύονται από τρεις φτερωτούς αγγέλους μέσα σε φυσικό περιβάλλον που αναπαριστά το τοπίο του ποταμού Ιορδάνη. Το έργο είναι ανυπόγραφο, μπορεί όμως, βάσει τεχνοτροπικών κριτηρίων, να αποδοθεί με βεβαιότητα στον Δομήνικο Θεοτοκόπουλο και να ενταχθεί στα έργα της προχωρημένης βενετικής παραγωγής του. Υψηλή ποιότητα εργασίας, χρωματική αρμονία, έντονη βενετική επίδραση, όπως για παράδειγμα η διαμόρφωση του φυσικού τοπίου, και μανιεριστική πνοή χαρακτηρίζουν τη σύνθεση”.
Στις Συγκρίσεις που εντοπίζει ο επισκέπτης στην ιστοσελίδα του Ιστορικού Μουσείου Κρήτης, διαβάζουμε και τα εξής κατατοπιστικά σε σχέση με τον εν λόγω πίνακα του Greco:
“Παράσταση της Βάπτισης φιλοτέχνησε ο Θεοτοκόπουλος και στο ενυπόγραφο Τρίπτυχο της Modena [1568]. Τα δύο έργα παρουσιάζουν πολλές εικονογραφικές και τεχνοτροπικές ομοιότητες, όπως η απόδοση των δένδρων στα άκρα της σύνθεσης και η εκτεταμένη χρήση αποχρώσεων του καφέ και του χρυσού στην απόδοση του ουρανού. Είναι εμφανές βέβαια ότι υπάρχουν και διαφορές, καθώς μάλιστα ο πίνακας που ανήκει στον Δήμο Ηρακλείου αποτελεί μία περισσότερο εκλεπτυσμένη και επεξεργασμένη παραλλαγή του θέματος”.
Εδώ να σημειώσουμε ότι το έργο του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου «Άποψη του Όρους και της Μονής Σινά» που επίσης φυλάσσεται στο Ιστορικό Μουσείο Κρήτης εκτέθηκε πριν λίγα χρόνια στην Ιαπωνία, στο πλαίσιο της Έκθεσης «El Greco’s Visual Poetics» που διοργανώθηκε στην Ιαπωνία, στο Εθνικό Μουσείο Τέχνης στην Οσάκα (16/10/2012 – 24/12/2012) και στο Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης στο Τόκιο (19/01/2013 – 07/04/2013). Πρόκειται για την μεγαλύτερη αναδρομική Έκθεση για τον Ελ Γκρέκο που έχει γίνει ποτέ στην Ιαπωνία.
«Η Βάπτιση του Χριστού» ταξίδεψε στην Κύπρο και εκτέθηκε για δύο μήνες (Οκτώβριος-Νοέμβριος 2012) στο Λεβέντειο Δημοτικό Μουσείο Λευκωσίας, στο πλαίσιο Έκθεσης που πραγματοποιήθηκε με αφορμή την Κυπριακή Προεδρία στην Ευρωπαϊκή Ένωση.
Άλλη Βάπτιση του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου (1597-1600), λάδι σε μουσαμά, 350 x 144 εκ. βρίσκεται στο Museo del Prado της Μαδρίτης, μαζί με άλλα έργα του ζωγράφου. Φιλοτεχνήθηκε για την Αγία Τράπεζα της εκκλησίας Dona Maria de Aragon του Κολεγίου Augustine στη Μαδρίτη.
Η σύνθεση εκτυλίσσεται σε δύο επίπεδα, το γήινο και ιστορικό, θα λέγαμε (κάτω μέρος του πίνακα) και το ουράνιο και υπερφυσικό (πάνω μέρος), με τον Θεό Πατέρα να είναι στο κέντρο της σύνθεσης , μέσα σε δόξα. Το ενοποιό στοιχείο των δύο επιπέδων είναι το Άγιο Πνεύμα “εν είδει περιστεράς”, που κατέρχεται επί τον βαπτιζόμενον Ιησούν.
