ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ
«ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΣ ΦΟΝΤΑΜΕΝΤΑΛΙΣΜΟΣ: ΓΕΝΕΣΗ ΚΑΙ ΕΞΕΛΙΞΗ ΕΝΟΣ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ»
Αλεξανδρούπολη 14 Ιουνίου 2025
Το Διεθνές Συνέδριο «Θρησκευτικός Φονταμενταλισμός: Γένεση και Εξέλιξη ενός Φαινομένου», που διοργανώθηκε στις 13-14 Ιουνίου 2025 στην Αλεξανδρούπολη, από το Διεθνές Παρατηρητήριο Θρησκευτικού Φονταμενταλισμού (ΔΠΘΦ), με την στήριξη της Ιεράς Μητροπόλεως Αλεξανδρουπόλεως, Τραϊανουπόλεως και Σαμοθράκης, την Περιφέρεια Ανατολικής Μακεδονίας Θράκης και τον Δήμο Αλεξανδρούπολης, ολοκληρώθηκε με επιτυχία, φωτίζοντας τις πολλαπλές πτυχές ενός πολυσύνθετου και επίκαιρου φαινομένου.
Κατά την έναρξη, τις εργασίες του Συνεδρίου χαιρέτησε ο Παναγιώτατος Οικουμενικός Πατριάρχης κ. κ. Βαρθολομαίος, ο οποίος τόνισε τη δυναμική επανεμφάνιση των θρησκειών αλλά και τις παραμορφώσεις του θρησκευτικού φαινομένου, παράδειγμα των οποίων αποτελεί και ο θρησκευτικός φονταμενταλισμός. Οι παραμορφώσεις αυτές, επεσήμανε ο Παναγιώτατος, απειλούν την ειρηνική συνύπαρξη των λαών, σε αντίθεση με τον ειλικρινή διαθρησκειακό διάλογο, ο οποίος αποτελεί «αντίδοτο» στις φονταμενταλιστικές τάσεις και αφορμή συνάντησης του πλούτου κάθε Θρησκείας με το σύγχρονο πολιτισμό. Γι’ αυτό και χαρακτήρισε σπουδαίο το έργο που αναλαμβάνει το Διεθνές Παρατηρητήριο Θρησκευτικού Φονταμενταλισμού, σε τούτη την κρίσιμη χρονική στιγμή. Ο Μακαριώτατος Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος, κ. κ. Ιερώνυμος Β΄, επεσήμανε με τη σειρά του, την ανάγκη ανάδειξης των θρησκευτικών κοινοτήτων της Νοτιοανατολικής Ευρώπης σε συνεκτικό ιστό ενότητας των νέων κοινωνιών που δημιουργούνται από τις μετακινήσεις χιλιάδων ανθρώπων και χαιρέτησε την πρωτοβουλία του Συνεδρίου ως αντανάκλαση ορθόδοξου χριστιανικού ήθους και εκκλησιαστικής ταυτότητας, καθώς επίσης και ως δράση προώθησης της κοινωνικής ειρήνης και ενότητας. Τον ενθουσιασμό τους για τη διεξαγωγή του Συνεδρίου, αλλά και τη στήριξή τους στο Διεθνές Παρατηρητήριο Θρησκευτικού Φονταμενταλισμού, εξέφρασαν στους χαιρετισμούς τους, ο Υφυπουργός Παιδείας, Θρησκευμάτων και Αθλητισμού, κ. Νικόλαος Παπαϊωάννου και ο Γενικός Γραμματέας Θρησκευμάτων του ίδιου Υπουργείου, κ. Γεώργιος Καλαντζής, τονίζοντας με έμφαση, πως το Παρατηρητήριο συμβάλλει και θα συμβάλλει και στο μέλλον με τις δράσεις του, στην πρόληψη φαινομένων βίας και μισαλλοδοξίας, ενισχύοντας με τον τρόπο αυτό την Εθνική, αλλά και τη Διεθνή Στρατηγική Παιδείας, που κινούνται στην ίδια κατεύθυνση, προς όφελος της ειρηνικής συνύπαρξης όλων των πολιτών. Στην ίδια γραμμή κινήθηκαν και οι χαιρετισμοί των τοπικών αρχόντων, του Περιφερειάρχη Ανατολικής Μακεδονίας-Θράκης, κ. Χριστόδουλου Τοψίδη και του Δημάρχου Αλεξανδρούπολης, κ. Γιάννη Ζαμπούκη, οι οποίοι τόνισαν τη σημασία της ίδρυσης του Παρατηρητηρίου στην ευαίσθητη περιοχή της Θράκης, η οποία αποτελεί