αρχιμ. Μιχαήλ Χαρ. Σταθάκη
αρχαιολόγου-θεολόγου
Προσδιορισμός χρόνου δράσης οσίου Νικολάου του Σικελού ηγουμένου Νέτακος
23 Αυγούστου: Μνήμη του οσίου και θεοφόρου πατρός ημών Νικολάου του Σικελού ηγουμένου του Νέτακος.
«Ὁ ὅσιος Νικόλαος ὁ Σικελιώτης ὑπῆρξε “γέννημα καί θρέμμα” τῆς Σικελίας. Ἀγαπώντας τή μοναχική ζωή ἀπό τή βρεφική ἡλικία ἐγκατέλειψε τήν πατρίδα, τούς γονεῖς καί τούς συγγενεῖς του καί ἦλθε “ὑπό τῆς ἄνωθεν προνοίας ὁδηγηθείς” ἀπό τή μεγαλόνησο Σικελία στή νῆσο Εὔβοια. Κατ’ ἀρχάς μετέβη σέ ἔρημο καί δύσβατο τόπο, πού ὀνομαζόταν Χαράδρα, κοντά στόν αἰγιαλό καί παρέμεινε γιά λίγο σέ μοναστήρι πού βρισκόταν ἐκεῖ κοντά καί τιμόταν ἡ Ὑπεραγία Θεοτόκος. Στή συνέχεια, μέ τήν ἄδεια τοῦ ἡγούμενου καί τῆς ἀδελφότητας, ἀναχώρησε ἀπό τό μοναστήρι μέ σκοπό τή μεγαλύτερη ἄσκηση καί μετέβη στό ὄρος Νεόταξ (Νεότακος) στήν Εὔβοια, τό ὁποῖο σήμερα ὀνομάζεται Σκοτεινή, δέν φαίνεται νά εἶναι τό ὄρος αὐτό ἡ Δίρφυς, ὅπως ἄλλοτε νομιζόταν. Στό δύσβατο αὐτό, φαραγγώδη καί πολύ ἄγριο τόπο πάνω ἀπό τόν ποταμό, ὁ ὅσιος ἀποφάσισε νά κτίσει ναό πού νά τιμᾶ τόν συνώνυμο ἅγιο Νικόλαο ἀρχιεπίσκοπο Μύρων τόν θαυματουργό. Ἀλλά ὁ τόπος, ὅπου κατά μία νυχτερινή φωτοφάνεια κατόπιν προσευχῆς τοῦ ὑποδείχθηκε νά ἀναγείρει τόν ναό, στεροῦταν νερό. Μέ θαῦμα τοῦ ὁσίου, ὁ ὁποῖος χτύπησε τήν πέτρα, ἀνέβλυσαν ἄφθονα νερά, τά ὁποῖα μέχρι σήμερα ρέουν ἀπό χῶρο πού βρίσκεται πάνω ἀπό τόν ἀνεγερθέντα ναό. Μετά ἀπό αὐτά, ὁ ὅσιος ἐπανέρχεται στό μοναστήρι στή Χαράδρα, τό ὁποῖο ἀπό τό βιογράφο του ὀνομάζεται “Χαράδρων” μονή, καί παραλαμβάνει ἀπό ἐκεῖ μοναχούς, καί ἐκτός τοῦ παραπάνω ναοῦ τοῦ ἁγίου Νικολάου καθιέρωσε καί θυσιαστήριο στήν Ὕπεραγία Θεοτόκο πάνω ἀπό τίς ἁψίδες τῆς στέγης. Γύρω ἀπό αὐτά τά κτίσματα συγκρότησε πλῆρες μοναστήρι, ποιμένας καί ἡγούμενος τοῦ ὁποίου ἀναδείχθηκε ὁ ἴδιος καί ὁδηγός καί διδάσκαλος τῆς κατά Χριστόν ἀσκήσεως τῶν πολύπληθῶν ἀδελφῶν τῆς μονῆς, ἀποκτώντας τή φήμη ἁγίας προσωπικότητας, γιατί “τό σῶμα ταπεινώσας καί νεκρώσας ὡς ἀσώματος διῆγεν ἐν τῷδε τῷ βίῳ”.»
