Του Παναγιώτη Αντ. Ανδριόπουλου
Αναπόσπαστο, πλέον, στοιχείο του Δεκαπενταυγούστου στην Ελλάδα είναι η τέλεση της λεγομένης «Ακολουθίας του Επιταφίου» της Παναγίας, κατά μίμησιν του Επιταφίου Θρήνου του Κυρίου. Η Ακολουθία αυτή έχει καταστεί πλέον δημοφιλής ή καλύτερα φολκλορική υπόθεση, την οποία μεταχειρίζεται ο κάθε επίσκοπος ή εφημέριος κατά το δοκούν. Με αφορμή αυτή την κατάσταση που εμπεριέχει αρκετή δόση αυθαιρεσίας και άρα συνιστά σημαντική λειτουργική αταξία, επισημαίνουμε τα εξής:
1. Κανονικά η Ακολουθία των Εγκωμίων της Παναγίας, ψάλλεται ως και του Χριστού (όρθρος Μ. Σαββάτου) μετά την θ’ ωδή προ του εξαποστειλαρίου ανήμερα της εορτής της Κοιμήσεως. Το γράφει και ο Διονύσιος Παλαιών Πατρών, που συνέγραψε σχετική ακολουθία το 1541 μ.Χ., στην σχετική τυπική του διάταξη. Άρα τα Εγκώμια δεν πρέπει να ψάλλονται όποτε θέλει ο καθείς, όπως συμβαίνει σήμερα, σε πολλές περιοχές της Ελλάδας και μάλιστα αρκετές ημέρες πριν την εορτή της Κοιμήσεως. Η αυτονόμηση της ακολουθίας έχει δυστυχώς πολλές παρενέργειες…
2. Κανονικά τα Εγκώμια – είναι γνωστό – δεν περιλαμβάνονται στο επίσημο τυπικό της εορτής. Ψάλλονταν αρχικά, όπως φαίνεται, στα Ιεροσόλυμα, στον τάφο της Παναγίας, κάτι που ισχύει μέχρι σήμερα. Αυτό σημαίνει, επίσης, πως δεν θα πρέπει να ψάλλονται σε όλες τις ενορίες του κόσμου, αλλά μόνο όπου υπάρχουν θεομητορικά προσκυνήματα και υπάρχει, ενδεχομένως, σχετική παράδοση. Κάποια στιγμή τα Εγκώμια της Παναγίας “πέρασαν” στη νησιωτική Ελλάδα, στα Δωδεκάνησα πρώτα και στην Πάτμο, μάλλον, αρχικά. Τα τελευταία χρόνια (30 υπολογίζω) έγιναν μόδα και στην κυρίως Ελλάδα, διότι στην ακολουθία αυτή αρέσκεται “το ευσεβές πλήρωμα”, το οποίο την θέλει και θεαματική! Πρέπει, όμως, να μας προβληματίσει σοβαρά το γεγονός ότι τόσο στο Άγιον Όρος, τον κατ’εξοχήν θεομητορικό τόπο, όσο και στο Οικουμενικό Πατριαρχείο (μη ξεχνάμε ότι η Πόλη είναι η πόλη της Θεοτόκου) δεν ψάλλονται τα Εγκώμια της Παναγίας.
3. Στα Εγκώμια δεν υπήρχε η παράδοση του “Σώματος” της Παναγίας και η λιτάνευσή του. Ο Διονύσιος το 1541 το γράφει καθαρά: “…προευτρεπισθέντος αναλογίου, τίθεται η αγία εικών της Κοιμήσεως της Θεοτόκου”. Άρα το “σώμα” φοβούμαι πως αποτελεί παραφθορά… Μεγίστη δε γελοιότητα αποτελεί η υπό τινων εφημερίων «περιφορά του Επιταφίου της Παναγίας» εν τω μέσω της νυκτός, καθώς μια άλλη μόδα των ημερών μας απαιτεί τα Εγκώμια με Αγρυπνία παραμονές της εορτής. Το σωστό είναι τα Εγκώμια στην Αγρυπνία της εορτής.
