Στις 19 Μαρτίου 2025 πραγματοποιήθηκε μια ξεχωριστή συναυλία βυζαντινής μουσικής στην αίθουσα του Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός», με τίτλο: «Η ΑΛΥΣΙΔΑ ΤΗΣ ΨΑΛΤΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ, μία μουσική διαδρομή από την Αγία Σοφία έως τον Άγιο Γεώργιο, στο Φανάρι».
Το ΕΡΓΑΣΤΗΡΙ ΨΑΛΤΙΚΗΣ υπό τη διεύθυνση του Αθανασίου Παϊβανά, ερμήνευσε μουσικές συνθέσεις μελοποιών από τον 14ο έως τον 20ο αιώνα, σύμφωνα με τη σεπτή Πατριαρχική Ψαλτική Παράδοση, όπως αυτή έφθασε μέχρι τις μέρες μας διά μέσου των αιώνων, ακουστικά και δια ζώσης.
Εισηγητής στην εν λόγω μουσική βραδιά ήταν ο Πανοσιολογιώτατος κ. Βοσπόριος Μαγκαφάς, Αρχιγραμματεύς της Αγίας και Ιεράς Συνόδου του Οικουμενικού Πατριαρχείου.
Παραθέτουμε, στη συνέχεια, το βίντεο και το κείμενο της ομιλίας του Αρχιγραμματέως.
ΕΙΣΗΓΗΣΙΣ
ΕΙΣ ΤΗΝ ΜΟΥΣΙΚΗΝ ΕΚΔΗΛΩΣΙΝ
ΤΟΥ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟΥ ΨΑΛΤΙΚΗΣ
ΥΠΟ ΤΟΝ ΤΙΤΛΟΝ
«Η ΑΛΥΣΙΔΑ ΤΗΣ ΨΑΛΤΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ»
(Αἴθουσα ἐκδηλώσεων τοῦ ἐν Ἀθήναις Φιλολογικοῦ Συλλόγου «Παρνασσός», Τετάρτη, 19ῃ Μαρτίου 2025)
Πανοσιολογιώτατε Ἀρχιμανδρῖτα κ. Νικόλαε Ἰωαννίδη, ἐκπρόσωπε τῆς Α. Μακαριότητος τοῦ Ἀρχιεπισκόπου Ἀθηνῶν καὶ πάσης Ἑλλάδος κ. Ἱερωνύμου,
Εὐλαβέστατοι κληρικοί,
Ἐντιμολογιώτατοι Ἄρχοντες Ὀφφικιάλιοι τῆς Μητρὸς Ἐκκλησίας,
Ἐλλογιμώτατε Καθηγητά, κ. Βασίλειε Κωνσταντινόπουλε, Πρόεδρε τοῦ Δ.Σ. τοῦ γεραροῦ καὶ φιλοξένου Φιλολογικοῦ Συλλόγου «Παρνασσός»,
Μουσικολογιώτατε κύριε Ἀθανάσιε Παϊβανᾶ, χοράρχα τῆς χορῳδίας «Ἐργαστήρι Ψαλτικῆς»,
Ἐντιμότατοι ἐκπρόσωποι φορέων, ἑνώσεων καὶ σωματείων,
Μουσικολογιώτατοι Ἱεροψάλται,
φιλόμουσον ἀκροατήριον,
Εὐχαριστῶ ἐκ μέσης καρδίας τὸν Ἐλλογιμώτατον Καθηγητὴν κ. Κωνσταντινόπουλον διὰ τὴν ἀμέσως προηγηθεῖσαν παρουσίασιν τῆς ταπεινότητός μου.
Εὐχαριστῶ τὸν Μουσικολογιώτατον χοράρχην καὶ σεβαστὸν διδάσκαλον κ. Ἀθανάσιον Παϊβανᾶν διὰ τὴν ὅλως τιμητικὴν πρόσκλησιν τῆς ἐλαχιστότητός μου, ὅπως δι’ εἰσηγήσεώς μου ἀνοίξω τὴν ἀποψινὴν λίαν σημαντικὴν μουσικὴν ἐκδήλωσιν.
