Ὁμιλία τῆς Α. Θ. Παναγιότητος τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου κ. κ. Βαρθολομαίου κατά τήν ἑορτήν τῶν Τριῶν Ἱεραρχῶν (Φανάριον, 30 Ἰανουαρίου 2025)
Μακαριώτατε Πάπα καί Πατριάρχα Ἀλεξανδρείας καί πάσης Ἀφρικῆς κ. Θεόδωρε,
Ἱερώτατοι καί Θεοφιλέστατοι ἀδελφοί Ἱεράρχαι,
Ἐξοχώτατε κύριε Πρέσβυ, Γενικέ Πρόξενε τῆς Ἑλλάδος ἐν τῇ Πόλει,
Ἐντιμολογιώτατοι Ἄρχοντες,
Ἐλλογιμώτατοι ἐκπαιδευτικοί,
Φίλοι μαθηταί καί μαθήτριαι,
Τέκνα ἐν Κυρίῳ ἀγαπητά,
Ἡ Ὀρθόδοξος Ἐκκλησία τιμᾷ σήμερον τήν πανίερον μνήμην τῶν Τριῶν Ἱεραρχῶν, Βασιλείου τοῦ Μεγάλου, Ἀρχιεπισκόπου Καισαρείας, Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου καί Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου, Ἀρχιεπισκόπων Κωνσταντινουπόλεως, εὐγνωμονοῦσα αὐτούς τούς μεγίστους φωστῆρας τῆς Τρισηλίου Θεότητος διά τούς ἀγῶνας των ὑπέρ τῆς ἀληθείας τῆς πίστεως, διά τήν ἐκκλησιαστικήν των διακονίαν, διά τήν φιλάνθρωπον καί κοινωνικήν αὐτῶν δρᾶσιν, διά τό ἀδιάπτωτον ἐνδιαφέρον των διά τήν παιδείαν καί τήν κατά Χριστόν προκοπήν τῆς νέας γενεᾶς, καθώς καί διά τήν μεγάλην προσφοράν των εἰς τήν θεολογίαν καί τήν σύζευξιν Χριστιανισμοῦ καί ἑλληνικῆς φιλοσοφίας, ἡ ὁποία διήνοιξε νέους ὁρίζοντας εἰς τήν θεολογίαν, ἐνεπλούτισε δέ καί τήν φιλοσοφίαν καί διηύρυνε τήν ἐμβέλειάν της.
Ὡς γνωστόν, ἡ ἑορτή τῶν Τριῶν Ἱεραρχῶν ἐθεσπίσθη εἰς τἠν Ἑλλάδα κατά τό ἔτος 1841 ἐπισήμως ὡς «Ἡμέρα τῶν ἑλληνικῶν καί χριστιανικῶν γραμμάτων». Ἡ προβολή τῆς συνδέσεως ἑλληνικῆς καί χριστιανικῆς παιδείας εἰς τό ἔργον τῶν τριῶν Οἰκουμενικῶν Διδασκάλων ἀποτελεῖ ἀνάδειξιν τῆς συμβολῆς τῆς Ἐκκλησίας γενικώτερον εἰς τά γράμματα καί τόν πολιτισμόν καθ᾿ ὅλην τήν ἱστορικήν της πορείαν.
Ὡς διεκήρυξεν ὁ μακαριστός Μητροπολίτης Περγάμου Ἰωάννης, ἀπό τῆς ἐκδημίας τοῦ ὁποίου συμπληροῦνται, μετά τριήμερον ἀπό τῆς σήμερον, δύο ἔτη, «ὁ κόσμος πού ἔρχεται θά διψάσει πολύ γιά ἐλευθερία καί ἀγάπη, γιά σεβασμό τοῦ προσώπου, γιά ἕνα Θεό Τριαδικό, πού εἶναι κοινωνία, γιά μιά ἱερότητα τοῦ ὑλικοῦ κόσμου, πού ἀνελέητα καταστρέφεται», δι᾽ ὅλα ὅσα οἱ Τρεῖς Ιεράρχαι ἐκληροδότησαν ὡς πνευματικήν παρακαταθήκην εἰς τόν λαόν τοῦ Θεοῦ καί ὡς περιεχόμενον τῆς κατά Χριστόν παιδείας τῆς νέας γενεᾶς. Ἡ προσήκουσα τιμή πρός αὐτούς τούς ἀριστεῖς τῆς εὐσεβείας καί τῆς σοφίας εἶναι νά ἀναδείξωμεν τήν σημασίαν τοῦ ἔργου των διά τό παρόν καί ἐξόχως διά τό μέλλον, τό ὁποῖον ἤδη κρούει ἐπιμόνως τήν θύραν τοῦ κόσμου μας.
