H ιστορική ανατύπωση του Τουρκοελληνικού Λεξικού του Π. Μελιτόπουλου 90 χρόνια μετά την πρώτη έκδοση
Του Δρ. Γεώργιου Ι. Τσικαλάκη
ΕΔΙΠ- Ελληνικού Μεσογειακού Πανεπιστημίου
Η επανέκδοση ενός λεξικού δεν είναι μια συνηθισμένη πρακτική δεδομένου ότι η λεξικογραφία είναι μια επιστήμη που διαρκώς ανανεώνεται. Νέες λέξεις εισάγονται, λεκτικά δάνεια και αντιδάνεια δημιουργούνται και γενικώς η γλώσσα εξελίσσεται με αποτέλεσμα παλαιές εκδόσεις να αντικαθίστανται από νεότερες πλουσιότερες και βελτιωμένες. Ίσως αυτός να είναι ο λόγος που η απόφαση του καθηγητή του τμήματος Παρευξείνιων Γλωσσών και Πολιτισμού κ. Πασχάλη Βαλσαμίδη να ανατυπώσει φωτογραφικά το «Λεξικόν Τουρκο-Ελληνικόν» του Παυλάκη Μελιτόπουλου 91 χρόνια μετά την πρώτη έκδοση, να φάνηκε παράξενη. Το ίδιο και η απόφαση του εκδοτικού οίκου Μπαρμπουνάκη να συμβάλει στο εγχείρημα. Όμως όσοι έχουν γνώση της τουρκικής ιστορίας αλλά και γλώσσας, θεωρούν απαραίτητη την εκδοτική προσπάθεια και το εγχειρίδιο υποχρεωτικά να υπάρχει στη βιβλιοθήκη τους ως βασικό βοήθημα στην ερευνά τους.
Παρά το γεγονός ότι δεν είμαι ειδικός στην λεξικογραφία ή στην τουρκική γλώσσα, ως ερευνητής της ιστορίας και δει της ιστορικής περιόδου 1917-1926 των Ελληνοτουρκικών σχέσεων οφείλω να αναφέρω τους λόγους που το λεξικό αυτό πρέπει να γίνει κτήμα όλων εκείνων που ασχολούνται τόσο με την νεότερη ιστορία Τουρκικών σπουδών ή Ελληνοτουρκικών σχέσεων ή και των ελληνικών κοινοτήτων της Μικρά Ασίας όσο δε και των ερευνητών της τουρκικής γλώσσας. Γιατί η έκδοση που επιμελήθηκε ο καθηγητής κ. Βαλσαμίδης έρχεται να καλύψει ένα μεγάλο κενό και να βοηθήσει πολλούς.
Αρχικά θα ήθελα να πω ότι ο καθηγητής Πασχάλης Βαλσαμίδης δεν είναι τυχαίος ερευνητής της ιστορίας αλλά ένας εμβριθής επιστήμονας, ρέκτης στην έρευνα που δεν κάνει τυχαίες επιλογές σε ό,τι αποφασίσει να δημοσιεύσει. Για το λόγο αυτό επιλέγει να ανατυπώσει όχι μόνο το πιο σπάνιο και δυσεύρετο τουρκοελληνικό λεξικό αλλά και το πιο σημαντικό, αφού το Τουρκοελληνικό λεξικό του Παυλάκη Μελιτόπουλου είναι το πρώτο ιστορικά λεξικό που δημοσιεύεται μετά την αλλαγή της γραφής στην Τουρκία και την αντικατάσταση του Οθωμανικού αλφάβητου με τους αραβικούς χαρακτήρες με τους σύχρονους λατινικούς που αντικατέστησαν την γραφή στην τουρκική γλώσσα.
Το 1932 η τουρκική γλώσσα αλλάζει, η επιλογή του Kemal Atatürk και του Ιδρύματος για την Τουρκική γλώσσα (Türk Dil Kurumu) δεν περιορίζεται στην αντικατάσταση των αραβικών χαρακτήρων αλλά και των αραβικών και περσικών λέξεων που έως εκείνη τη στιγμή εμπλούτιζαν την τουρκική (Οθωμανική) γλώσσα. Νέες λέξεις εισάγονται με δυτική προέλευση σε μια προσπάθεια εκμοντερνισμού της Τουρκίας στο πρότυπα της Ευρώπης. Θεωρώ χαρακτηριστικό το παράδειγμα της λέξης σχολείο που από το mehtep (αραβικό madrash ή περσικό medreh) αλλάζει σε Okul κατά το γαλλικό école. Αλλά και η αντικατάσταση της ένδοξης λέξης περσικής προέλευσης kahraman- ήρωας (gahraman επί το περσικόν) σε Ökten. Κάποιες άλλες λέξεις πάλι αλλάζουν από τα αραβικά και «τουρκοποιούνται» παράδειγμα η λέξη ανατολή που από şark γίνεται Doğu. Επί της ουσίας σήμερα μπορούμε να πούμε ότι πάνω από τις μισές λέξεις που είχε η τουρκική γλώσσα κατά την οθωμανική περίοδο έχουν αλλάξει και όχι μόνο δεν χρησιμοποιούνται αλλά είναι άγνωστες και απουσιάζουν από τα μοντέρνα τουρκικά λεξικά.