Μεταφέρω εἰς ἅπαντας τοὺς ἐκλεκτοὺς παρόντας τὴν πολύτιμον πατρικὴν εὐχὴν καὶ Πατριαρχικὴν εὐλογίαν τῆς Α. Θ. Παναγιότητος, τοῦ Δεσπότου καὶ Αὐθέντου μου, τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου κ. κ. Βαρθολομαίου, ὑπὸ τὴν ὑψηλὴν αἰγίδα τοῦ Ὁποίου τελεῖ ἡ ἀποψινὴ ἐκδήλωσις καὶ τὸν Ὁποίον ἔχω τὴν ἐξαίρετον τιμὴν καὶ εὐλογίαν νὰ ἐκπροσωπῶ ἀπόψε, ἐδῶ, ἀδείᾳ καὶ εὐλογίᾳ τῆς Α. Μακαριότητος τοῦ Ἀρχιεπισκόπου Ἀθηνῶν καὶ πάσης Ἑλλάδος κ. Ἱερωνύμου, Ὃν ὁμοίως εὐχαριστῶ υἱϊκῶς καὶ εὐγνωμόνως.
* * *
Ὡς ἱστορικὸς γνωρίζω τὴ χρονία διαμάχη τῶν συναδέλφων μου μεταξὺ «συνεχείας» καὶ «ἀσυνεχείας». Ὑπάρχουν ἐξ ἡμῶν οἱ λεγόμενοι «παραδοσιακοί», οἱ ὁποῖοι ἐντοπίζουν παντοῦ στοιχεῖα τεκμηριώνοντα τὴν συνέχειαν τοῦ Γένους ἢ τοῦ «ἔθνους», ὅπως στενὰ ἐπεκράτησε νὰ τὸ ἀποκαλοῦμε στὸ νεοελληνικὸν κράτος, καὶ ὑπάρχουν καὶ οἱ «κοινωνισταί», οἱ ὁποῖοι ἀναζητοῦν, ὑπογραμμίζουν καὶ ἀναδεικνύουν ἐντόνως τὶς ὅποιες ἀσυνέχειες στὸν πολιτισμό, τὶς νοοτροπίες, τὴ γλῶσσα καὶ γενικῶς τὴν ἱστορικὴ πορεία ἑνὸς λαοῦ.
Ἡ ἴδια προβληματικὴ φαίνεται πὼς ταλανίζει καὶ τὸν ταλαίπωρο «χῶρο» τῆς πατρῴας ἐκκλησιαστικῆς μας μουσικῆς, τὴν ὁποίαν ἀποκαλοῦμε σήμερα «βυζαντινή». Ἡ μακρὰ ζῶσα ἱστορική της διαδρομὴ καθὼς καὶ οἱ ἱστορικὲς τομὲς τῆς ἁλώσεως τῆς Βασιλευούσης, τῆς μακραίωνος ὀθωμανοκρατίας, τῆς ἁπλουστεύσεως τῆς μουσικῆς σημειογραφίας – μὲ εὐλογητὴν πρωτοβουλίαν τῆς Μητρὸς Ἐκκλησίας, τῆς ἐξουθενωτικῆς μουσικῆς – καὶ ὄχι μόνον – ἐπιρροῆς τῆς Δύσεως ἐπὶ τοῦ νεοϊδρυθέντος ἑλλαδικοῦ κρατιδίου, κυβερνωμένου ἀρχικῶς ὑπὸ τῆς γνωστῆς ὁμάδος Βαυαρῶν «ἐκπολιτιστῶν», καὶ τῆς ἀπωλείας τῆς «καθ’ ἡμᾶς Ἀνατολῆς» οὐσίᾳ καὶ πράγματι, ὡδήγησαν πολλοὺς «βασιλικωτέρους τοῦ Βασιλέως» εἰς τὴν βεβαιότητα ὅτι, ἀναμφιβόλως, διερράγη ἡ ἀδιάσπαστος μέχρι… κάποτε – ἀδυνατοῦν νὰ ὁρίσουν τὸ χρονικὸν ὁρόσημον, πορεία τῆς μουσικῆς μας παραδόσεως. Διεσπάσθη ἡ συνέχεια. Ὁ ἐντοπισμὸς «ἀσυνεχείας» τοὺς ὡδήγησε στὴν λῆψι τῆς ῥιζοσπαστικῆς ἀποφάσεως νὰ σημάνουν «ὄπισθεν ὁλοταχῶς», πρὸς ἀναζήτησιν τοῦ ἀπωλεσθέντος μίτου τῆς μουσικῆς μας παραδόσεως, δυστυχῶς μὲ ἀποτελέσματα κωμικὰ καὶ ἐν ταὐτῷ τραγικά.