παράδειγμα ειρηνικής συμβίωσης Ελλήνων πολιτών διαφορετικών θρησκευτικών ταυτοτήτων (Χριστιανοί, Μουσουλμάνοι, Εβραίοι και Αρμένιοι). Ακολούθως, ο οικοδεσπότης και πρόεδρος του Παρατηρητηρίου, Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Αλεξανδρουπόλεως, Τραϊανουπόλεως και Σαμοθράκης, κ. κ. Άνθιμος, αφού ευχαρίστησε όλους τους συμμετέχοντες, διευκρίνισε πως η ίδρυση του Ιδρύματος δεν αποτελεί απόπειρα αστυνόμευσης της πνευματικότητας της κοινωνίας αλλά μέρος της προσπάθειας αντίστασης των τοπικών μητροπόλεων σε φαινόμενα θρησκευτικού φανατισμού και κυρίως, ουσιαστική ανταπόκριση στην ευαγγελική επιταγή της αγάπης μέσω του υγιούς προβληματισμού, της συμπερίληψης και του διαλόγου. Στην πορεία ο Σεβασμιώτατος κήρυξε την έναρξη των εργασιών του Συνεδρίου.
Στην κεντρική εισήγηση τού Συνεδρίου, μετά το πέρας των χαιρετισμών, ο διευθυντής του Παρατηρητηρίου, καθηγητής Χρυσόστομος Σταμούλης, αναφέρθηκε στην ιστορική προέλευση και τις αιτίες γένεσης του θρησκευτικού φονταμενταλισμού, επεσήμανε τους κινδύνους που εμφωλεύουν σε αυτόν, τόσο για τις ίδιες τις θρησκευτικές κοινότητες όσο και για το σύνολο του πολιτισμού και τόνισε πως φαινόμενα βίας, μεσσιανισμού, φανατισμού και αποκλεισμού του διαφορετικού, δυναμιτίζουν τα θεμέλια της Εκκλησίας. Γι’ αυτόν το λόγο, σημείωσε χαρακτηριστικά, το Διεθνές Παρατηρητήριο στοχεύει ακριβώς στην ανάδειξη του δημιουργικού χαρακτήρα των Θρησκειών και της συμβολής της υγιούς θρησκευτικότητας στην ενότητα των δημοκρατικών κοινωνιών.
Η πρώτη ημέρα των εργασιών ολοκληρώθηκε με μία συνεδρία, κατά την οποία οι ομιλητές προχώρησαν στην αναζήτηση πρώιμων μορφών «θρησκευτικού φονταμενταλισμού» στους πρώτους αιώνες της ιστορίας της Εκκλησίας, αλλά και στην ανάδειξη του κινδύνου που εμπερικλείει η συμπόρευση του φονταμενταλισμού με τον εθνοφυλετισμό, κάτι που, όπως διαπιστώθηκε, συναντάται συχνά σε Ορθόδοξες Εκκλησίες και ομάδες πιστών της διασποράς, αλλά και σε Εκκλησίες άλλων δογμάτων. Οι εισηγητές αναφέρθηκαν τόσο στην αλληλεπίδραση ΜΜΕ και φονταμενταλισμού και τις πολλαπλές διαστάσεις της σχέσης αυτής με τις συνέπειές τους, όσο και στα αποτελέσματα που επιφέρει ο φονταμενταλισμός στις ζωές των πιστών, όταν εμπλέκεται στη θρησκευτική πολιτική (Καθηγητές Χ. Κουτρής, Β. Κουκουσάς, Χ. Φραγκονικολόπουλος).
Στις πρώτη πρωινή συνεδρία της δεύτερης ημέρας του Συνεδρίου, παρουσιάσθηκε η σύνδεση θρησκευτικού φονταμενταλισμού και θρησκευτικής πολιτικής, μνημονεύτηκαν οι προσπάθειες της Ορθόδοξης Εκκλησίας στην αναχαίτιση της διαιρετικής επίδρασης των φονταμενταλιστικών τάσεων στην κοινωνία, την Εκκλησία και τον πολιτισμό, μέσω των αποφάσεών της, κατά την Αγία και Μεγάλη Σύνοδο της Κρήτης και αναλύθηκαν, μέσα από το πρίσμα της Κοινωνιολογίας του Χριστιανισμού, οι πολυεπίπεδες επιπτώσεις της μεταφοράς της ρητορικής μίσους και της επακόλουθης θρησκευτικής σύγκρουσης στον κυβερνοχώρο (Καθηγητές Γ. Λιάντας, Σ. Τσομπανίδης, Χ. Τσιρώνης).
