Γράφει η Γιαροσλάβα Μιστσένκο*
Λίγο πριν από το νέο εκκλησιαστικό έτος, ο χώρος της πληροφόρησης (τουλάχιστον το εκκλησιαστικό τμήμα του) είχε σχεδόν κατακλυστεί από το θέμα της ενότητας των Ορθοδόξων Εκκλησιών στην Ουκρανία, που περιελάμβανε την ιδέα της νομιμοποίησης του Πατριαρχείου Μόσχας, το οποίο υποτίθεται ότι θα λάμβανε μια «κανονική στέγη» και θα παρέμενε μια ολοκληρωμένη δομή με διαφορετικό πρόσημο (ολόκληρη η ιδεολογική μηχανή του Πατριαρχείου Μόσχας εργάστηκε γι’ αυτή την ιδέα) για κάποιο χρονικό διάστημα, και στη συνέχεια ίσως κάποτε να έμπαινε σε διάλογο με την Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας.
Οι αναλυτές της «Ορθόδοξης Ουκρανίας» προέβλεψαν ότι ένα τέτοιο σενάριο θα ήταν αβάσιμο (και επικριθήκαμε γι’ αυτό), αλλά η πρόβλεψή τους αποδείχθηκε ακριβής και αυτό επιβεβαιώνει την ποιότητα της εμπειρογνωμοσύνης που διαθέτουμε.
ΕΙΝΑΙ ΕΦΙΚΤΗ Η ΕΝΟΤΗΤΑ ΟΤΑΝ ΟΙ ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ ΔΕΝ ΣΥΝΟΜΙΛΟΥΝ; ΟΤΑΝ Η ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΔΕΝ ΣΥΝΟΜΙΛΕΙ ΜΕ ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ;
Αλλά τώρα που τα πάθη έχουν καταλαγιάσει, θα θέλαμε να σκεφτούμε μαζί σας αν αυτή η ενότητα είναι δυνατή και υπό ποιες συνθήκες θα ήταν εφικτή. Εξάλλου, όλοι θέλουν μια ισχυρή και ενωμένη Εκκλησία.
Στην πραγματικότητα, ζούμε σε μια χώρα όπου υπάρχουν δύο δικαιοδοσίες, η μοσχοβίτικη και η ουκρανική. Ο Μητροπολίτης Ολεξάντρ Ντραμπίνκο περιέγραψε με μεγάλη ακρίβεια τη Σύνοδο στη Φεοφάνιγια (η οποία υποτίθεται ότι αποσκοπούσε στην αποχώρηση από τη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία) σε μια συζήτηση με τον εκπρόσωπο του Πατριαρχείου Μόσχας, επίσκοπο Κλήμεντα Βετσέρια: «Δεν εγκαταλείψατε το Πατριαρχείο Μόσχας, αποστασιοποιηθήκατε».
Η παρέμβαση ορισμένων από τους κληρικούς του Πατριαρχείου Μόσχας έδωσε το έναυσμα για να επανεξετάσουν την κατάσταση. Άρχισαν να βοηθούν τον στρατό, γράφοντας επιστολές διαμαρτυρίας στον Κύριλλο. Όλα αυτά συνέβησαν. Αλλά η επανεξέταση της κατάστασης δεν οδήγησε σε επιθυμία για ενότητα.
Πώς διορθώνουμε μια ραγισμένη ή διαλυμένη σχέση; Φιλίες, συζυγικές σχέσεις, σχέσεις γονέων-παιδιών; Ή μεταξύ Εκκλησιών; Ή μεταξύ της Εκκλησίας και του Κράτους; Συζητούμε, συζητούμε για τα λάθη, εκφράζουμε τις αμφιβολίες μας.
Και τέλος, ζητάμε συγγνώμη. Δεν υπάρχει άλλη φόρμουλα είτε για την ανανέωση της ζωής είτε για τη δημιουργία σχέσεων. Μετά από τριάντα χρόνια που άκουγαν όλα όσα οι τότε μη αναγνωρισμένες δικαιοδοσίες είχαν ακούσει στις ομιλίες τους και που ακούν και στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας εδώ και πέντε χρόνια, αυτή η συζήτηση ήταν αναπόφευκτη. Αλλά και οι πιστοί του Πατριαρχείου Μόσχας θα έπρεπε να είχαν προετοιμαστεί για μια τέτοια συζήτηση. Αντ’ αυτού, όχι μόνο δεν ήταν προετοιμασμένοι, αλλά τρέφονταν από την αίσθηση της δικής τους κανονικής πληρότητας και της μη πληρότητας της Ορθοδόξου Εκκλησίας της Ουκρανίας.