Ἐπιτρέψατέ μοι νὰ μὴ ἐπεκταθῶ εἰς τὴν περιγραφὴν τῆς φρενίτιδος τοῦ ἀκρίτου μουσικοῦ «ὄπισθεν ὁλοταχῶς», βέβαιος ὅτι τὸ φιλόμουσον ἀκροατήριον, μυημένον μουσικῶς καὶ «ὑποψιασμένον» περὶ τὰ τῆς «βυζαντινῆς» μουσικῆς ἐν Ἑλλάδι τεκταινόμενα, ἔχει γνῶσιν τοῦ πλήθους τῶν τεκμηρίων ἐπὶ τῶν ὁποίων ἐρειδόμενος ὁμιλῶ. Ὑπενθυμίζω μόνον, καθηκόντως, μέρος τῶν ὅσων ἐμπόνως διεμήνυσε σχετικῶς ἡ Μήτηρ Ἐκκλησία, ἐκ τοῦ μαρτυρικοῦ Φαναρίου, διὰ τοῦ ἀπὸ 28ης Μαΐου 2012 ἱστορικοῦ Ἀνακοινωθέντος τῆς Ἁγίας καὶ Ἱερᾶς Συνόδου:
«Τὸ Οἰκουμενικὸν Πατριαρχεῖον […] ἀπορρίπτει καὶ καταδικάζει τὰς […] διενεργουμένας αὐτοβούλους, ἀνευθύνους καὶ κραυγαλέας παλινῳδίας […]» καὶ «… καταγγέλλει πᾶσαν παράνομον καὶ ξένην πρὸς τὰ κρατοῦντα ἐνέργειαν ἀλλοιώσεως, παραποιήσεως καὶ παραχαράξεως κατὰ τὸ δοκοῦν ἀρχαίων μουσικῶν ἔργων μουσουργῶν, ἐπισήμως ἀνεγνωρισμένων ὑπὸ τῆς Μητρὸς Ἐκκλησίας».
«Φωνὴ βοῶντος ἐν τῇ ἐρήμῳ…».
Ἡ ἀποψινὴ μουσικὴ ἐκδήλωσις ἀποτελεῖ πράγματι ἱστορικὸν σταθμὸν εἰς τὴν σύγχρονον πορείαν τῆς ταλαιπώρου ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς τῆς Ἀνατολικῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας. Τίτλος της: Ἡ Ἁλυσίδα τῆς Ψαλτικῆς Τέχνης. «Ἁλυσίδα» μὲ κεφαλαῖον «Ἁ». Ἀδιάσπαστος ἁλυσίδα. Παρὰ τοὺς περισπασμούς, παρὰ τὴν πολεμικήν, παρὰ τὴν ἀπαξίωσιν, παρὰ τοὺς ἐγωϊσμούς, ἡ μουσική μας πορεύεται ἀπὸ τὸ ἀπώτερον παρελθὸν εἰς τὸ κάποτε θλιβερὸν παρόν της, σταθερῶς καὶ ἀπαρεγκλίτως, μὲ τοὺς ἀξίους ἐκ τῶν μυστῶν της νὰ ἀπαρτίζουν αὐτὴν τὴν ἀδιάσπαστον ἁλυσίδα, ποὺ διαφυλάττει τὴν πολυτιμοτάτη συνέχεια περὶ τῆς ὁποίας ἅπαντες ἀγωνιοῦμε καὶ προβληματιζόμεθα.
