Πρεσβύτερος Ηρακλής Φίλιος (Θεολόγος, Βαλκανιολόγος)
Εφημέριος Διάβας – Ι. Μητροπόλεως Σταγών & Μετεώρων
Κυριακή των Πατέρων της Δ’ Οικουμενικής Συνόδου. Τί θα είχε να μας πει σήμερα μία Σύνοδος, εν προκειμένω η Δ’ Οικουμενική Σύνοδος; Πώς σχετίζεται με τον χώρο και χρόνο της παρούσης στιγμής; Ποιους αφορά; Αν πάλι δεν ερμηνεύει την αλήθεια της στις σύγχρονες κοινωνικές και πολιτισμικές συνθήκες, τότε τί μπορεί να προσφέρει στην συγκεχυμένη εποχή μας;
Εκείνο που έχει καταλυτική σημασία, όχι υπό την έννοια μιας δογματικής διαπίστωσης, αλλά και σωτηριολογικής, είναι μία ισχυρή ανθρωπολογία που έχει ήδη ξεκινήσει να αναπτύσσεται από την Α’ Οικουμενική Σύνοδο (325). Ο Θεός ό,τι γίνεται δεν γίνεται για τον Εαυτό Του, αλλά για την κτίση, τον άνθρωπο, την ιστορία. Ο Θεός αποκαλύπτεται στην κτίση, αποκαλύπτεται στον άνθρωπο με τον πιο αντισυστημικό, ας μου επιτραπεί η έκφραση, επομένως και αντι-ηθικιστικό τρόπο. ‘’Ο Λόγος σάρξ ἐγένετο’’ (Ιω. 1,14). Αυτή η πραγματικότητα δεν αποτελεί μία ηρωική διαπίστωση, αλλά ανατροπή της ηθικιστικής αντίληψης εκείνων που εντόπιζαν την παρουσία και το ρόλο του Χριστού εντός μιας εκκοσμικευμένης κοινωνίας.
Ο Θεός γίνεται σάρκα. Ο Θεός υπάρχει μέσα σε σώμα. Οικειώνεται μία ξένη φύση, χωρίς την αμαρτία της, σύμφωνα με τους Πατέρες, την ανθρώπινη φύση, τη δική μας φύση. Αυτή η θεία κένωση και ενανθρώπιση δεν εξυπηρετεί έναν σκοπό που ο Ίδιος ο Θεός θέτει ως προσωπική Του επιδίωξη. Είναι κάτι πολύ ουσιαστικότερο και συνάμα βαθύτερο. Αποτελεί μία αγιασμένη ανθρωπολογία που εμφορείται μιας έντονης αντι-μανιχαϊστικής διαβεβαίωσης. Το πραγματικό γεγονός της ενσάρκωσης έρχεται να σηματοδοτήσει τον αγιασμό της ανθρώπινης ύπαρξης. Όχι μόνο της ψυχής. Ούτε μόνο του σώματος, αλλά του ανθρώπου ως ενιαίας ψυχοσωματικής οντότητας, όπως θα πει ο άγιος Γρηγόριος Νύσσης. Ενδύοντας ο Θεός την ανθρώπινη σάρκα, το ανθρώπινο σώμα γίνεται ναός του Αγίου Πνεύματος (Α’ Κορ. 6,19). Με άλλα λόγια έχουμε μία πνευματικοποίηση του σώματος, ασυνήθιστη για τα φιλοσοφικά δεδομένα της εποχής εκείνης.
Η Δ’ Οικουμενική Σύνοδος καταφάσκει στην ανθρωπινότητα, επομένως και σωματικότητα. Το σώμα του ανθρώπου που και στη σημερινή εποχή λειτουργεί άλλοτε εξαναγκαστικά, άλλοτε ως πάρεργο και άλλοτε ως εξόριστη ύλη, αγιάζεται. Σε αντίθεση με τη σύγχρονη μετανεωτερική (postmodernity) εποχή, κατά την οποία άνθρωπος τείνει να σημαίνεται ως νους και όχι ως σώμα (π.χ. μέσα από τον υπερτονισμό της τεχνητής νοημοσύνης και της λειτουργίας του νου έναντι του σώματος). ‘’Ναι, το σώμα απειλείται’’, όπως πολύ σωστά έγραφε το 2007 ο μακαριστός Μητροπολίτης Περγάμου κυρός Ιωάννης Ζηζιούλας, σημειώνοντας: ‘’Εάν σκεφτούμε βαθύτερα τί συνεπάγεται η πληροφορική, το Διαδίκτυο και όλα τα μέσα, με τα οποία οι άνθρωποι επικοινωνούν πλέον μεταξύ τους, καταλαβαίνουμε ότι το μεγαλύτερο θύμα όλου αυτού του πολιτισμού είναι το ανθρώπινο σώμα… Μπορώ θαυμάσια μέσω του Διαδικτύου να παραγγείλω τα ψώνια, να κάθομαι στο σπίτι μου, να επικοινωνώ με τους γείτονες μου, με τους φίλους μου, χωρίς να χρησιμοποιώ το σώμα μου’’. Αυτός είναι ο σύγχρονος πειρασμός. Η επιστροφή σε έναν άτεγκτο γνωστικισμό, θύμα του οποίου υπάρχει και πάλι το σώμα.