Έζησα το πώς αποκαταστάθηκε μια οικογένεια, η οποία είχε διχαστεί αφού οι μεγαλύτεροι γονείς εξαπατήθηκαν από τους μοναχούς του Ποτσάεφ και πίστεψαν ότι η Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας ήταν χωρίς χάρη. Κατάφεραν να αποκαταστήσουν τις σχέσεις, οι δε γονείς σταμάτησαν να ταπεινώνουν την Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας. Απλώς σταμάτησαν να μιλούν για την έλλειψη χάριτος της Εκκλησίας.
Ωστόσο, η ιεραρχία του Πατριαρχείου Μόσχας δεν προχώρησε σε μια τέτοια συζήτηση όχι μόνο πριν, αλλά ούτε και κατά τους τελευταίους μήνες. (Επιπλέον, στα δημοσιεύματα των πιστών του Πατριαρχείου Μόσχας, ο Οικουμενικός Πατριάρχης συνεχίζει να εμφανίζεται ως «Πάπας της Κωνσταντινούπολης», αν και ορισμένοι από τους επισκόπους του Πατριαρχείου Μόσχας έχουν παραταχθεί για να αναγνωρίσουν αυτόν τον «Πάπα»). Και όταν μίλησα με κληρικούς του Πατριαρχείου Μόσχας, είτε στην πρωτεύουσα είτε στην εμπόλεμη ζώνη, άκουσα αυτό που ακούγεται ακόμα και σήμερα περί «ατελούς χειροτονίας» ή «έλλειψης χάριτος».
Ή όπως το θέτουν σήμερα οι εκπρόσωποι του Πατριαρχείου Μόσχας: στα μάτια του κλήρου του Πατριαρχείου Μόσχας, η Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας παραμένει μια κανονικά κατώτερη δομή με εν μέρει αντικανονικές χειροτονίες επισκόπων. Ως εκ τούτου, η ένταξη στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας αποτελεί απόκλιση από τη «θεμελιώδη κανονική τάξη». Αυτό μεταφράζεται από τη γλώσσα της διπλωματίας στη γλώσσα των δημόσιων και ιδιωτικών συνομιλιών: «εξακολουθούν να είναι άχαροι σχισματικοί».
Αυτή η ιστορία θα μπορούσε να συνεχιστεί για πολύ καιρό. Οι ενορίες του Πατριαρχείου Μόσχας που έχουν κουραστεί από όλο αυτό θα συνέχιζαν να προσχωρούν στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας. Και το κύρος της ιεραρχίας του Πατριαρχείου Μόσχας θα συνέχιζε να μειώνεται.
Όμως, το αίτημα της κοινής γνώμης να δοθεί ένα τέλος σε αυτό, να υπάρξει παρέμβαση στην κατάσταση με το Πατριαρχείο Μόσχας, γίνεται όλο και πιο έντονο τα τελευταία χρόνια. Δηλαδή, οι σχέσεις με την Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας μπορεί να βρίσκονται σε ένα παγωμένο σημείο, αλλά δεδομένου του αριθμού των κατηγοριών για προδοσία, είχαν βαθιά προβλήματα με το κράτος και την κοινωνία. Αυτό εξηγεί την εμφάνιση του νόμου για την «απαγόρευση του Πατριαρχείου Μόσχας». Με βάση όλες τις γνώσεις, ανακαλώντας στη μνήμη μου συζητήσεις με τους «πατέρες» της σημερινής ασφάλειας, τολμώ να πω ότι η πρόθεση των αρχών δεν ήταν να ενθαρρύνουν την ενότητα, αλλά να απαλλάξουν τον «προστατευόμενο από τον Θεό λαό» από την επιρροή της Μόσχας. Άλλωστε, αυτό συμβαίνει τώρα σε πολλές χώρες, και όχι μόνο στις Βαλτικές.
ΣΥΜΦΙΛΙΩΣΗ Ή ΔΙΑΤΗΡΗΣΗ ΤΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΥ ΜΟΣΧΑΣ;
Η προοπτική της απαγόρευσης αναζωπύρωσε την κίνηση του Πατριαρχείου Μόσχας να επιδιώξει… όχι διάλογο, αλλά αυτοσυντήρηση.