Η γνώση βέβαια της τουρκικής γλώσσας στους Έλληνες ήταν πάντα οικεία. Ειδικά την Οθωμανική περίοδο η εμβληματική έκδοση του Τουρκοελληνικού λεξικού του Ιωάννη Χλωρού το 1899 αποτέλεσε και αποτελεί τη σημαντικότερη έρευνα της Οθωμανικής γλώσσας, όχι μόνο στα πλαίσια του Ελληνικού χώρου αλλά παγκοσμίως. Σήμερα το λεξικό του Ι. Χλωρού είναι αναφορά στους ερευνητές της Οθωμανικής γλώσσας και έργο αξεπέραστο επιστημονικά, όμως με μια μεγάλη διαφορά… Το τουρκοελληνικό λεξικό του Χλωρού περιέχει τις λέξεις αλφαβητικά με αραβικούς χαρακτήρες. Η ανεύρεση μιας λέξης για κάποιον που δεν γνωρίζει την αραβική αλφάβητο είναι δύσκολη και λέω απλά δύσκολη γιατί ο Χλωρός δίπλα από κάθε κύρια λέξη γράφει την προφορά της στην Καραμανλίδικη γραφή, οπότε οι ελληνομαθείς με αρκετό κόπο θα βρουν τελικά τη λέξη, αντιθέτως το λεξικό του Μελιτόπουλου είναι προσβάσιμο σε όλους. Οι λέξεις πρώτον είναι κατ’ απόλυτη αλφαβητική σειρά σύμφωνα με το Λατινικό αλφάβητο, δεύτερον περιέχετε το σύνολο των λέξεων που εμπεριέχονταν στην Οθωμανική γλώσσα και συνέχιζε η τουρκική. Τρίτον, περιέχονται 10 σελίδες λέξεων που εκείνη την εποχή εισήχθησαν στην τουρκική γλώσσα και μπορεί κάποιος να μελετήσει τις διαφορές μιας εποχής των 10 πρώτων ετών της Τουρκικής Δημοκρατίας. Τέλος, σημαντικό είναι ότι εμπεριέχονται 8 σελίδες γεωγραφικών όρων που χρησιμοποιούσε η τουρκική γλώσσα σε σχέση ακόμα και με αρχαίες ελληνικές πόλεις ή αρχαία ελληνικά τοπωνύμια π.χ. Endrlik (Ανδρονίκιο) της Καππαδοκίας ή λέξεις άλλων περιοχών όπως Akmescit η Μαριούπολης στην σημερινή Ουκρανία, διεκδικούμενη από την Ρωσία.
Ο Μελιτόπουλος με το Τουρκοελληνικό Λεξικό έρχεται το 1934 να καλύψει την ανάγκη ενός λεξικού για όσους μιλούν, μαθαίνουν ή χρησιμοποιούν την νέα τουρκική γλώσσα. Είναι μια έκδοση για Έλληνες τόσο της Τουρκίας όσο και της Ελλάδας και ο ίδιος ως διδάσκαλος της Τουρκικής φιλολογίας, προσπαθεί να οργανώσει το λεξικό του σύμφωνα με τις οδηγίες του Ιδρύματος για την τουρκική γλώσσα, χωρίς να ξεχνά τις διδακτικές ανάγλες που εξυπηρετεί ένα λεξικό. Σήμερα ο καθηγητής Βαλσαμίδης και η ανατύπωση του Τουρκοελληνικού λεξικού από τις εκδόσεις Μπαρμπουνάκη, έρχεται να κάνει κάτι διαφορετικό, έρχεται να ξαναδώσει ένα βοήθημα στους ιστορικούς του σήμερα. Όπως είπαμε και παραπάνω, ιστορικούς της γλώσσας, τοπωνυμίων αλλά και όσους προσπαθούν να διαβάσουν βιβλία αφού περιέχει λέξεις που δεν περιέχουν τα σύγχρονα τουρκικά λεξικά.
Χωρίς να υπάρχει πρόθεση να επαναλαμβάνουμε τα ίδια, η ανατύπωση του Τουρκοελληνικού Λεξικού του Παυλάκη Μελιτόπουλου το οποίο περιέχει και πρόλογο από τον καθηγητή κ. Πασχάλη Βαλσαμίδη μας γνωρίζει και με την τουρκική γλώσσα αλλά και μας αναδεικνύει τον ελληνισμό της Τουρκίας που παρά τις ταλαιπωρίες, τα παθήματα και τις κακουχίες που του επέβαλαν, διατηρεί στο ακέραιο την επιστημονική του παρουσία τα τελευταία 103 χρόνια σύγχρονης τουρκικής δημοκρατίας. Τόσο από τον ίδιο το συντάκτη του λεξικού που ήταν και διδάσκαλος και για πρώτη φορά μαθαίνουμε τον βίο του αναλυτικά, όσο και του επιμελητή της ανατύπωσης Κωνσταντινουπολίτη καθηγητή κ. Πασχάλη Βαλσαμίδη. Δεν ξέρουμε τι άλλο θα παρουσιάσει ακόμα ο εξαιρετικός κ. Βαλσαμίδης που θα μας φέρει πιο κοντά στη ζωή και την ιστορία της Κωνσταντινούπολης. Σε ευχαριστούμε κ. καθηγητά που υπάρχεις στη ζωή μας και σύντομα υπόσχομαι να επανέλθω με παρουσίαση ενός άλλου εμβληματικού έργου που πέρσι κυκλοφόρησε για τον Δέρκων Ιάκωβο. Καλοτάξιδο το λεξικό και συμβουλεύουμε όσους επιθυμούν να γνωρίσουν την ιστορία από τις πηγές να το προμηθευτούν άμεσα.
