Του Παναγιώτη Αντ. Ανδριόπουλου
Ένα πολύ ενδιαφέρον πόνημα του εθνομουσικολόγου Γιάννη Πλεμμένου είναι και αυτό με τον τίτλο: «Το μουσικό πορτρέτο του Νεοελληνικού Διαφωτισμού» (Εκδόσεις Ψηφίδα, 2003).
Ο Γιάννης Πλεμμένος έχει λάβει το μεταπτυχιακό (MPhil) και το διδακτορικό του δίπλωμα (PhD) στην Εθνομουσικολογία από το παλαίφατο Πανεπιστήμιο του Cambridge. Είναι κύριος ερευνητής στο Κέντρο Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών. Έχει διδάξει στα Πανεπιστήμια Αιγαίου (Παιδαγωγικό Τμήμα, Ρόδος), Κρήτης (Φιλοσοφική Σχολή, Ρέθυμνο), στο Τμήμα Μουσικών Σπουδών του Ιονίου Πανεπιστημίου (Κέρκυρα) και στο Τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Διαχείρισης Πολιτισμικών Αγαθών του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου. Έχει δημοσιεύσει άρθρα σε ελληνικά και ξένα περιοδικά.
Στο βιβλίο του «Το μουσικό πορτρέτο του Νεοελληνικού Διαφωτισμού», περιλαμβάνει επτά πορτρέτα ελλήνων μουσικών της περιόδου του Νεοελληνικού Διαφωτισμού (1770-1820). Ανάμεσα σε αυτά ξεχωρίζει ο Παλαιών Πατρών Γερμανός, ο οποίος, ως πεπαιδευμένος που ήταν, επιδόθηκε και στη σύνθεση ερωτικών ασμάτων.
Σε σημείωμα του για το βιβλίο, που δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ, ο μουσικολόγος Μάρκος Δραγούμης αναφέρει για την ιδιαίτερη περίπτωση του Δεσπότη Γερμανού, που υμνούσε “τον Υιόν της Αφροδίτης”: «Τα τρία ποιήματα που είναι βέβαιο ότι έγραψε ο Γερμανός απευθύνονται στη φαναριώτισσα καλλονή Αικατερίνη (Κατήνκω) Γκίκα, τη γυναίκα που φαίνεται ότι υπήρξε ο μεγάλος έρωτάς του. Ο Γιάννης Πλεμμένος αναλύει σε βάθος τα στιχουργήματα αυτά εισάγοντάς μας με τον καλύτερο τρόπο στον περίπλοκο κόσμο της λεγόμενης φαναριώτικης ποίησης, η οποία τελικά δεν είναι και «τόσο ανούσια και άδροση», όπως την είχε χαρακτηρίσει παλαιότερα ο Λέανδρος Βρανούσης. Μάλιστα παρατήρησα ότι μερικά στοιχεία της έχουν μεταφυτευθεί στην ποίηση των αμανέδων και των ρεμπέτικων».
Την μελοποίηση των ερωτικών στιχουργημάτων του Γερμανού έκανε ο περίφημος Νικηφόρος Καντουνιάρης ο Χίος, αρχιδιάκονος του Πατριαρχικού θρόνου της Αντιοχείας και διδάσκαλος της μουσικής σχολής του Ιασίου. Μια πολυσχιδής προσωπικότητα της εποχής. Γράφει ο Μάρκος Δραγούμης για τον Νικηφόρο: «Στον Νικηφόρο οφείλουμε, εκτός από πολλές δικές του εκκλησιαστικές και κοσμικές συνθέσεις, τις πρώτες παρασημάνσεις της μουσικής τουλάχιστον τριών δημοτικών μελωδιών και την αποτύπωση σε βυζαντινές νότες πολυάριθμων φαναριώτικων και μερικών ευρωπαϊκών, τουρκικών, αραβικών και τσιγγάνικων τραγουδιών. H ανθολογία του τιτλοφορείται Μελπομένη και ανήκει στη βιβλιοθήκη της Μονής του Βατοπεδίου. Τα χειρόγραφα του Νικηφόρου δεν είναι πολύτιμα μόνο για το εξαιρετικά πρωτότυπο υλικό που περιέχουν αλλά και γιατί παραθέτουν συστηματικά τους συνθέτες και στιχουργούς των έργων που ανθολογεί. Επιπλέον συχνά διανθίζει τις καταγραφές του με διάφορα σχόλια που φανερώνουν τις συμπάθειες ή τις αντιπάθειές του για μερικά από τα έργα αλλά και τα πρόσωπα που τον απασχολούν στα χειρόγραφά του».
Στην «Μελπομένη», λοιπόν, του Νικηφόρου του Χίου, βρίσκουμε και τα ερωτικά στιχουργήματα του Παλαιών Πατρών Γερμανού.
Ιδού ένα από τα τρία:
Καλλονή ωραιοτήτων και τερπνή μου χελιδών,
όλαι αι χάριτες συνήλθον, εις εσένα σωρηδόν.
Άπειρα τα κάλλη έχεις, και χωρίς κουσούρι καν,
συμμετρίαν των μελών σου, κι ευρυθμίαν φυσικιάν.
Τέρας είσαι των ορώντων, και του κάλλους η πηγή,
σαν κι εσένα άλλη φως μου δεν ευρίσκεται στην γη.