Καὶ ποῖος εἶναι ὁ ὑπεύθυνος χοράρχης; Ὁ Ἀθανάσιος Παϊβανᾶς. Ὁ ἀληθὴς καὶ πιστὸς μαθητὴς τοῦ ἀξεπεράστου καὶ ἀνεπαναλήπτου Ἄρχοντος Πρωτοψάλτου τῆς Μ.τ.Χ.Ε. ἀειμνήστου Θρασυβούλου Στανίτσα. Στὰ μαθήματα μουσικῆς τὰ ὁποία, ἐξ ἀνάγκης, παρέδιδε ἡ ταπεινότης μου εἰς τὸν Σύνδεσμον Μουσικοφίλων Πέραν (2011 – 2016) τολμοῦσα νὰ ἀποκαλῶ, μετὰ δέους, τὸν μοναδικὸν Ἄρχοντα Στανίτσα ὡς τὴν «Ἕκτην Πηγὴν» τῆς πατρῴας μουσικῆς. Περὶ τοῦ πολυσχιδοῦς ταλάντου τοῦ Ἄρχοντος «ἐπιλείψει με ὁ χρόνος διηγούμενον». Ἄλλωστε ἄλλοι, ἀξιώτεροι ἐμοῦ, τὰ ἔχουν διαζωγραφήσει ὡς ἄριστα. Εἶναι, λοιπόν, φύσει καὶ θέσει, ὁ Μουσικολογιώτατος καὶ κατηξιωμένος χοράρχης κ. Παϊβανᾶς, ὁ πλέον κατάλληλος διὰ νὰ μᾶς ὁμιλήσῃ μουσικῶς, καταδεικνύων ἐν τῇ πράξει τὴν ἀδιάσπαστον συνέχειαν τῆς μουσικῆς μας.
Διὰ τοὺς ἀμφιβάλλοντας, παραθέτω τί εἶπαν διὰ τὸν ἄνδρα, ὁ ἀείμνηστος, προσφάτως κοιμηθείς, Πρωτοπρεσβύτερος τοῦ Οἰκουμενικοῦ Θρόνου Σεραφεὶμ Φαράσογλου, εἰς ἐπιστολήν του τῆς 22ας Ἰουνίου 2023:
«Αἱ ἰδιαιτερότητες τῆς Πατριαρχικῆς παραδόσεως διασῴζονται καὶ ἀπαθανατίζονται ἀπὸ τὸν Ἀθανάσιον Παϊβανᾶν.»
Καὶ ὁ μακαριστὸς Μητροπολίτης Πέργης κυρὸς Εὐάγγελος, εἰς ἐπιστολήν του τῆς 10ης Ἰουνίου 2006.
«Ὁ Ἀθανάσιος Παϊβανᾶς εἶναι ἕνα κομμάτι μουσικῆς Φαναρίου καὶ θερμαίνεται ἀπὸ τὰ χνῶτα τῶν μουσικῶν ἀνθρώπων του (σ.σ. τοῦ Φαναρίου).»
Εἶναι γνωστὸν ὅτι ἡ ἐκκλησιαστική μας μουσικὴ ἔχει τὶς ῥίζες της στὴν μουσι-κὴν τῆς ἀρχαίας Ἑλλάδος, τῶν ἑλληνιστικῶν χρόνων καὶ τῆς ἐξελληνισθείσης Ρωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας. Ἡ πρᾶξις τῶν λατρευτικῶν συνάξεων τῆς ἀρχαίας Ἐκκλησίας καὶ ἡ σοφία τῶν Ἁγίων Πατέρων ἔθεσαν τὴν μουσικὴν εἰς τὸ κέντρον τῆς λατρευτικῆς ζωῆς, εἰς τὴν ὑπηρεσίαν πάντως τοῦ ἱεροῦ λόγου καὶ ὡς ἐπένδυσιν αὐτοῦ. Ἡ μουσικὴ τέχνη, ὡς λέγω συχνῶς, ἐπεστρετεύθη εἰς τὴν ὑπηρεσίαν τῆς Ἐκκλησίας. Μὲ τὴν πάροδον τοῦ χρόνου ἀπέβαλε ἢ ἀπώλεσε τὰ κοσμικά της χαρακτηριστικὰ καὶ προσέλαβε πλήρως ἐκκλησιαστικὸν χαρακτῆρα. Ἔτσι, ὁ καλλιτέχνης, ὁ μουσικὸς ποὺ καλεῖται νὰ ὑπηρετήσῃ τὸ ἐκκλησιαστικὸν μέλος, καλεῖται κατ’ οὐσίαν νὰ ὑπακούσῃ ἐν ταπεινώσει στὰ κελεύσματα τῆς Ἐκκλησίας. Νὰ ψάλῃ ὅπως ἡ Ἐκκλησία ὁρίζει. Τοιουτοτρόπως, ἀπὸ «βιρτουόζος» καλλιτέχνης μετατρέπεται σὲ ἱεροψάλτην, κατώτερον κληρικὸν τῆς Ἐκκλησίας. Τὸ καλλιτεχνικόν του «ἐγὼ» ἐξασθενεῖ, μηδενίζεται καὶ ἀπορροφᾶται δημιουργικῶς ἐντὸς τοῦ ἡγιασμένου λατρευτικοῦ συνόλου καὶ τῆς προσευχητικῆς μυσταγωγίας. Συνεπείᾳ τούτου, ὁ ψάλλων ἁγιάζεται.
