Του Δρ. Συμεών Σολταρίδη
Τα ερείπια του Ναού του Βλάχ-σαράι ή Παναγίας Παραμυθίας που βρίσκονται μεταξύ του 5ου και 6ου λόφου της ιστορικής χερσονήσου της Πόλης, αποτελούν σημαντικά εκκλησιαστικά και ιστορικά στοιχεία η ανάδειξη των οποίων θα αναδείξει την πολιτιστική μορφή της ευρύτερης περιοχής.
Γι΄αυτό τον λόγο είναι αναγκαίο να στηριχθεί, πάση θυσία, η προσπάθεια της επιτροπής του Βακουφίου, με επί κεφαλής τον Εντιμολ. κ. Λάκη Βίγκα, ώστε να λάβει εκ νέου ο Ναός του Βλάχ-σαράϊ, ως ο μετά τον της Μονής της Παμμακαρίστου Πατριαρχικός Ναός, την πρέπουσα θέση στην εκκλησιαστική ζωή του Φαναρίου.
Μία επιπλέον ιδιαιτερότητα της ιστορίας του είναι ότι κάτω από τις ιερές στέγες του η Μεγάλη του Χριστού Εκκλησία της Κωνσταντινουπόλεως συνεκάλεσε Αγία και Μεγάλη Σύνοδο για το ζήτημα της επικύρωσης της Πατριαρχικής αξίας της Εκκλησίας Ρωσσίας. Επικυρώθηκε «η εγκαθίδρυση του εν Ρωσσία Πατριαρχικού Θρόνου», όπως αναφέρει ο Αρχιμ. Καλλίνικος Δελικάνης (μετ. Καισαρείας) στο εν λόγω Πρακτικό, που περιλαμβάνει τα λόγια του Πατριάρχη Ιερεμίου του B’.
Το ιστορικό πλαίσιο μέσα στο οποίο πραγματοποιήθηκε η κύρωση της εγκαθίδρυσης Πατριαρχικού Θρόνου στην Ρωσία αποκτά ιδιαίτερο ενδιαφέρον μετά από τα γεγονότα των τελευταίων ετών και επαναφέρει στο προσκήνιο το ναό που υπογράφηκε το εν λόγω πρακτικό, την Παναγία Παραμυθία ή Βλάχ-Σαράι.
Το πρακτικό ξεκινά με το: «της Αγίας και Ιεράς Μεγάλης Συνόδου, της εν ονόματι του Κυρίου και Θεού και Σωτήρος ημών Ιησού Χριστού συναχθείσης εν τω ναώ της υπεραγίας δεσποίνης ημών Θεοτόκου και Παμμακαρίστου αειπαρθένου Μαρίας της επωνομασμένης Παραμυθίας, εν Κωνσταντινουπόλει….». Και αποτελεί ιδιαίτερη συγκίνηση για τον γράφοντα ότι το συγκεκριμένο άρθρο υπογράφεται την 21η Ιανουαρίου, ημέρα Συνάξεως της Εικόνος της Παναγίας της Παραμυθίας.
Στην κύρωση αναφέρεται, συν τοις άλλοις, και ο Μανουήλ Γεδεών, ο οποίος γράφει ότι στο Ναό της Παραμυθίας στις 12 Φεβρουαρίου 1593 συνήλθε σύνοδος «η κυρώσασα την από του Κωνσταντινουπόλεως Ιερεμίου γενομένην ίδρυσιν του Πατριαρχείου της Μόσχας».
Για την σημασία, εξ άλλου, του Πατριαρχικού Ναού του Βλάχ-σαράϊ, σημειώνει ο κ. Κωνσταντίνος Βετόσνικωφ, Δρ. Ιστορίας και Δρ. Θεολογίας, επιστημονικός συνεργάτης Κολλεγίου Γαλλίας (Collège de France) και Άρχων Ιερομνήμων της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας:
«Η σύνοδος συνήλθε το 1593 στο Ναό της Παναγίας του Βλαχ Σεραγιού υπό την προεδρία του Οικουμενικού Πατριάρχου Ιερεμίου του Β΄ και με τη συμμετοχή του Πατριάρχου Αλεξανδρείας Μελετίου, ο οποίος εκπροσωπούσε και τον Πατριάρχη Αντιοχείας Ιωακείμ και τον Πατριάρχη Ιεροσολύμων Σωφρόνιο. Στις συνεδριάσεις της συνόδου αυτής ήταν παρών και ο πρέσβης του βασιλείου της Ρωσίας. Συμμετείχε επίσης και πλήθος αρχιερέων, όπως λέει το κείμενο των πρακτικών, «εκ πάσης επαρχίας της ανατολικής Εκκλησίας των ορθοδόξων». Τα πρακτικά αποκαλούν τη σύνοδο ως «Αγία και Ιερά Μεγάλη Σύνοδο». Σε αυτή την σύνοδο έγινε «η δεύτερη επικύρωση της απονομής του πατριαρχικού τίτλου στον επίσκοπο Μόσχας».