Η βιογραφία του εορταζομένου σήμερα αγίου Νικολάου στερείται χρονολογικών στοιχείων. Ωστόσο εμμέσως μπορούν να εξαχθούν μερικά στοιχεία που θα οδηγήσουν στην αποκάλυψη της χρονικής περιόδου δράσεώς του.
Ο Μητροπολίτης Φαναρίου κ. Αγαθάγγελος πραγματευόμενος την βιογραφία του Νικολάου αναφέρει μεταξύ άλλων: «…Εἶναι γνωστό ὅτι πολλές Σικελικές Ἐκκλησιαστικές προσωπικότητες ἔφυγαν ἀπό τή Σικελία ἤ τή νότιο Ἰταλία (9η–13η ἑκατονταετηρίδα) καί ἐγκαταστάθηκαν σέ περιοχές τῆς Ἑλλάδος ἤ σέ ἄλλο σημεῖο τῆς βυζαντινῆς αὐτοκρατορίας. …Ἡ Σικελία ταλαιπωρήθηκε ἀπό ἀγῶνες ἀντιμαχόμενων φύλων καί θρησκειῶν μεταξύ τοῦ Χριστιανισμοῦ καί τοῦ ἰσλαμισμοῦ».
Στο Συνοδικό της Εκκλησίας της Ελλάδος (δημοσιεύθηκε από τον Επίσκοπο πρ. Λεοντοπόλεως Σωφρόνιο Ευστρατιάδη) κείμενο που αναγιγνώσκεται στους ναούς κατά την Κυριακή της Ορθοδοξίας και συνετάχθη κατά πάσα πιθανότητα από τον Μητροπολίτη Αθηνών άγιο Μιχαήλ τον Χωνιάτη, διασκευασμένο -όπως φαίνεται- για την Επισκοπή Καρύστου, η οποία ανήκε στη Μητρόπολη Αθηνών και της οποίας ο επίσκοπος Δημήτριος Βαρδάνης, υπήρξε στενός φίλος, συνεργάτης και συναντιλήπτωρ του αγίου Μιχαήλ, μνημονεύεται μεταξύ άλλων τοπικών αγίων και ο άγιος Νικόλαος ως «ὁσιώτατος ἡγούμενος τοῦ Νέτακος». Ως ακρότατη χρονολογία του Συνοδικού μπορούμε να ορίσουμε το 1205, έτος κατάληψης των Αθηνών από τους Λατίνους.
Μια άλλη πολύτιμη και βασική -όπως θα διαφανεί- πηγή για την επίλυση της χρονολογικής απορίας περί του βίου του αγίου Νικολάου αποτελεί ένα άλλο συναξαριακό κείμενο. Πρόκειται για τον βίο του αγίου Λεοντίου, επισκόπου Ατταλείας του Αθηναίου, του οποίου η μνήμη τιμάται την 22α Φεβρουαρίου. Και αυτό το κείμενο επίσης στερείται εσωτερικής χρονολογικής μαρτυρίας. Προσεκτικότερη όμως ανάγνωση δύναται να κατανοήσει πως ο συσχετισμός των στοιχείων των δύο κειμένων μπορεί να μας αποκαλύψει το ζητούμενο δι’ αμφότερα!
Ο Βίος του αγίου Λεοντίου μας παραδίδεται μόνο σε μία καραμανλίδικη εκδοχή, την οποία διέσωσε και εξέδωσε στην Βενετία το 1783 ο Μητροπολίτης Αγκύρας Σεραφείμ Β΄ ο Πισίδιος ή Ατταλειώτης. Φέρει τον τίτλο Παχάρι χεγιάτ.. Γιάνια, Αζίζ Σσεχίτ Ολάν, Μαρτυροσλαρίν Νακλιετή και αποτελείται από το πρώτο μέρος, το οποίο περιέχει σε καραμανλίδικη γραφή βίους αγίων από τον Σεπτέμβριο έως και τον Φεβρουάριο και το δεύτερο μέρος, με τις ακολουθίες των αγίων αυτών στα ελληνικά.