Στη δεύτερη πρωινή συνεδρία, εξετάστηκαν ειδικότερες περιπτώσεις, όπως το παράδειγμα των Δυτικών Βαλκανίων, επισημάνθηκε η επίδραση της πολιτικής αστάθειας αλλά και η ταύτιση της θρησκευτικής με την εθνική ταυτότητα στην τροφοδότηση των τάσεων ανάπτυξης του θρησκευτικού φονταμενταλισμού στην περιοχή, αλλά ταυτόχρονα αναδείχθηκε, μέσα από την περίπτωση του μακαριστού Πατριάρχη Σερβίας κυρού Παύλου, η καταλυτική δύναμη του προσώπου του θρησκευτικού ηγέτη στην ανάσχεση της μισαλλοδοξίας και του εθνικού θρησκευτικού παροξυσμού. Εξόχως σημαντική υπήρξε και η αναφορά σε μια αργή αλλά σταθερή διαμόρφωση ενός αντικανονικού εκκλησιολογικού ήθους, αποτέλεσμα μιας φονταμενταλιστικής έκφανσης ιδεολογικοποίησης της εκκλησιολογίας, η οποία εκφράζεται μέσα από φαινόμενα όπως ο αντιθεσμισμός, ο γεροντισμός κ.ά. (Καθηγητές D. Đukić, Α. Αθανασιάδης, S. Ribolov).
Στην τρίτη πρωινή συνεδρία, το φαινόμενο του φονταμενταλισμού προσεγγίστηκε αρχικά μέσα από το πρίσμα της παιδαγωγικής θεωρίας, οπότε και τονίστηκε η σημασία της εκπαίδευσης στη διαμόρφωση δημοκρατικής συνείδησης και η ανάγκη για διάλογο και συνύπαρξη στο δημόσιο χώρο. Έπειτα αναλύθηκε ο «πειρασμός του Απόλυτου» και η γοητεία που ασκεί η απόλυτη βεβαιότητα στον σύγχρονο θρησκευτικό λόγο· βεβαιότητα που με τις παθολογίες της, οδηγεί σχεδόν πάντα σε αποκλεισμό και βία. Σχετική με το θέμα αυτό ήταν και η ακόλουθη αναφορά στις εκφάνσεις του φονταμενταλισμού στο χώρο της υγείας, μέσω των περιπτώσεων απόρριψης ιατρικών πρακτικών εξαιτίας θρησκευτικών πεποιθήσεων κατά την πανδημία covid-19. Προς αντιρρόπηση, ωστόσο, των παραπάνω παθολογικών πτυχών του φονταμενταλισμού, παρουσιάστηκε ακολούθως μια ειρηνική ερμηνεία του Ισλάμ, η οποία ανέδειξε τη «συνάντηση των πολιτισμών», ως ικανό αντίδοτο στην πολεμική χρήση της θρησκείας (Καθηγητές Α. Στογιαννίδης, Π. Παναγιωτόπουλος, Κ. Νιζάμης, Ο. Χαμζά).
Το απόγευμα της ίδιας ημέρας, στην τέταρτη συνεδρία, μέσα από το διαδικτυακό φαινόμενο των «Ortho-Bros» στις ΗΠΑ και τα νέου τύπου φονταμενταλιστικά κινήματα, συζητήθηκε το πώς η ψηφιακή τεχνολογία συμβάλλει στην αναπαραγωγή φονταμενταλιστικών, αντι-φιλελεύθερων και πατριαρχικών προτύπων στην Ορθοδοξία και διερευνήθηκε ο τρόπος μέσω του οποίου, απ’ τη διαλεκτική θρησκευτικού φονταμενταλισμού και λαϊκισμού, οι δύο λόγοι ενοποιούνται σε πολιτικά συμφραζόμενα και καταλήγουν στην ιεροποίηση του λαού και την πολιτικοποίηση της πίστης (Β. Μπέμπης, Σ. Κοσκινά).