Ρωσικές πηγές, αλλά και οι μετέπειτα ερμηνευτές τους, επιδιώκουν πάντοτε να παρουσιάσουν τις ρωσικές μητροπόλεις της ευρύτερης περιοχής ως ανάχωμα στη διείσδυση του παπισμού προς Ανατολάς. Αναφέρονται, ωστόσο, και στις εσωτερικές διαμάχες μεταξύ των παπικών κρατών, όπου για διάφορους γεωπολιτικούς λόγους, οι συμμαχίες και τα στρατόπεδα ήταν πάντα πολύ ρευστά. Αξίζει πάντως να σημειωθεί η αντίσταση και η αντίδραση του Θεοφάνη του Έλληνα στο ρωσικό αυτοκέφαλο, πράγμα που αποτέλεσε την αιτία των διώξεών του το 1525 και το 1531.
Το ζήτημα της Αυτοκεφαλίας της Ρωσικής Εκκλησίας είχε ξεκινήσει προς τα τέλη του 1490. Ήταν θέμα καθαρά γεωπολιτικό, γιατί η Μόσχα ήθελε το κέντρο της εθνικής ιδεολογίας να είναι δικό της και όχι των ξένων, να μην προέρχεται από το Κίεβο και έμμεσα από το Οικουμενικό Πατριαρχείο.
Κάτι που μέχρι των ημερών μας, εκτός κάποιας ιστορικής περιόδου, κυριαρχεί στην Ρωσία και εμφανίζει την ρωσική εθνική ιδεολογία αποτελούμενη πρώτα από τον Ρωσισμό, ο οποίος χρησιμοποιεί την πίστη ώστε να επιβληθεί στον σύγχρονο κόσμο αφού εμφανίζει την νέα και παντελώς ξένη προς τα ήθη και τους κανόνες μας εκκλησιολογία του ιδεολογήματος: «όπου Ρώσος εκεί και Ρωσική Εκκλησία». Ο εθνοφυλετισμός αυτός καταδικάστηκε το 1872 στην Αγία και Μεγάλη Σύνοδο που συνεκλήθη στην Πόλη μας.
Πάντως πηγές, συμπεριλαμβανομένων και των Ρωσικών εκκλησιαστικών, σημειώνουν ότι αρκετό διάστημα πριν την παραχώρηση της πατριαρχικής αξίας στον Μόσχας Ιώβ από τον αοίδιμο Οικουμενικό Πατριάρχη Ιερεμία Β΄, όταν κατά την τρίτη Πατριαρχία του περιόδευσε στην Ρωσία για εκκλησιαστικές υποθέσεις δεν του είχε επιτραπεί να αναχωρήσει για την Βασιλεύουσα, κάτι που φέρει στην επικαιρότητα σε σχετικό του άρθρο της 11ης Ιανουαρίου 2022 ο Μητροπολίτης Δράμας κ. Παύλος.
Ρωτά σε αυτό ο δυναμικός Ιεράρχης Κύπριο αδελφό του εάν «γνωρίζει την φυλάκισιν του Οικουμενικού Πατριάρχου Ιερεμίου του Β΄προς αναγνώρισιν στανικώ τω τρόπω πατριαρχικής αξίας εις τον επίσκοπον Μόσχας». Σχετικές πληροφορίες εντοπίζει κανείς σε αρκετούς συγγραφείς όπως επί παραδείγματι στον οτρηρό Αριστείδη Πανώτη και στον ευφήμως γνωστό Ακύλα Μήλλα.