Ο Βίος του αγίου Λεοντίου μεταφράστηκε από τα τουρκικά στα γαλλικά και δημοσιεύθηκε το 1985 από τον Jacob Xavier στο Revue des études byzantines. Η ελληνική μετάφραση του γαλλικού κειμένου από την Αδαμαντία Μαρκαναστασάκη και τα σχετικά περί του αγίου Λεοντίου βρίσκονται στον ακόλουθο σύνδεσμο Ο εξ Αθηνών άγιος Λεόντιος επίσκοπος Ατταλείας της Πισιδίας ο μυροβλύτης – Φως Φαναρίου
Παρά το γεγονός ότι τα δύο κείμενα δεν μας παρέχουν καμία σαφή χρονολογική μαρτυρία, εκείνο περί του Λεοντίου χρησιμοποιεί και ορολογία σύγχρονη της έντυπης έκδοσής του, ώστε να γίνεται αντιληπτό από τους εμπερίστατους χριστιανούς αναγνώστες, δυσχεραίνοντας όμως την εξακρίβωση του χρόνου δράσης των αναφερομένων σε αυτό προσώπων.
«…ο κύριος Μουσελίμης, ο Περιφερειάρχης δηλαδή, βλέποντας τις αρετές του, τον υιοθετεί για γιο του, κάνοντας και θεωρώντας τον παιδί του». Το αξίωμα του Μουσελίμη, λόγου χάριν, που συναντάται κατά την Οθωμανική περίοδο, αναφέρεται στον διοικητή μιας επαρχίας ή μικρής περιφέρειας, ο οποίος ασκούσε κυρίως καθήκοντα τοπάρχου. Αργότερα ο τίτλος αντιστοίχησε με αυτόν του Καϊμακάμη. Βεβαίως γίνεται κατανοητό ότι ένας Οθωμανός αξιωματούχος δεν θα προστάτευε κάποιον υπόδουλο νέο χριστιανό, ένεκα των πνευματικών χαρισμάτων και αρετών. Ο όρος Μουσελίμης καταχρηστικά επιλέγεται από τον συγγραφέα.
Στο κείμενο υπάρχουν ανύποπτες εσωτερικές πληροφορίες που θα διαφωτίσουν την χρονολογική απορία μας.
«Ο αρχιερέας των Αθηνών, ονόματι Θεοδόσιος, προσκάλεσε τον άγιο, με το πρόσχημα ότι τα καλά του έργα τον ικανοποίησαν. Τον κάνει ιερέα και…». Η βιογραφία του Λεοντίου μνημονεύει το όνομα του επισκόπου Αθηνών Θεοδοσίου, ο οποίος χειροτόνησε τον Λεόντιο. Ο Θεοδόσιος σύμφωνα με τον Πανάρετο Κωνσταντινίδη, που δημοσίευσε σχετικό άρθρο στο περιοδικό «Σωτήρ» (Α΄ έτος, σ. 157), αλλά και σύμφωνα με τον επισκοπικό κατάλογο των Αθηνών, άκμασε μεταξύ των ετών 819 και 839. Συνεπικουρεί και ο Σπυρίδων Λάμπρος, ο οποίος αναφέρει πως είδε στη συλλογή του πρεσβευτού Φωτιάδη Βέη μολυβδόβουλλο του Αθηνών Θεοδοσίου, συνάδον με την τέχνη του 9ου αιώνος.
«Φτάνοντας ο άγιος στην ηλικία των είκοσι ετών…». Η βιογραφία μας παρέχει μια χρήσιμη πλέον πληροφορία‧ ο Λεόντιος χειροτονήθηκε στην ηλικία των είκοσι ετών. Άρα θα πρέπει η γέννηση του Λεοντίου να αναζητηθεί μεταξύ των ετών 799 και 819, ώστε να δύναται ο Αθηνών Θεοδόσιος να τον χειροτονήσει κατά την προειρημένη ηλικία.
Η χρονολογία συνθέσεως της ακολουθίας του αγίου Λεοντίου, δύναται να εξαχθεί από την ακροστιχίδα του Κανόνος, καθώς αναφέρεται το όνομα του μελωδού Θεοφάνους, ο όποιος εκοιμήθη στα μέσα του 9ου αιώνος. (Ας σημειωθεί -χωρίς να αλλάζει κάτι από τα ως άνω- ότι σήμερα η έρευνα αναγνωρίζει ως ποιητές με το ίδιο όνομα τους σχεδόν συγχρόνους α’. Θεοφάνη τον Γραπτό, επίσκοπο Νικαίας, β’. Θεοφάνη τον Σικελό, παιδιόθεν μαθητή του υμνογράφου Ιωσήφ του Σικελού και γ’. Θεοφάνη, επίσκοπο Ταυρομενίας.)