Εἰς τήν ὁμιλίαν μας θά ἐπικεντρωθῶμεν εἰς τήν σημασίαν τῆς τιμαλφεστάτης κληρονομίας τῶν Τριῶν Ἱεραρχῶν ἐνώπιον τοῦ συγχρόνου κυριάρχου παγκοσμίως τεχνολογικοῦ πολιτισμοῦ καί δή τῆς τεχνητῆς νοημοσύνης, ἡ ὁποία ἐγγίζει ὅλας τάς διαστάσεις τῶν δραστηριοτήτων τοῦ ἀνθρώπου, ἀλλάζει καταλυτικά τήν ζωήν μας καί θά καθορίσῃ τήν πορείαν τῆς ἀνθρωπότητος. Ὑπενθυμίζομεν ὅτι ἡ Ἐπιτροπή Βιοηθικῆς τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου ὠργάνωσεν εἰς τό Ρέθυμνον, πρό διμήνου ἀκριβῶς, συνέδριον περί τεχνητῆς νοημοσύνης, ἐνῷ τήν 20ήν καί 21ην παρελθόντος Δεκεμβρίου ἐπραγματοποιήθη, εἰς τήν Μαράσλειον Σχολήν, παρόμοιον ἐπιστημονικόν συνέδριον μέ θέμα «Τεχνητή νοημοσύνη, Τεχνοηθική καί Νέοι». Ὅλα αὐτά ὁμοῦ μετά πολλῶν ἄλλων πρωτοβουλιῶν δεικνύουν ὅτι Ἐκκλησία καί θεολογία ὄχι μόνον δέν εἶναι ἀδιάφοροι διά τόν σύγχρονον κόσμον, τάς ἐπιστημονικάς ἐξελίξεις, τόν πολιτισμόν καί τάς συνθήκας ἐντός τῶν ὁποίων ἐκτυλίσσεται ἡ ζωή μας, ἀλλά διατυπώνουν μέ εὐαισθησίαν τήν καλήν μαρτυρίαν τῆς Ὀρθοδοξίας, χωρίς νά ἀμύνωνται συνεχῶς, ὡσάν ὅλοι καί ὅλα νά εἶναι ἐναντίον των, ἀλλά ἀναδεικνύουσαι τήν ἐπικαιρότητα τοῦ χριστιανικοῦ Εὐαγγελίου.
Οἱ Τρεῖς Ἱεράρχαι ἀπέδειξαν διά τῆς παρουσίας καί τῆς θεολογίας των ὅτι ἡ γνησία πίστις εἰς τόν Θεόν καί ἡ ἀναφορά τῆς ἀνθρωπίνης ὑπάρξεως εἰς τόν αἰώνιον ἐν Αὐτῷ προορισμόν της δέν μᾶς ἀποκόπτουν ἀπό τήν ἱστορίαν, ἀλλά μᾶς ἐνδυναμώνουν εἰς τόν ἀγῶνα τῆς ζωῆς, ἐμπλουτίζουν τάς δημιουργικάς μας δυνάμεις καί ἐνισχύουν τήν συμβολήν μας εἰς τήν καλήν πορείαν τῶν ἀνθρωπίνων πραγμάτων. Ἐν τῇ ἐννοίᾳ ταύτῃ, τό «Λάθε βιώσας», δηλαδή ἡ ἀρχή «Ζῆσε χωρίς νά φαίνεσαι», μέ στόχον τήν ἀτομικήν εὐδαιμονίαν καί τήν ἠρεμίαν, δέν εἶναι ὀρθή ὑπαρξιακή ἀνταπόκρισις εἰς τήν ἄνωθεν κλῆσιν. Ἰσχύει ἀπαρεγκλίτως τό ἀπαράμιλλον Ἰωάννειον: «Ἀγαπητοί, ἀγαπῶμεν ἀλλήλους, ὅτι ἡ ἀγάπη ἐκ τοῦ Θεοῦ ἐστι… ὁ μή ἀγαπῶν οὐκ ἔγνω τόν Θεόν, ὅτι ὁ Θεός ἀγάπη ἐστίν» (Α´ Ἰωάν. δ´, 7-9).