Ὁ πρῶτος ποὺ συστηματοποιεῖ σοβαρῶς τὴν καταγραφὴν τῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς καὶ ὁριοθετεῖ πρακτικῶς τὴν ὀκτωηχίαν εἶναι ὁ Ὁσιος Ἰωάννης Δαμασκη-νὸς (μεταξὺ ζʹ καὶ ηʹ αἰῶνος), ἀναγνωριζόμενος ὡς ἡ Πρώτη Πηγὴ τῆς ἐκκλησιαστικῆς μας μουσικῆς. Ὡς Δευτέρα Πηγὴ ἀναγνωρίζεται ὁ Ὁσιος Ἰωάννης Κουκουζέλης (μεταξὺ ιγʹ καὶ ιδʹ αἰῶνος), γνωστὸς κυρίως διὰ τὴν σχεδιαστικὴν καταγραφὴν καὶ ἀποτύπωσιν τοῦ «Τροχοῦ» τῶν Ἤχων τῆς μουσικῆς μας. Ἕνα στίχον ἐκ τῶν Ἀνοιξανταρίων του, τὸ «Ἀντανελεῖς», θὰ ἑρμηνεύσῃ ἀπόψε ἡ χορῳδία τοῦ «Ἐργαστηρίου», μέλος συντμηθὲν ὑπὸ Χουρμουζίου τοῦ Χαρτοφύλακος. Τρίτη Πηγὴ τῆς μουσικῆς μας, ὁ Ἰωάννης Κλαδᾶς (μεταξὺ ιδʹ καὶ ιεʹ αἰῶνος), ὁ ὁποῖος μαρτυρεῖται ὡς Λαμπαδάριος τῆς Μεγάλης Ἐκκλησίας, κατὰ τὴν πρὸ τῆς ἁλώσεως περίοδον. Ἕνα στίχον ἐκ τῶν Ἀνοιξανταρίων του, τὸ «Ἐκλείποιεν», θὰ ἀκούσωμεν ἀπόψε εἰς σύντμησιν καὶ πάλιν Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος. Ὁ Πέτρος ὁ γλυκὺς ἢ Μπερεκέτης (μεταξὺ ιζʹ καὶ ιηʹ αἰῶνος) ὑπῆρξεν ἡ Τετάρτη Πηγὴ τῆς μουσικῆς μας. Μελοποίησε κατὰ τρόπον ἐξαιρετικῶς ἐντεχνον καὶ ἡδὺ τὸ σύνολον σχεδὸν τῶν μελῶν τῆς Παπαδικῆς ποὺ μᾶς σῴζονται ἀπὸ τὴν ἐποχὴν ἐκείνην, ἐνῷ ἀναγνωρίζεται ὡς ὁ κατ’ ἐξοχὴν πατὴρ τοῦ καλοφωνικοῦ εἴδους, τὸ ὁποῖον ἐτελειοποίησεν. Στίχους ἐκ τῆς ἀργῆς Δοξολογίας του εἰς ἦχον αʹ τετράφωνον θὰ ἀποδώσῃ ἀπόψε τὸ «Ἐργαστήρι». Συνεχίζοντες τὸ ταξείδι στὸν χρόνο, φθάνομε στὸν μέγιστον μουσικόν, τὴν Πέμπτην Πηγὴν τῆς ἐκκλησιαστικῆς μας μουσικῆς, τὸν Πέτρον Λαμπαδάριον Πελοποννήσιον (ca. 1730 – 1777). Ἡ μουσική του εὐφυΐα καὶ δεινότητα ἐθαυμάζετο παρὰ πάντων, χριστιανῶν καὶ μουσουλμάνων. Ἰδιαιτέρως δὲ ἐντυπωσιακὴ καὶ ἀξιοθαύμαστος ἦτο καὶ ἡ σπανία ἱκανότης του νὰ καταγράφῃ εὐκόλως, ἀμέσως καὶ ἀβιάστως ὅσα ᾄσματα ἤκουεν, ἔστω καὶ διὰ πρώτην καὶ μόνην φοράν. Τὸ «Ἐργαστήρι Ψαλτικῆς» ἔχει ἑτοιμάσει καὶ θὰ ἀποδώσῃ ἀπόψε ἐκλογὴν τῶν Καταβασιῶν τῆς Πεντηκοστῆς, τοῦ Πέτρου Πελοποννη-σίου, εἰς ἦχον βαρύν.