«Μετά από αυτό, ο άγιος, αφήνοντας τους γονείς του… και τη χώρα του… παραδίδεται στον πατέρα, άγιο Νικόλαο, φημισμένο ως άνθρωπο του Θεού, που ζούσε τότε και στην Αθήνα…Τότε παίρνει άδεια από τον πατέρα του να πάει στους Αγίους Τόπους… Ο πατέρας του τον ευλόγησε και του χορήγησε την άδεια… Και ο πατέρας του, μέτοχος της δύναμης του αγίου Πνεύματος, προφήτευσε και του είπε…». Σύγχυση φαίνεται να δημιουργεί η διήγηση όσον αφορά στον πατέρα του Λεοντίου, τον Νικόλαο και σε κάποιον άλλον που αποκαλεί επίσης πατέρα του με το ίδιο όνομα και μάλιστα χαρισματούχο ως προφήτη. Ερευνώντας τις λίγες αναφορές στον βίο του Λεοντίου άλλοτε εννοείται ότι ο πατέρας του αγίου, ονόματι Νικόλαος και ο πατήρ Νικόλαος με το προφητικό χάρισμα είναι το ίδιο πρόσωπο. Στο Νέο Συναξαριστή της Ορθοδόξου Εκκλησίας δεν αναφέρεται καθόλου το όνομα του κατά σάρκα πατέρα του Λεοντίου και Νικόλαος αναφέρεται ως κάποιος σπουδαίος ασκητής των Αθηνών.
Από την βιογραφία, όμως, του Λεοντίου γίνεται σαφές ότι πρόκειται περί δύο διαφορετικών προσώπων, δηλαδή ο κατά σάρκα πατέρας του Λεοντίου, ο Νικόλαος και ο κατά πνεύμα πατέρας του Λεοντίου, ο πατήρ Νικόλαος με το προφητικό χάρισμα, ο οποίος μάλιστα από τη συνοδεία του παρέχει και έναν μοναχό, τον Κλήμεντα, ώστε να συνοδεύσει τον Λεόντιο στο ταξίδι του στους Αγίους Τόπους.
Ποιος όμως μπορεί να είναι αυτός ο σπουδαίος ασκητής, με συνοδεία ικανή μοναχών, προικισμένος και με το προφητικό χάρισμα;
Ο Νικόλαος ζούσε «και στην Αθήνα» διαβάζουμε στη βιογραφία του Λεοντίου. Άρα δεν ζούσε εντός των Αθηνών, διότι αν συνέβαινε αυτό, δεν θα διαβάζαμε στη συνέχεια ότι ο Λεόντιος εγκατέλειψε την πατρίδα του για να ενταχθεί στην συνοδεία του πατρός Νικολάου. Ο ασκητής Νικόλαος θα πρέπει να τοποθετηθεί στα πέριξ των Αθηνών.
Έχουμε τώρα μια εικόνα για την περίοδο κατά την οποία έζησε στην Αθήνα ο άγιος Λεόντιος. Αφού είκοσι ετών χειροτονήθηκε πρεσβύτερος από τον Αθηνών Θεοδόσιο, δηλαδή μεταξύ των ετών 819 και 839 θα πρέπει σε αυτό το διάστημα να αναζητήσουμε και τον ασκητή Νικόλαο.
Από έρευνα εντοπίσαμε στην περίοδο αυτή έναν Νικόλαο, ο οποίος πληροί όλες τις προδιαγραφές ώστε να ταυτιστεί με τον Νικόλαο της βιογραφίας του Λεοντίου. Πρόκειται για τον άγιο Νικόλαο τον Σικελό, ο οποίος όπως ήδη αναφέρθηκε, φεύγει από την Σικελία λόγω των Αράβων και εγκαθίσταται με την συνοδεία του στην Εύβοια, όπου ίδρυσε μονή.
Η ακολουθία του αναφέρει, ότι αυτός μαζί με την αδελφότητα απήχθησαν από Άραβες ή πειρατές. Κατόπιν θαύματος του Νικολάου, σώζονται από καταποντισμό και οι απαγωγείς τούς επέστρεψαν στη μονή.