Ἐπί τῆς βάσεως αὐτῆς, ἐπιθυμοῦμεν νά διατυπώσωμεν, ἀπευθυνόμενοι πρωτίστως πρός τήν ἑορτάζουσαν σήμερον μαθητιῶσαν νεολαίαν, καί εὐρύτερον πρός τήν νέαν γενεάν, ἡ ὁποία ζῇ ἐντόνως τάς πρωτοφανεῖς ἐξελίξεις καί προόδους εἰς τόν χῶρον τῆς τεχνολογίας καί τῆς ἐπικοινωνίας καί καλεῖται νά συνδυάσῃ δημιουργικῶς εἰς τήν ζωήν της τήν ταυτότητα Ὀρθοδόξου Χριστιανοῦ καί συγχρόνου ἀνθρώπου, νά διατυπώσωμεν δέκα πατρικάς προτροπάς ἀναφορικῶς πρός τήν ὀρθήν σχέσιν μέ τάς νέας τεχνολογίας:
Πρῶτον, ἡ συνολική ἀπόρριψις τῆς τεχνολογίας καί ἡ ἀδιαφορία διά τάς θετικάς δυνατότητάς της ἐκπηγάζουν ἀπό μίαν παρανόησιν τῆς χριστιανικῆς πίστεως καί οὐδόλως ἀποτελοῦν συνέπειάν της. Εἶναι αὐτονόητον, ὅτι ἡ κριτική ἀπέναντι εἰς τήν θεοποίησιν τῆς τεχνολογίας κατ᾿ οὐδένα τρόπον σημαίνει ὑποτίμησιν τῶν ἐπιτευγμάτων τῆς ἐπιστημονικῆς προόδου. Ἡ ἐπιστήμη καί ἡ τεχνολογία συμβάλλουν εἰς τήν λύσιν πολλῶν καί μεγάλων προβλημάτων τῆς ἀνθρωπότητος καί ἔχουν ἀνθρωπιστικήν διάστασιν.
Δεύτερον, ἡ σύγχρονος πρόοδος τῆς ἐπιστήμης δέν πρέπει νά ὁδηγήσῃ ἐκ νέου είς μίαν ἐμπλοκήν τῆς ἀνθρωπίνης διανοίας εἰς τόν φαῦλον κύκλον τῆς συγκρούσεως πίστεως καί γνώσεως, θρησκείας καί ἐπιστήμης. Ἔνδειξις ἀληθοῦς προόδου διά τήν ἀνθρωπότητα εἶναι ἡ ὁριστική ἑδραίωσις τῆς πεποιθήσεως ὅτι θρησκεία καί ἐπιστήμη, αἱ δύο αὐταί ἐξέχουσαι καί καθοριστικαί διά τό μέλλον τῆς ἀνθρωπότητος δυνάμεις τοῦ πνεύματος, δέν εἶναι ἀντίπαλοι, ἀλλά συνεργάται καί ἑταῖροι εἰς τήν διακονίαν τοῦ ἀνθρώπου.