Πέρυσι, άκουσα από έναν μπλόγκερ την ιδέα ότι μια ενιαία εκκλησία είναι δυνατή, αλλά ότι πρώτα οι επισκοπές του Πατριαρχείου Μόσχας θα πρέπει να εισέλθουν στη δικαιοδοσία της Κωνσταντινούπολης, γιατί βλέπετε, εδώ και πέντε χρόνια μιλούν άσχημα για την Κωνσταντινούπολη και για το Πατριαρχείο Κιέβου εδώ και 30 χρόνια. Οι άνθρωποι πρέπει να προσαρμοστούν. Με άλλα λόγια, η απροθυμία της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας του Πατριαρχείου Μόσχας και της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ουκρανίας να συνομιλήσουν μας παρουσιάστηκε ως λεπτός ελιγμός για να χτυπηθεί η Μόσχα (αν και μου φαίνεται ότι είναι ακριβώς το αντίθετο).
Ταυτόχρονα, άρχισε για την Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία του Πατριαρχείου Μόσχας η αναζήτηση της πιθανότητας για μια «κανονική στέγη», όπως ακριβώς την αποκάλεσε η πηγή μας.
Ας κάνουμε μια επισήμανση. Η αναζήτηση μιας κανονικής ομπρέλας για το Πατριαρχείο Μόσχας δεν είναι καρπός μετανοίας, αλλά καρπός μιας αναζήτησης επιλογών νομιμοποίησης, όταν αποκτάς ένα νέο καθεστώς χωρίς να κάνεις καμία επανεκκίνηση.
Ταυτόχρονα, διατυπώθηκε η ιδέα της δημιουργίας μιας Εξαρχίας του Οικουμενικού Πατριαρχείου «για εκείνους που διαφωνούν», η οποία προωθήθηκε παράλληλα με τον ισχυρισμό ότι «τόσο η εκκλησία του Πατριαρχείου Μόσχας όσο και η Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας δεν επιθυμούν τον διάλογο».
Το «και οι δύο πλευρές» είναι ένα είδος γενίκευσης, μια εξομοίωση. Πείτε μας, πώς αλλιώς, εκτός από τις δημόσιες και μη δημόσιες εκκλήσεις, υποτίθεται ότι η Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας θα έδειχνε την ετοιμότητά της για διάλογο;
Ακούσαμε επίσης από έναν από τους λομπίστες της ιδέας ότι ο Τόμος παραχωρήθηκε σε όλους και όχι σε συγκεκριμένα άτομα (αν και μου φαίνεται ότι ο Τόμος παραχωρήθηκε στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας και όχι σε ένα σύνολο δικαιοδοσιών).
Ταυτόχρονα, η ιδέα φάνηκε ελκυστική για κάποιους διανοουμένους, οι οποίοι (τολμώ να πω) πιθανότατα έβλεπαν τους εαυτούς τους ως αξιωματούχους αυτής της «Εξαρχίας», προφανώς χωρίς να ρωτούν πού και ποιος θα πληρώνει τους μισθούς τους. Μήπως είναι ο ίδιος χορηγός που πληρώνει στην Αφρική;
Επανερχόμαστε στην ιδέα της πρώιμης ενότητας; Μπορούν να ενωθούν δομές, από τις οποίες η μία εξακολουθεί να θεωρεί την άλλη μη κανονική;
Δεν θα αισθανθεί ταπεινωμένο το τμήμα των πιστών που αγωνίζεται για τον Τόμο εδώ και δεκαετίες και αποδεικνύεται ότι ήταν δυνατόν να προδώσει το κράτος και να ζήσει μια άνετη ζωή με τα χρήματα της Μόσχας και στη συνέχεια να λάβει απλώς αναγνώριση χωρίς καμία συζήτηση;
Η νέα δικαιοδοσία θα ενισχύσει την πνευματική ανεξαρτησία ή απλώς θα παραμείνει στη θέση της χωρίς καμία υπόσχεση για τη διόρθωση της κατάστασης, όταν ο κλήρος της αντιτίθεται ακατάπαυστα στο κράτος και προσπαθεί να καταστρέψει το κύρος της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ουκρανίας;