4. Δυστυχώς δεν έχουμε μια ολοκληρωμένη μελέτη επί του θέματος για να ξέρουμε πότε ακριβώς καθιερώθηκαν τα Εγκώμια, στα Ιεροσόλυμα αρχικώς. Αν όμως σκεφθούμε ότι και η εισαγωγή στα Τυπικά των Εγκωμίων της Μ. Παρασκευής πρέπει να έγινε στα μέσα του 15ου αιώνα (όπως παρατηρεί σε κείμενό του ο Σταύρος Ζουμπουλάκης βασιζόμενος στους ειδικούς), τότε το να γράφει ο Διονύσιος Παλαιών Πατρών στην Πάτρα τα Εγκώμια της Παναγίας στα μέσα του 16ου αιώνος είναι ένα γεγονός με μεγάλο ενδιαφέρον. Και δεν πρέπει να παραθεωρηθεί η πραγματικότητα της εποχής. Η Πάτρα, όπως και όλη η τότε υπόδουλος χώρα, ανήκε εκκλησιαστικά στο Οικουμενικό Πατριαρχείο, το οποίο δεν υιοθέτησε ποτέ την πρακτική των Εγκωμίων της Παναγίας.
5. Τόσο το Οικουμενικό Πατριαρχείο, όσο και η Εκκλησία της Ελλάδος απαγόρευσαν την τέλεση των Εγκωμίων στην Παναγία, με σχετικές εγκυκλίους, ήδη από τον 19ο αιώνα. Τότε φαίνεται ότι έπιασε τόπο η απαγόρευση, αλλά έναν αιώνα μετά η κατάσταση μοιάζει αναπότρεπτη.
Όντως, τα τελευταία χρόνια – και δη στο διαδίκτυο – ξεσπάει, «εθιμικώ δικαίω», ένας πόλεμος περί του «Επιταφίου της Παναγίας». Οι μεν ότι δεν πρέπει να γίνεται οι δε ότι «γιατί όχι; Τιμή στην Παναγία είναι».
Και υπάρχει και η «μέση οδός»: «Κάνετε όπως νομίζετε, αρκεί να μη διχάζεστε γι’ αυτά τα πράγματα».
Επομένως, ο καθείς κάνει ό,τι και όπως το νομίζει «καλύτερα» και από εδώ αρχίζουν οι σοβαρές παρενέργειες.
Δεν μιλάμε απλώς για την τέλεση της Ακολουθίας του Επιταφίου της Παναγίας, με μια στοιχειώδη ευπρέπεια και στο κλίμα της καθόλου λειτουργικής ζωής του Δεκαπενταυγούστου, αλλά πλέον για ένα «σόου», το οποίο βαίνει εμπλουτιζόμενον.
Τα παραδείγματα – δυστυχώς! – πολλά. Αρκούμαι σε κάποια φετινά.
Ο Ιερός Ναός Αγίου Νεκταρίου Τρικάλων, έδωσε, λέει, τη δυνατότητα στους πιστούς που το επιθυμούν να “φιλοξενήσουν” στα σπίτια τους το Ιερό Σκήνωμα από τον Επιτάφιο της Παναγίας. Σύμφωνα με σχετική ανακοίνωση οι ενδιαφερόμενοι μπορούν να έρθουν σε συνεννόηση με τους ιερείς του Ναού για να λάβουν την ιδιαίτερη αυτή ευλογία.
Ιδού η σχετική διαφημιστική αφίσα.
Στη Μονή της Παναγίας Γηροκομητίσσης Πατρών, τον Επιτάφιο της Παναγίας «πλαισίωναν» αρματωμένοι φουστανελοφόροι, μάλλον, έτσι, για ποικιλία και για να έχουν κι ένα ρόλο οι σχετικοί κουμπουροφόροι σύλλογοι.
Σε πολλές Μητροπόλεις γίνονται …πλουμιστές λιτανείες του Επιταφίου της Παναγίας και μάλιστα, μέρες πριν την εορτή της Κοιμήσεως. Αυτές οι λιτανείες …αναπτύχθηκαν τα τελευταία χρόνια και ενώ είχε καθιερωθεί η τέλεση του Επιταφίου και των Εγκωμίων της Παναγίας.
Στον Ι. Ναό του Αγίου Νεκταρίου στις Εργατικές Κατοικίες στην πόλη του Ναυπλίου, διαφημίζεται πως και γυναίκες έκαναν την περιφορά του Επιταφίου της Παναγίας.
Γενικώς, επιλείψει με διηγούμενον ο χρόνος…
Πάντως η κατάσταση που έχει διαμορφωθεί είναι, κατά τη γνώμη μου, μη αναστρέψιμη και το μόνο που ενδεχομένως θα μπορούσε να περιοριστεί είναι τα νέα φολκλορικά στοιχεία, που μπορεί να συνιστούν πλέον σοβαρή αλλοίωση της τιμής προς την Παναγία.