Τρίτον, ἐνῷ ἡ ἐπιστήμη καί ἡ τεχνολογία συμβολίζουν τήν δύναμιν τῆς ἀνθρωπίνης διανοίας, αὐτά πού ὁ ἄνθρωπος δύναται νά προσφέρῃ εἰς τόν ἑαυτόν του καί εἰς τήν πρόοδον τοῦ ἀνθρωπίνου γένους, ἡ θρησκεία ἐκφράζει τήν ὑπερβατικήν ἀναφοράν τῆς ζωῆς, τά οὐσιώδη διά τήν ὕπαρξίν μας, τά ὁποῖα ἐπιζητοῦμεν ἀλλά ἀδυνατοῦμεν νά δώσωμεν εἰς τόν ἑαυτόν μας, τό τελικόν νόημα καί τήν ἐσχάτην προοπτικήν εἰς τήν ζωήν μας. Τό γεγονός, βεβαίως, ὅτι ὁ ἄνθρωπος ἔχει ἀνάγκην τῆς θείας παρουσίας καί ἀρωγῆς δέν εἶναι ἀτέλεια ἤ ἔλλειψις, ἀλλά ἡ ὑψίστη τελειότης του.
Τέταρτον, ἡ γοητεία τῶν τεχνολογικῶν ἐπιτευγμάτων ὁδηγεῖ εἰς τήν ταύτισιν τῆς προόδου μέ τήν τεχνολογικήν πρόοδον καί εἰς τήν ἀπώθησιν ἤ καί τήν λήθην τῆς ἀληθείας ὅτι πλεῖστα ὅσα ἐκ τῶν μεγάλων προβλημάτων τῆς ἀνθρωπότητος δέν εἶναι τεχνικῆς φύσεως καί δέν ἐπιλύονται μέ ἐπιστημονικάς μεθόδους. Τοιαῦτα προβλήματα εἶναι ἡ κοινωνική ἀδικία, ἡ βία καί ἡ ἐγκληματικότης, ὁ φανατισμός καί ὁ φονταμενταλισμός, ἡ «ἐπιδημία τῆς μοναξιᾶς», τό λεγόμενον ὑπαρξιακόν κενόν κ. ἄ.. Παρατηρεῖται μάλιστα, ὅτι αὐτά τά προβλήματα ἐντείνονται, αὐξάνονται καί συνυπάρχουν εἰς τάς κοινωνίας, ὁμοῦ μετά τῆς τεχνολογικῆς προόδου. Ἄλλαι πνευματικαί δυνάμεις καλοῦνται σήμερον -καί αὐτό θά συμβαίνῃ καί εἰς τό μέλλον-, νά δίδουν ἀπαντήσεις εἰς τά θέματα αὐτά, διά τάς ὁποίας δέν ἰσχύει ἡ λογική τῶν «σολομοντείων λύσεων», πού ἀφθονοῦν εἰς τόν χῶρον τῆς τεχνολογίας, ὅπου κυριαρχεῖ ἡ προτεραιότης τῆς χρηστικότητος καί τῆς ἀποτελεσματικότητος. Ὅ,τι εἶναι τεχνικῶς ἐφικτόν, δέν σημαίνει ὅτι εἶναι αὐτομάτως καί ἀγαθόν.