Συνδυάζοντας τώρα όλα τα ανωτέρω στοιχεία καθώς και ότι τον Νικόλαο τον απαγάγουν με πλεούμενο, όπως ο Λεόντιος αναχωρεί από τον πατέρα Νικόλαο με βάρκα, όπως λέει η βιογραφία, σημαίνει ότι ζούσαν κοντά στη θάλασσα ή σε κάποιο νησί. Η δε απαγωγή από τους πειρατές μας οδηγεί στο να περιορίσουμε την χρονική περίοδο δράσης του αγίου Νικολάου μέχρι την ανακατάληψη της Κρήτης από τον Νικηφόρο Φωκά το 961, οπότε και απάλλαξε για μεγάλο χρονικό διάστημα το Αιγαίο από την πειρατεία.
Έτσι λοιπόν προτείνουμε ο πατήρ Νικόλαος της βιογραφίας του Λεοντίου να ταυτιστεί με τον άγιο Νικόλαο τον Σικελό, ο οποίος εγκαταβίωσε στην Εύβοια και προφήτευσε το μέλλον του αγίου Λεοντίου.
Τα Συναξάρια των δύο εν λόγω αγίων χαρακτηρίζονται από κάτι το επικό και ηρωικό, όπως συνήθως γίνεται στα συναξάρια των αγίων μετά την Εικονομαχία, όπου οι άγιοι παρουσιάζονται ως οι σωτήρες των κατά τόπους Εκκλησιών και των πόλεων με τις οποίες έχουν συνδεθεί με τον ένα ή τον άλλο τρόπο.
Πληθώρα θαυμαστών διασώσεων, μυροβλυσίες αγίων λειψάνων και άλλα τινά προβάλλουν το καταλυτικό πρότυπο του μονάχου σε όλες τις κοινωνικές δομές. Τούτο μοιάζει σαν δικαίωση ή αποκατάσταση ή αποζημίωση της αδικίας και του πολέμου που δέχτηκε ο ορθόδοξος μοναχισμός από τους εικονοκλάστες.
Πολλές βιογραφίες αγίων παρουσιάζονται εκείνη την εποχή με συγκεκριμένα μοτίβα από τον θαυμαστό κόσμο των πολιούχων αγίων. Είναι σημαντικό το γεγονός ότι και στους δύο βίους των αγίων, του Νικολάου και του Λεοντίου, υπάρχει η θαυμαστή σωτηρία από την τρικυμισμένη θάλασσα. «…Επρόκειτο να πνιγούν όλοι. Και ο άγιος προσευχόταν, ικετεύοντας συνέχεια και μόλις τελείωσε την προσευχή του, η θάλασσα έγινε γαλήνια. Η απόλυτη γαλήνη ήρθε, χάρη στην παράκληση του αγίου». Είναι κάτι που παραπέμπει στον απόστολο Ανδρέα, ο οποίος με τον αντίκτυπο που έχει ως Πρωτόκλητος, έχει το «χρέος», αλλά έχει λάβει και την ευλογία, να ομοιάζει περισσότερο από κάθε άλλον στον Ιησού Χριστό, που με το νεύμα καθυποτάσσει τα στοιχεία της φύσεως.
Εν κατακλείδι μπορούμε να τοποθετήσουμε χρονικά τη δράση του οσίου Νικολάου του Σικελού και ηγουμένου του Νέτακος, αλλά και του αγίου Λεοντίου επισκόπου Ατταλείας του μυροβλύτου και θαυματουργού, του Αθηναίου, κατά το α΄ μισό του 9ου αιώνος και οπωσδήποτε μεταξύ των ετών 819 και 839.
Ἀπολυτίκιον. Ἦχος α΄. Τῆς ἐρήμου πολίτης (Γερασίμου Μικραγιαννανίτου)
Ὡς ἄγγελος ἐν ὄρει Νεοτάκου ἐβίωσας, δι’ ἀσκητικῆς πολιτείας, θεοφόρε Νικόλαε, καὶ ἅπασαν τὴν Εὔβοιαν φωτί, αὐγάζεις τῶν ὁσίων ἀρετῶν, διὰ τοῦτό σου τὴν μνήμην τὴν ἱεράν, τιμῶμεν ἀνακράζοντες· δόξα τῷ δεδωκότι σοι ἰσχύν, δόξα τῷ σὲ στεφανώσαντι, δόξα τῷ ἐνεργοῦντι διὰ σοῦ πᾶσιν ἰάματα.