Θα γίνει η Ουκρανία ισχυρότερη αν εμφανιστεί εδώ μια νέα δικαιοδοσία, είτε πρόκειται για Πατριαρχείο Μόσχας είτε όχι, αλλά με παλιές αφηγήσεις;
Επιπλέον. Ένας από τους συμμετέχοντες στη διαδικασία εξέφρασε την ιδέα μιας νέας Ενωτικής Συνόδου και νέων εκλογών για Προκαθήμενο. Γιατί; Τι πρόβλημα υπάρχει με τον Μητροπολίτη Επιφάνιο;
Πώς μπορείτε να φανταστείτε τεχνικά μια συγχώνευση (ενοποίηση δύο εκκλησιών) όταν οι ίδιες δεν έχουν μιλήσει γι’ αυτό και οι ηγεσίες τους, τουλάχιστον προς το παρόν, βρίσκονται σε διαφορετικούς άξονες κοσμοθεωρίας; Εάν μάλιστα ζεις και ενεργείς με ευαγγελικό πνεύμα. Θυμάστε πώς ο Μητροπολίτης Βινίτσης Συμεών (πρώην ιεράρχης του Πατριαρχείου Μόσχας) ήρθε στην Ενωτική Σύνοδο και έγινε μέλος της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ουκρανίας; Ζήτησε συγγνώμη από τους πιστούς και είπε ότι ερχόμαστε να συναντήσουμε τους αδελφούς μας. Συμμετείχε στην Ενωτική Σύνοδο και άρχισε να συλλειτουργεί.
Θεέ μου, ακόμη και σήμερα δύο βήματα από την πλευρά του Πατριαρχείου Μόσχας θα ήταν αρκετά για την πορεία προς την ενότητα. Μιλήστε με τους πιστούς και αρχίστε να συλλειτουργείτε με την Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας. Και αυτό θα ήταν όλο. Όμως τα μακροχρόνια παζάρια και οι ελιγμοί δείχνουν είτε αδυναμία διαλόγου (ο Μητροπολίτης Ονούφριος είναι ζηλωτής ή όχι;) είτε εξωτερική μεθόδευση της διαδικασίας.
Είμαι πεπεισμένη ότι δεν υπάρχει τίμημα που η ιεραρχία της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ουκρανίας δεν θα πληρώσει για να πραγματοποιηθεί η ενότητα. Αλλά κατά τρόπο ώστε αυτή η ενότητα να μην καταστρέψει την Εκκλησία. Είστε πεπεισμένοι ότι μια νέα Ενωτική Σύνοδος και η εκλογή ενός νέου Προκαθήμενου, όπως ονειρεύονται ορισμένοι από τους εμπλεκόμενους, θα αφήσει στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας τουλάχιστον κάποιους μηχανισμούς ασφαλείας;
Με λαϊκή υποστήριξη μόλις στο επίπεδο του στατιστικού λάθους (~4%), το Πατριαρχείο Μόσχας στην Ουκρανία έχει εκατό επισκόπους, τι τους εμποδίζει να απορροφήσουν απλά την Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας έχοντας περισσότερες ψήφους σε μια νέα υποθετική Σύνοδο;
Αυτές τις μέρες παρακολουθούσα δύο εικόνες. Εκπομπές από την περιφορά του Σταυρού στο Ποτσάεφ, όπου υπήρχαν μικρά παιδιά. Και όπως πάντα, παρακολουθούσα τι έκαναν τα κατηχητικά σχολεία της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ουκρανίας για την Ημέρα της Ανεξαρτησίας. Ένα από αυτά δημιούργησε κίτρινες και μπλε ανθοδέσμες και τις τοποθέτησε στους τάφους των πεσόντων στρατιωτών. Θα χαρώ αν τα παιδιά που περπάτησαν μέχρι το Ποτσάεφ, όταν ενηλικιωθούν, κοινωνήσουν με τα παιδιά που στόλισαν τους τάφους των ηρώων μετά την προσευχή. Αλλά αυτό είναι εφικτό μόνο αν οι γονείς τους μιλήσουν ειλικρινά για το τι συμβαίνει σήμερα.
* Η Γιαροσλάβα Μιστσένκο είναι αρθρογράφος του Εθνικού Πρακτορείου Ειδήσεων της Ουκρανίας, Ukrinform, με μεγάλη γνώση των θρησκευτικών θεμάτων στην Ουκρανία.