Πέμπτον, ὅταν κατανοῶμεν τόν ἑαυτόν μας ἁπλῶς ὡς «ἄνθρωπον», ἄνευ ἀναφορᾶς εἰς τό Ὑπερβατικόν, τότε μοιραίως δεσπόζει εἰς τήν ὕπαρξίν μας μία ὑπερτίμησις τῆς βιολογικῆς φύσεως καί τῶν ἀναγκῶν της. Καί ὁ λεγόμενος «μετάνθρωπος», ἡ σύγχρονος σάρκωσις τοῦ «ὑπερανθρώπου», ἐν τῇ ἐννοίᾳ τοῦ ὑπερεξωπλισμένου μέ ἰσχύν καί δεξιότητας, χάρις εἰς τήν ἐπιστημονικήν γνῶσιν καί τήν τεχνολογίαν, κυριάρχου τῆς ζωῆς του, τῆς ἱστορίας καί τῆς φύσεως, εἶναι κατ᾿ οὐσίαν εἷς «συρρικνωμένος ἄνθρωπος», μέ ψευδαισθήσεις παντοδυναμίας, ἐστερημένος τῶν δημιουργικῶν ὑπαρκτικῶν δυνατοτήτων του. Ἡ αὐτοεκτίμησις τοῦ ἀνθρώπου ὑποχωρεῖ ὅταν ἀπωθῆται τό Ὑπερβατικόν. Ἡ πορεία καί ἡ πεῖρα τῆς ἀνθρωπότητος ἀναιροῦν τήν φιλοσοφικήν θέσιν ὅτι «ἐάν ὑπάρχῃ Θεός, ὁ ἄνθρωπος δέν εἶναι δυνατόν νά εἶναι ἐλεύθερος», ἐπιβεβαιοῦσαι καί κρατύνουσαι τήν ἀλήθειαν ὅτι «ὁ Θεός εἶναι τό θεμέλιον τῆς ἀνθρωπίνης ἐλευθερίας».
Ἕκτον, τονίζεται εἰς τήν ἐποχήν μας μετ᾿ ἰδιαιτέρας ἐμφάσεως ἡ ἀνάγκη ἀποδοχῆς κοινῶν ἀξιῶν καί ἀναγνωρίσεως ἀπαρασαλεύτων κριτηρίων, ἐνώπιον τῆς δυνατότητος τοῦ ἀνθρώπου νά ὑπερβαίνῃ τά ὅρια καί τοῦ γεγονότος ὁτι ἡ ἐπιστημονική πρόοδος δέν ἔχει ἐνισχύσει τό ἠθικόν αἰσθητήριον καί τήν ὑπευθυνότητα τοῦ ἀνθρώπου, ὁ ὁποῖος, παρ᾽ ὅτι γνωρίζει τούς κινδύνους, δρᾷ ὡς νά μή ἐγνώριζεν. Ὑπάρχει σήμερον μία ἀναντιστοιχία μεταξύ τῆς ἠθικῆς συνειδήσεως καί τῶν τεχνικῶν ἱκανοτήτων τοῦ ἀνθρώπου, ἡ ὁποία ἐχαρακτηρίσθη ὡς «ὁ σοβαρώτερος κίνδυνος διά τήν ἀνθρωπότητα κατά τήν παροῦσαν ἱστορικήν στιγμήν». Τό ζητούμενον εἶναι ἡ ἐνίσχυσις τῶν ἠθικῶν δυνάμεων τοῦ ἀνθρώπου καί ἡ ἀνάπτυξις μιᾶς «ἠθικῆς τῆς εὐθύνης». Προφανέστατα, ἡ ἀναγνώρισις ὁρίων καί «ταμπού» δέν εἶναι ἀσύμβατος μέ τήν αὐτοσυνειδησίαν τοῦ συγχρόνου ἀνθρώπου ὡς «δημιουργοῦ τῆς ἱστορίας». Ὁ ἄνθρωπος διαμορφώνει τό μέλλον ὄχι μόνον μέ αὐτό πού πράττει, ἀλλά καί μέ ὅσα, ἐξ εὐθύνης, ἀποφεύγει νά πράξῃ.
Ἕβδομον, ἀποτελεῖ οἰκτράν πλάνην νά χαρακτηρίζεται τό χριστιανικόν ἦθος ὡς «ἠθική τῶν ἀδυνάτων». Ἡ πίστις οὐδεμίαν ἔχει σχέσιν μέ ἄκαρπον ἐσωστρέφειαν καί κλειστήν πνευματικότητα, ἀλλά εἶναι καθ᾿ ἑαυτήν κατάφασις τῆς ζωῆς. Τό «Ναί» εἰς τόν Θεόν δέν σημαίνει «Ὄχι» εἰς τόν κόσμον. Εἶναι ἀδιανόητον, τό «θεούμενον ζῶον», ὁ «πλεκτός ἐξ ἀμφοτέρων, οὐρανίων χθονίων τε» ἄνθρωπος, ὁ «πρόσκαιρος καί ἀθάνατος», ὁ πλήρης ἐντάσεων ἀλλά καί ἰσχύος πνευματικῆς καί πόθου αἰωνιότητος, νά εἶναι παθητικός, ὑποτονικός καί ἀδύναμος.