Η Σύνοδος στον Ναό της Παναγίας της Παραμυθίας συνεκλήθη μετά από την «εκβιαστική» απόφαση του Πατριάρχου Ιερεμίου ώστε το βάρος της να συνάρουν και οι υπόλοιποι Πατριάρχες της Ανατολής, αφού κανονικά μια τέτοια απόφαση ανήκει μόνο στη δικαιοδοσία της Οικουμενικής Συνόδου. Μόνον μία Οικουμενική Σύνοδος μπορεί να απονείμει καθεστώς Αυτοκεφαλίας και Πατριαρχική αξία της περιωπής των παλαιφάτων Θρόνων. Είναι άλλο το εκκλησιαστικό βάρος και η ευθύνη των Εκκλησιών αυτών και άλλο το των νεωτέρων.
Η σημαντική όμως στιγμή της συνόδου ήταν ότι μετά την κύρωση έγινε συζήτηση για την θέση που θα είχε το Πατριαρχείο Μόσχας στα Δίπτυχα. Στο σχετικό Πρακτικό σημειώνεται ότι «έχει τον τύπον αυτού μετά του Παναγιωτάτου Ιεροσολύμων εν τε τοις ιεροίς διπτύχοις και εν ταις εκκλησιαστικαίς συνελεύσεσιν», και αυτονόητο ότι δεν ανήκει στην προμνημονευθείσα τάξη των πρεσβυγενών Θρόνων.
«Όλα αυτά και πολλά περισσότερα», συμπληρώνει ο κ. Κωνσταντίνος Βετόσνικωφ, «αναδεικνύουν την αλήθεια ότι για την Εκκλησία της Ρωσίας, ο μεν Ναός της Παναγίας της Παραμυθίας ή Βλάχ σαράϊ έχει ιστορική και κανονική αξία αφού εκεί οι Πατριάρχες της Ανατολής επικύρωσαν με επί κεφαλής τον Κωνσταντινουπόλεως την πατριαρχική αξία της, αλλά και η ίδια η Κωνσταντινούπολις και η Μητέρα Μεγάλη του Χριστού Εκκλησία επιβεβαιώθηκε για μια ακόμη φορά εμπράκτως ότι είναι η κεφαλή και της Εκκλησίας της Ρωσίας όπως και των λοιπών Πατριαρχικών Θρόνων, όπως αναγράφεται στο σχετικό έγγραφο».
Από όλα που προεσημειώθησαν γίνεται φανερό ότι ο Ναός του Βλάχ-σαράϊ έχει ιδιαίτερη σημασία για τον Ορθόδοξο κόσμο και μάλιστα με την έντονη παρεκκλησιαστική πολιτική που ασκεί η Εκκλησία της Ρωσίας, καθώς τα σημερινά ερείπιά του έγιναν κάποτε αυτήκοοι μάρτυρες ιστορικών αληθειών.
Είναι λοιπόν πολύ φυσικό η επιτροπή του Ναού και ιδιαίτερα ο πρόεδρος της Λάκης Βίγκας να επιθυμεί την αποκατάστασή του, να επανέλθει στην φυσική του αρχική μορφή και δικαιολογημένα αναζητούνται οι πόροι για να ξεκινήσει το ευλογημένο αυτό έργο, ειδικά μετά την άδεια που έλαβε από τις τοπικές αρχές. Τελικός σκοπός είναι η εκ βάθρων αποκατάστασή του για να γνωρίσουν όλοι το περίλαμπρον του κτίσματος, για την αρχιτεκτονική του οποίου θα κάνουμε λόγο στο επόμενο άρθρο.
Εξ άλλου, σε μία περιοχή που αναγεννάται με ταχύτατους ρυθμούς είναι ηθική αλλά και ιστορική η υποχρέωση των αρμοδίων να κρατήσουν ζωντανά τα ίχνη των ιστορικών γεγονότων που όχι μόνο σημάδεψαν την τοπική Ρωμαίικη κοινότητα αλλά είχαν γεωπολιτικό αντίκτυπο που αντανακλάται μέχρι τις ημέρες μας στην παγκόσμια πολιτική-οικονομική-θρησκευτική σκακιέρα. Η ιστορία είναι πάντοτε το εφαλτήριο για να κατανοήσουμε τη σύγχρονη πραγματικότητα. Με λίγες λέξεις ο Ναός της Παραμυθίας αποτέλεσε το σκηνικό πάνω στο οποίο εκτυλίχθηκε μία από τις αξιομνημόνευτες στιγμές της εκκλησιαστικής ιστορίας.