Ήλιος καθάπερ άλλος, πάντας ακτινοβολείς,
πανταχόθεν απαστράπτει, μετ’ εκπλήξεως πολλής.
Νέος φάνηκες κομήτης, έκαμες να απορούν,
των ωραίων τα πρωτεία όλαι σε παραχωρούν.
Καταφλέγεις και δροσίζεις, τας καρδίας θεατών,
υπεξούσιόν σου έχεις κάθε κτίσμα ορατόν.
Ω ωραία χελιδών μου, πάγκαλος ακροστιχίς,
δούλον σου αν μ’ αξιώσης είμ’ ο πλέον ευτυχής.
Είναι φανερό ότι η «πάγκαλος ακροστιχίς» που προκύπτει, μας αποκαλύπτει το όνομα της «ωραίας χελιδόνος» του Γερμανού: ΚΑΤΗΝΚΩ.
Παραθέτουμε εδώ σχετικό, εμπεριστατωμένο άρθρο του Γιάννη Πλεμμένου, δημοσιευμένο στην εφημερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ στις 24.3.1996.
H Εναλλακτική Σκηνή της Εθνικής Λυρικής Σκηνής παρουσίασε, τον Νοέμβριο του 2021, τη φιλόδοξη παραγωγή A Greek Songbook, ένα ελληνικό βιβλίο τραγουδιών για τα 200 χρόνια από την Ελληνική Επανάσταση του 1821, σε επιμέλεια του συνθέτη Κορνήλιου Σελαμσή. Πάνω από 30 καλλιτέχνες από τους χώρους της λόγιας και της δημοφιλούς μουσικής και των παραστατικών τεχνών επιδόθηκαν σε μια σειρά από τολμηρές μουσικές κατασκευές, τραγούδια και εικόνες.
Ανάμεσά τους ο Απόστολος Κίτσος ο οποίος μας παρουσίασε ένα «Ιερωτικό τραγούδι», εξηγώντας μας περί τίνος πρόκειται: «Το “Ιερωτικό” (υβριδική λέξη από το ιερατικό και το ερωτικό) είναι μια ερωτική μπαλάντα σε στίχους του Παλαιών Πατρών Γερμανού. Ο ιεράρχης έγραψε το συγκεκριμένο ποίημα ενώ ήταν ήδη χειροτονημένος μητροπολίτης και άρα οποιαδήποτε ερωτική σχέση και επαφή ήταν γι’ αυτόν απαγορευμένη. Το τραγούδι αυτό φιλοδοξεί αφενός να φωτίσει μια άγνωστη πλευρά της καθοριστικής αυτής για την Επανάσταση προσωπικότητας και αφετέρου να αναδείξει το διαχρονικό και πανανθρώπινο σχήμα του ανεκπλήρωτου πόθου. Όπως θα έλεγε και ο Μάνος Χατζιδάκις, ο έρωτας είναι αρχαίος μα η αμαρτία βυζαντινή».
Την ώρα λοιπόν, που η εγχώρια …εθνεγερτική ρητορεία κούφων κληρικών θέλει τον Παλαιών Πατρών Γερμανό μόνο «εθνεγέρτη» και τα τοιαύτα, νέοι μουσικοί ανακαλύπτουν τον «ερωτικό» Γερμανό ή καλύτερα τον Γερμανό του Διαφωτισμού που εκφράζεται με φαναριώτικα στιχουργήματα. Ο Απόστολος Κίτσος μελοποίησε με τον δικό του τρόπο το τρίτο ποίημα του Γερμανού «Μετά ασπλαχνίας άκρας…».
Ο Γιάννης Πλεμμένος, στη σχετική μελέτη του, επισημαίνει πως το ποίημα αποτελείται από επτά στροφές, όπως και τα προηγούμενα, «οι οποίες όμως είναι κατασκευασμένες από διαφορετικό δομικό υλικό: εδώ έχουμε πέντε εναλλασσόμενους στίχους των 8 και 7 συλλαβών (87887) σε τροχαϊκό μέτρο και ομοιοκαταληξία ΑΒΓΓΒ. Το συγκεκριμένο στροφικό μοντέλο, το οποίο καλλιεργήθηκε αρκετά από τους φαναριώτες ποιητές, έχει θεωρηθεί ως υποκείμενο στην επίδραση της ερωτικής γαλλικής ποίησης του 18ου αιώνα. Καθώς ο Γερμανός ήταν γνώστης της γαλλικής, δεν αποκλείεται να είχε μελετήσει γαλλική ποίηση και να ακολούθησε τους στιχουργικούς της κανόνες».
Παραθέτουμε στη συνέχεια το ποίημα του Παλαιών Πατρών Γερμανού.
Αξίζει, όμως, να πούμε ότι ο Παλαιών Πατρών Γερμανός ενέπνευσε και συνθέτη, λόγω του ρόλου του στην Επανάσταση. Στα 1825, δηλαδή ζώντος του Γερμανού, που πέθανε στα 1826, ο Κωνσταντίνος Νικολόπουλος – Αγαθόφρων (Σμύρνη, 1786 – Παρίσι, 12 Ιουνίου 1841), συνθέτης, μουσικός, συγγραφέας και φιλόλογος, συνέθεσε έναν ύμνο για τον Δεσπότη: Le chant de Germanos.