Ὄγδοον, ὑπάρχουν σοβαραί φωναί, αἱ ὁποῖαι διακηρύττουν ὅτι ἡ ἀνεξέλεγκτος κυριαρχία καί χρῆσις τῶν νέων τεχνολογιῶν παρεμποδίζει εἰς τά παιδία καί τούς νέους τήν ζωτικήν ἀνάπτυξιν τοῦ ἐγκεφάλου, μέ πολύ ἀρνητικάς συνεπείας διά τήν ζωήν των. Ὑπογραμμίζεται δέ, ἐπί τῇ βάσει ἀξιοπίστων ἐρευνῶν, ὅτι «ἡ ἐξάρτησις ἀπό τό διαδίκτυον δέν προωθεῖ τήν μόρφωσιν τῶν νέων, ἀλλά μᾶλλον τήν παρεμποδίζει» καί θά ὁδηγήσῃ ἀναποφεύκτως εἰς μίαν «ψηφιακήν ἄνοιαν» (digital dementia).
Ἔνατον, ἡ μετατροπή τοῦ σχολείου εἰς παράδεισον τῶν νέων τεχνολογιῶν δέν ἐπιλύει τό πρόβλημα τῆς παιδείας. Ὁ ἠλεκτρονικός ὑπολογιστής εἶναι θαυμαστόν ἐργαλεῖον, τό ὁποῖον ὅμως ἐπιβάλλει τήν τετράγωνον λογικήν του καί τήν ἀντιμετώπισιν τῶν πάντων -καί τῶν προσώπων- ὡς «δεδομένων». Ἡ γοητεία τῶν μέσων ὁδηγεῖ ἐδῶ ταχύτατα εἰς τήν λήθην τῶν σκοπῶν. Ἐγράφη, μάλιστα, ὅτι ἡ κυριαρχία τῶν ἠλεκτρονικῶν ὑπολογιστῶν εἰς τήν ἐκπαίδευσιν εἰσάγει εἰς τόν ζωτικόν αὐτόν χῶρον τό πνεῦμα ἑνός «Βησιγοτθισμοῦ», τήν θεώρησιν δηλαδή ὅτι τά πάντα κρίνονται ἐπί τῇ βάσει τῆς χρηστικότητός των, ἡ ὁποία ἐξασθενίζει ἤ καί ἐξαφανίζει τόν παιδαγωγικόν καί ἀνθρωπιστικόν ρόλον του σχολείου. Ὀρθῶς τονίζεται, ἀπέναντι εἰς αὐτάς τάς ἐξελίξεις, ὅτι εἰς τόν ἄνθρωπον, «ἡ γνώση πού ἐλευθερώνει δέν εἶναι μηχανισμός, γνώση αὐτοματοποιημένη καί τυποποιημένη, δέν εἶναι ἁπλή νοητική διαδικασία, ἀλλά δημιουργική μετοχή στήν ἀλήθεια».
Δέκατον, ἡμεῖς οἱ Ὀρθόδοξοι Χριστιανοί εἴμεθα κληρονόμοι μιᾶς μοναδικῆς πνευματικῆς παραδόσεως, ἡ ὁποία μᾶς ἐμπνέει καί μᾶς διδάσκει. Οἱ τιμώμενοι σήμερον Τρεῖς Ἱεράρχαι, ὅπως ἔγραφεν ὁ μακαριστός π. Γεώργιος Φλωρόφσκυ, «μᾶς μιλοῦν μέσα ἀπό τήν πληρότητα πού ἔχει μιά ζωή πού εἶναι πλημμυρισμένη ἀπό τή χάρι». Αὐτή ἡ ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ «πλημμυρισμένη ἀπό τή χάρι» ζωή δέν εἶναι ἀποκομμένη ἀπό τήν ἱστορικήν πραγματικότητα. Εἰς τήν ἀποστολήν τοῦ λαοῦ τοῦ Θεοῦ ἀνήκει ἐξ ἄλλου ἡ ἐν Χριστῷ μεταμόρφωσις τοῦ κόσμου, ἡ ὁποία εἶναι ἀδύνατον νά ἐπιτευχθῇ, ὅταν ἡ Ἐκκλησία ἀγνοῇ τόν κόσμον ἤ ὅταν τόν ἀπορρίπτῃ, οὔτε βεβαίως ὅταν ταυτίζεται μέ αὐτόν.