Οι μορφές εμφανίζονται με έντονη επιμήκυνση που δίνει την αίσθηση πως αιωρούνται!
Ο Χριστός, σχεδόν γυμνός, σε στάση δέησης και ο Ιωάννης ο Πρόδρομος και Βαπτιστής ενδεδυμένος με τρίχας καμήλους, όπως λέει το Ευαγγέλιο, εμβαπτίζει ρίχνοντας νερό στον Χριστό.
Πίσω από τον Χριστό εικονίζονται αγγελικές μορφές, που κρατούν το έντονα κόκκινο ιμάτιό του, σύμβολο του πάθους και του μαρτυρίου του.
Το έργο έχει σαφώς βυζαντινές επιρροές και εκφράζει μια έντονη πνευματικότητα. Θα λέγαμε ότι απεικονίζει όντως τη Θεοφάνεια!
Στη συνέχεια μια μεταγενέστερη “Βάπτιση” (1608-1614), λάδι σε μουσαμά, 330 x 211 εκ. στο Hospital de San Juan Bautista de Afuera του Τολέδο.
Είναι γνωστό ότι το σχήμα που προτιμούσε ο ζωγράφος για τις μεγάλες θρησκευτικές συνθέσεις ήταν το παραλληλόγραμμο στο οποίο το ύψος ήταν υπερδιπλάσιο της βάσης. Αυτή η αναλογία αναδεικνύει την καθετότητα των μορφών και διαρρυθμίζει τη σκηνή σε δύο επάλληλα επίπεδα. Στο κατώτερο τμήμα οι μορφές είναι πιο σωματώδεις, ενώ στο ανώτερο ο χώρος προορίζεται για τις θεϊκές αποκαλύψεις και τους χορούς των αγγέλων.
Αυτή η ιεράρχηση φαίνεται καθαρά στο έργο του «Η Βάπτιση του Χριστού». Η στενόμακρη φόρμα που συναντάται σε πολλούς πίνακές του με θρησκευτικό περιεχόμενο είναι χαρακτηριστική. Μ’ αυτόν τον τρόπο υπερβαίνει τη φυσική πραγματικότητα και δημιουργεί μια ψευδαίσθηση μορφών που αιωρούνται.
Ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος έχει χαρακτηριστεί από τους ειδικούς ως ο ζωγράφος που δημιούργησε μια τέχνη με υψηλή πνευματικότητα, όπου Βυζάντιο, Αναγέννηση και Μανιερισμός συγχωνεύονται για να δημιουργήσουν ένα ολότελα πρωτότυπο και μοναδικό ύφος. Ο ασκητισμός, η πνευματικότητα των μορφών κι αυτό το τόσο εσωτερικευμένο πάθος, που συναντάμε στα έργα του, στάθηκαν αφορμή για επικρίσεις, καθώς ο Θεοτοκόπουλος αποστασιοποιήθηκε από τα εκφραστικά πρότυπα του Νότου και από την προτίμηση για τα αισθησιακά στοιχεία της τέχνης. Σύμφωνα με τους ειδικούς, μόνο ο Θεοτοκόπουλος συνδύασε ιδιοφυώς την πνευματικότητα και το ήθος της αγιογραφίας με την αναγεννησιακή θεματική και, κυρίως, τεχνική, δηλαδή την ουσία της αγιογραφίας με την καινοτομία της Αναγέννησης.
Και στις “Βαπτίσεις” του Γκρέκο ανιχνεύουμε την πνευματικότητα στο έργο του, ως στοιχείο που χαρακτήριζε τον αγώνα του. Έναν αγώνα για μια τέχνη όχι απλώς υψηλής αισθητικής αλλά και πνευματικής έκφρασης και φώτισης. Η πνευματικότητα του Greco είναι «φλεγόμενη» (Μάρω Βαμβουνάκη). Όπως παρατηρεί, εξάλλου, και ο Νίκος Καζαντζάκης: «Οι μορφές του φαίνεται να είναι κρεμασμένες απ’ τα μαλλιά απ’ το χέρι του Θεού και να τείνουν προς τον ουρανό ενώ το βάρος τους τις δένει με τη γη».