Η πέμπτη και τελευταία συνεδρία των εργασιών ασχολήθηκε με τη σχέση θρησκευτικού φονταμενταλισμού και τέχνης. Αφορμές για συζήτηση δόθηκαν από την εξέταση των μηχανισμών ελέγχου και λογοκρισίας που επιβάλλονται από τις Εκκλησίες στην κινηματογραφική τέχνη, από την πρόταση της λογοτεχνίας ως ενός ακόμη αντίδοτου στον φονταμενταλισμό μέσα από την ενθάρρυνση για διάλογο, ενσυναίσθηση και αποδοχή της διαφορετικότητας και από την ανάδειξη, τέλος, του ρόλου του σύγχρονου φονταμενταλισμού στην ενσάρκωση μιας φαντασίωσης για αδιαμεσολάβητη από την ανθρώπινη νόηση –και γι’ αυτό, μη παραδοσιακή- κατανόηση της πραγματικότητας (Δ. Χατζή, Π. Θωμά, Κ. Λερούνης).
Το Συνέδριο ολοκληρώθηκε με τη Στρογγυλή Τράπεζα κατά την οποία οι εκλεκτοί συνομιλητές, από διαφορετικές θρησκευτικές κοινότητες (Μητροπολίτης Αλεξανδρουπόλεως, Τραϊανουπόλεως και Σαμοθράκης κ. Άνθιμος, Σοφολογιώτατος Τοποτηρητής Μουφτής Κομοτηνής κ. Τζιχάτ Χαλήλ, Αιδέσιμος ποιμένας της Ευαγγελικής Εκκλησίας Αλεξανδρούπολης κ. Στάθης Τανατζής), συζήτησαν με τον κ. Νικόλα Πρεβελάκη, Associate Senior Lecturer on Social Studies, στο Πανεπιστήμιο του Harvard, για την παρουσία του θρησκευτικού φονταμενταλισμού στη δημόσια πλατεία, φέρνοντας στο προσκήνιο πρακτικές που διαβρώνουν την προσπάθεια για ειρήνη, αλληλεγγύη, σεβασμό και ελευθερία, αλλά και πράξεις που αναδεικνύουν πως η συνεργασία των Θρησκειών, στο πλαίσιο της θρησκευτικής ελευθερίας των δημοκρατικών κοινωνιών, μπορεί να αναδείξει τις Θρησκείες σε συνεκτικό αρμό που συμβάλλει στη συγκρότηση της ενότητας του σύγχρονου πολιτισμού. Επισημάνθηκε επίσης η ανάγκη βαθύτερης κατανόησης του φαινομένου, των λόγων που σήμερα οδηγούν σε μια αυξητική του έκρηξη και προτάθηκε το άνοιγμα του Παρατηρητηρίου στην καταγραφή και μελέτη συγκεκριμένων παραδειγμάτων, με διάθεση συμβολής στη θεραπεία των αρνητικών συνεπειών τους εντός του πολιτισμού και της ιστορίας.
Οι ημέρες των εργασιών διανθίστηκαν με πολιτιστικά δρώμενα κατά τα οποία, όλοι/ες οι συμμετέχοντες/ουσες, ανάμεσα στους οποίους και πολλοί φοιτητές και φοιτήτριες της Θεολογικής Σχολής του Α.Π.Θ., απόλαυσαν την εγκάρδια φιλοξενία της τοπικής Μητροπόλεως και των συνδιοργανωτών φορέων.
Θερμές ευχαριστίες ανήκουν σε όλους αυτούς που κοπίασαν για την διοργάνωση του Διεθνούς Συνεδρίου, τους ανθρώπους και συνεργάτες της Ιεράς Μητροπόλεως, τα μέλη των επιτροπών (τα ονόματά τους βρίσκονται στο Πρόγραμμα), τους εθελοντές και εξαιρέτως στον κ. Γεώργιο Φούζα για τη δημιουργία και συνεχή ενημέρωση της ιστοσελίδας του Παρατηρητηρίου, καθώς και στην κ. Σταματίνα Τρυγώνη, για τον σχεδιασμό της αφίσας και του προγράμματος του Συνεδρίου. Κυρίως, όμως, σε όλους εσάς, τόσο τους πολίτες της Αλεξανδρούπολης και ευρύτερα της Θράκης, όσο και τους εκ περάτων της γης συναχθέντες, που μας τιμήσατε με την παρουσία σας και τη συμμετοχή σας και κάνατε δυνατό το «μυστήριο» του επιστημονικού διαλόγου και της ουσιαστικής συνάντησης.
Photos by Diamantis Kryonidis