Εἰς διαδοχὴν τῶν τεραστίων καὶ ἐμβληματικῶν αὐτῶν μορφῶν, ἔχομεν, ἔπειτα, μίαν σειρὰν μεγάλου διαμετρήματος ψαλτῶν ὣς τὴν σύγχρονον ἐποχήν. Πρῶτοι εἶναι οἱ νεώτεροι δάσκαλοι ἢ «ἐξηγηταί»: ὁ Ἰάκωβος Πρωτοψάλτης (†1800), ἕνα περίτεχνον Πασαπνοάριον τοῦ ὁποίου θὰ ἀκούσωμεν ἀπόψε εἰς ἦχον πλ. βʹ, ὁ Πέτρος Βυζάντιος (†1808) καὶ ὁ Γεώργιος Κρὴς (†1814), πρόδρομος τῆς νῦν ἐν χρήσει μουσικῆς γραφῆς. Μαθηταὶ τοῦ Γεωργίου Κρητὸς ἦσαν οἱ Τρεῖς Διδάσκαλοι τῆς Πατριαρχικῆς Ἐπιτροπῆς τοῦ 1814, ὁ Γρηγόριος Πρωτοψάλτης (ca. 1777 – 1821), ὁ Γεώργιος Χουρμούζιος Χαρτοφύλαξ (ca. 1770 – 1840) καὶ ὁ Μητροπολίτης Προύσης Χρύσανθος ὁ ἐκ Μαδύτου (ca. 1770/80 – 1846;), ἐπινοηταὶ τῆς Νέας Μεθόδου καὶ πατέρες τῆς μεγάλης μουσικῆς μεταρρυθμίσεως, ἐπὶ ἡμερῶν τοῦ προσφάτως ἁγιοκαταταγέντος, λογίου καὶ μαρτυρικῶς τελειωθέντος, Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου Κυρίλλου Στʹ († 1821).
Κατὰ πόδας ἀκολουθοῦν ὁ Κωνσταντῖνος Βυζάντιος Πρωτοψάλτης (1777 – 1862), ἕνα Ἀσματικὸν τοῦ ὁποίου θὰ ἀκούσωμεν εἰς ἦχον αʹ, ὁ Γεώργιος Ῥαιδεστηνὸς ὁ βʹ (1833 – 1889), ὁ Γεώργιος Βιολάκης ὁ Σίφνιος (1836 – 1911), ὁ μέγας Ἰάκωβος Ναυπλιώτης (1864 – 1942), ἕνα Τὸν Δεσπότην καὶ Ἀρχιερέα δικό του θὰ ἀκούσωμεν, εἰς ἦχον βαρύν, ὁ πολὺς Κωνσταντῖνος Πρίγγος (1892 – 1964), τὸ Ὅσοι εἰς Χριστὸν τοῦ ὁποίου θὰ ἀκούσωμεν, ὁ ἀνεπανάληπτος Θρασύβουλος Στανίτσας (1910 – 1987), τὸ Μετὰ τὸ τεχθῆναί σε τοῦ ὁποίου θὰ ἀποδώσῃ ἡ χορῳδία, εἰς ἦχον πλ. δʹ, ὁ Βασίλειος Νικολαΐδης (1915 – 1985) καὶ ὁ ἀείμνηστος δάσκαλός μας, προσφάτως κοιμηθείς, Λεωνίδας Ἀστέρης (1935 – 2024).