Ἐκλεκτοί παρόντες,
Ἡ Ἐκκλησία τοῦ Χριστοῦ ἔχει καί διατυπώνει λόγον ἀληθείας περί τῶν ἀνθρωπίνων πραγμάτων καί τῆς πορείας των. Σημαντική διάστασις τῶν «ἀνθρωπείων» εἶναι ἡ παιδεία, ἡ ὁποία ἀνήκει εἰς τά δυσκολώτερα προβλήματα πού καλεῖται νά ἐπιλύῃ ἡ ἀνθρωπότης. Εὔγλωττα εἶναι ὅσα διεκήρυξεν ἐπί τοῦ προκειμένου ἡ Ἁγία καί Μεγάλη Σύνοδος τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκκλησίας (Κρήτη 2016) λέγουσα: «Ἐφ᾿ ὅσον ἡ παιδεία ἀναφέρεται ὅχι ἁπλῶς εἰς ὅ,τι εἶναι, ἀλλ᾿ εἰς αὐτό τό ὁποῖον ὀφείλει νά εἶναι ὁ ἄνθρωπος καί εἰς τό περιεχόμενον τῆς εὐθύνης του, εἶναι αὐτονόητον ὅτι ἡ εικών, τήν ὁποίαν ἔχομεν διά τόν ἄνθρωπον καί διά τό νόημα τῆς ὑπάρξεώς του, καθορίζει τήν ἄποψίν μας διά τήν παιδείαν του» (Ἐγκύκλιος, § 9). Ἡ χριστιανική θεώρησις τῆς ἀνθρωπίνης ὑπάρξεως ἀναφέρεται εἰς τάς ὑψίστας πτυχάς καί δυνατότητας τῆς ζωῆς καί τῆς ἐλευθερίας μας, τάς ὁποίας μέ μοναδικόν τρόπον ἀνέδειξαν οἱ Τρεῖς Ἱεράρχαι. Ὁ θεόπνευστος λόγος των εἶναι μαρτυρία ζῶσα καί ζωοποιός, κλῆσις καί πρόσκλησις νά στραφῶμεν εἰς τό βάθος τῶν πραγμάτων καί τήν ἀλήθειαν τῆς ἐλευθερίας, ὄχι ὡς δώρου τοῦ οὐρανοῦ, ὡς ἐν Χριστῷ, κατά Χριστόν καί εἰς Χριστόν ζωῆς.
Κατακλείοντες, εὐχόμεθα πρός τήν μαθητιῶσαν νεολαίαν, πρός τούς ἐλλογιμωτάτους ἐκπαιδευτικούς, πρός τούς μοχθοῦντας διά τήν ἀνατροφήν, τήν παίδευσιν καί τήν πρόοδον τῶν τέκνων αὐτῶν ἐντιμοτάτους γονεῖς καί τούς κηδεμόνας, καί πρός πάντας ὑμᾶς τούς συμπανηγυρίζοντας καί τιμῶντας τήν μνήμην τῶν τριῶν μεγάλων Πατέρων καί Διδασκάλων τῆς ἀμωμήτου ἡμῶν πίστεως, ὑγείαν, πνευματικήν εὐφροσύνην καί πάντα τά οὐράνια δωρήματα τοῦ ἐν Τριάδι προσκυνουμένου Θεοῦ.