Αὐτῆς τῆς ἀδιασπάστου ἁλυσίδος κρίκον ἰσχυρὸν καὶ τέκνον ἄξιον καὶ κατιὸν δημιούργημα ἀποτελεῖ καὶ ὁ ἐγκρατὴς μουσικὸς καὶ κατηξιωμένος χοράρχης κ. Ἀθανάσιος Παϊβανᾶς, ἀγαπητοί μου. Ὁ Ἄρχων Στανίτσας, διδάσκαλός του πολυσέβαστος καὶ πολύτιμος, συνήθιζε νὰ λέγῃ διὰ τὸ ψάλσιμο τοῦ ἐπὶ εἰκοσαετίαν Πρωτοψάλτου του, Κωνσταντίνου Πρίγγου, ὅτι «κάθε Κυριακὴν ἔψαλε, ἐπὶ τόσα ἔτη, τὰ ἴδια μαθήματα». Οἱ Πατριαρχικοὶ ἱεροψάλται διεκρίνοντο διὰ τὴν «αὐστηρὰ προσήλωσι στὶς ἀρχαιοπρεπεῖς μελῳδίες», «ἔψαλλαν πάντοτε τὰ ἀπὸ αἰώνων καθιερωμένα ἀρ-χετυπα μελῳδήματα μὲ ὕφος σοβαρὸ καὶ ἀρχοντικό», «ἀπέφευγαν συστηματικὰ τὶς πολλὲς ἀναλύσεις», «πειθαρχοῦσαν στὰ αὐθεντικὰ μουσικὰ κείμενα», τὰ ὁποῖα ἐγνώριζαν ἀπὸ στήθους, καὶ ἤσαν ἀντίθετοι σὲ κάθε «ἐπιπόλαιον ἐκσυγχρονισμὸν καὶ κενόδοξον καινοτομίαν», ὡς μᾶς λέγει εὐστόχως ὁ μακαριστὸς σπουδαῖος ἐκπαιδευτικὸς καὶ ξεχωριστὸς μουσικοδιδάσκαλος Γεώργιος Ἀγγελινάρας εἰς τὰ «Προλεγόμενα» τῶν Ἁπάντων τοῦ ἀειμνήστου Βασιλείου Νικολαΐδου, τὰ ὁποῖα ἐξέδωσε πρὸ ἐτῶν ὁ ἐν Ἀθήναις Σύλλογος Μουσικοφίλων Κωνσταντινουπόλεως, εἰς σειρὰν δέκα καλαισθήτων καὶ εὐχρήστων τόμων.
Ἀπόψε, λοιπόν, ἀκροώμεθα τῶν ἀρχαίων μελῶν τῆς ἐκκλησιαστικῆς μας μουσικῆς ἑρμηνευομένων ὑπὸ τὸ ἀνωτέρω περιγραφὲν ἀκραιφνὲς ὕφος, ὅπως ὁ κ. Ἀθανάσιος Παϊβανᾶς μοναδικῶς ἀποτυπώνει μὲ σεβασμόν, σοβαρότητα, προσήλωσιν, ἐργατικότητα, ἀκρίβειαν καὶ βαθείαν πίστιν εἰς «τὸν Θεὸν τῶν πατέρων ἡμῶν».
Καὶ ἓν ἀκροτελεύτιον: Ἡ ἐκκλησιαστική μας μουσικὴ αἰσθητοποιεῖ δογματι-κὲς ἀλήθειες τῆς πίστεως, ἐκκλησιαστικοποιεῖ περαιτέρω τὸν πιστόν, καθαγιάζει τὸν ψάλλοντα, κάμπτει τὸν Θεὸν φιλανθρώπως. Εἶναι ἕνα ἐκ τῶν πλέον σημαντικῶν, πολυτίμων καὶ ἀπολύτως ἀναποσπάστων στοιχείων τῆς Θείας Λατρείας μας, ἡ δὲ ἀντιμετώπισίς του εἶναι, ἢ πρέπει νὰ λογίζηται, λίαν σοβαρὰ ὑπόθεσις καὶ διὰ τοὺς θεράποντας τοῦ ἀναλογίου, ὡς οἴκοθεν νοεῖται, καὶ διὰ τοὺς ἰθύνοντας τῶν ἐνοριῶν καὶ τῶν Ναῶν μας γενικῶς καὶ διὰ τὴν διοικοῦσαν Ἐκκλησίαν ἀλλὰ καὶ διὰ τὸ σύνολον τῶν καλλιεργημένων ἀνθρώπων καλῆς θελήσεως. Ἄλλως, ἡ ἀλλοίωσίς της θὰ συνεχισθῇ ἔτι περαιτέρω, εἰς βαθμὸν ἐξαφανίσεως, μὲ σοβαρὰς ἐπιπτώσεις ἐπὶ αὐτῆς τῆς Ὀρθοδοξίας μας…
Οἱ ἔχοντες ὦτα ἀκούειν, ἀκουσάτωσαν!
Σᾶς εὐχαριστῶ διὰ τὴν ὑπομονήν σας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Βουδούρης, Ἄγγ., Μουσικολογικὰ Ἀπομνημονεύματα, ἐκδ. Εὐρωπαϊκό Κέντρο Τέχνης, τ. Αʹ – ΙΗʹ, Ἀθῆναι, 1998.
Δαμαρλάκης, Ἰ. Χ., Ψαλτικὸν Τυπικόν, ἤτοι ἡ ἄγραφος ψαλτικὴ παράδοσις, ἐκδ. «Ἡ κατ’ Ἀνατολὰς πύλη», Θεσσαλονίκη, 2014.
Νικολαΐδης, Β. Κ., Ἅπαντα, τ. Αʹ – Ιʹ, ἐπιμ. ἐκδ. Γ. Κιοσέογλου, ἐκδ. Ὁ ἐν Ἀθήναις Σύλλογος Μουσικοφίλων Κωνσταντινουπόλεως, Ἀθῆναι, 2015.
Οἰκονόμου, Φ., Βυζαντινὴ Ἐκκλησιαστικὴ Μουσικὴ καὶ Ψαλμωδία, τ. 1 – 3, Αἴγιον, 1992-1997.
Οι ψάλτες του Οικουμενικού Πατριαρχείου, Σειρά Πρώτη: Ιάκωβος Ναυπλιώτης, Ευστάθιος Βιγγόπουλος, Κωνσταντινος Πρίγγος, Θρασύβουλος Στανίτσας, Βασίλειος Νικολαΐδης, Νικόλαος Δανιηλίδης, ἔκδ. Σύνδεσμος τῶν ἐν Ἀθήναις Μεγαλοσχολιτῶν, Ἀθήνα, 1996.
Παπαδόπουλος, Γ. Ἰ., Συμβολαὶ εἰς τὴν Ἱστορίαν τῆς παρ’ ἡμῖν Ἐκκλησιαστικῆς Μουσικῆς καὶ οἱ ἀπὸ τῶν Ἀποστολικῶν Χρόνων ἄχρι τῶν ἡμερῶν ἡμῶν ἀκμά-σαντες ἐπιφανέστεροι μελῳδοί, ὑμνογράφοι, μουσικοὶ καὶ μουσικολόγοι, (ἀνατύπωσις) ἐκδ. Κουλούρα, Ἀθήνα, 2002.
Φαράσογλου, π. Σ., Ἀπὸ τὴν Τάξη καὶ Ψαλμῳδία στὸν Πατριαρχικὸ Ναὸ Κωνσταντινουπόλεως, Ἀθήνα, 1988.
Χατζηγιακουμής, Μ. Κ., Ἡ Ἐκκλησιαστικὴ Μουσικὴ τοῦ Ἑλληνισμοῦ μετὰ τὴν Ἅλωση (1453-1820), Σχεδίασμα Ἱστορίας, ἐκδ. Κέντρον Ἐρευνῶν καὶ Ἐκδόσεων, Ἀθήνα, 1999.