Ο άνθρωπος υπάρχει ως εικόνα Θεού (Γέν. 1,27). Είναι το αποτύπωμά του. Γράφει σε κάποιο σημείο ο άγιος Ιωάννης Δαμασκηνός, αναφερόμενος στους ορισμούς του όρου ‘’εικόνα’’, πως εικόνα είναι κάποιου ομοίωμα και δείγμα και αποτύπωμα, που αυτά τα ίδια δείχνουν το εικονιζόμενο. Λειτουργεί όμως πάντοτε ως εικόνα Θεού ο άνθρωπος ή έχει τοποθετήσει είδωλα στη θέση του Δημιουργού; Ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται πως εικονίζει τον Θεό ή μήπως μετατρέπεται άλλοτε σε υπεράνθρωπος και άλλοτε σε μετάνθρωπος; Ο νους τείνει να αντικαταστήσει τη σωματικότητα και ο άνθρωπος να υπάρχει μόνο μέσα από τις λειτουργίες του νου; Η τεχνητή νοημοσύνη απειλεί την ανθρωπινότητα; Εν τέλει αναιρεί τη σωματικότητα;
Η εποχή μας δείχνει να μην έχει ανάγκη τον άνθρωπο αλλά σημειώνεται, δυστυχώς, μία έντονη στροφή στον μετανθρωπισμό, σε μία κατάσταση όπου υποβαθμίζεται η ανθρώπινη ύπαρξη ως σύγκραση ψυχής και σώματος, αλλά και ελευθερίας! Στο τέλος, εκείνο που φαίνεται να μένει είναι η νόηση. Με έναν τέτοιο τρόπο όμως απεμπολείται η ιερότητα του ανθρωπίνου προσώπου ως το συναμφότερον ψυχής και σώματος. Με τον υπερτονισμό της τεχνητής νοημοσύνης, για παράδειγμα, και τον παραγκωνισμό των σωματικών λειτουργιών του ανθρωπίνου προσώπου, ο άνθρωπος ξεφεύγει κατά πολύ από την σχέση κοινωνίας με τον Θεό, όπως αυτή μπορεί να ιδωθεί μέσα από τη σχέση του πρωτότυπου και της εικόνας, μιας σχέσης υπαρξιακής αναφοράς του ανθρώπου στον Δημιουργό Θεό. Οι υπαρξιακές αναζητήσεις, η βιολογική διάσταση και θεώρηση, τα ένστικτα, οι ορμές, η σκέψη, η ηδονή, η οδύνη, δεν αποτελούν στοιχεία της τεχνητής νοημοσύνης. Εξάλλου, η ικανότητα για σκέψη δεν εντοπίζεται στο ζεῖν, αλλά στο ἐπιζεῖν, όπως έλεγε ο Jacques Derrida.
Ο 21ος αιώνας είναι ο αιώνας της ανθρωπολογίας, είχε πει κάποτε ο μακαριστός Μητροπολίτης Διοκλείας Κάλλιστος Ware. Δεν είχε άδικο, αν αναλογιστούμε τις τεράστιες προκλήσεις και ευθύνες που προκύπτουν προς την ανθρωπότητα, μέσα από την έξαρση στην οποία βρίσκονται οι νοητικές λειτουργίες του ανθρώπου και οι αρνητικές επιπτώσεις που μπορεί να έχει η χρήση της τεχνητής νοημοσύνης στη ζωή μας. Όλα αυτά όμως δεν αποτελούν μονάχα μία απειλή για τον άνθρωπο. Αποτελούν ευκαιρία για συνάντηση και συνδιαλλαγή, κατά το ρηξικέλευθο πνεύμα των Πατέρων της Εκκλησίας. Με τρόπο ‘’αλιευτικό’’, όπως θα έλεγε ο άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος. Αναμφισβήτητα, ο άνθρωπος της χριστιανικής ανθρωπολογίας γνωρίζει να συναντάται και να συνδιαλέγεται πάντοτε, χωρίς φόβο και πάθος. Τα παραπάνω όμως αποτελούν και μία ευκαιρία. Μία ευκαιρία για την ανάδειξη εκείνης της ανθρωπολογίας που δεν θα βρίσκεται αποκομμένη από τον Θεό, αλλά σε σχέση συνεργίας μεταξύ Θεού και ανθρώπου, ανθρώπου και Θεού. Έτσι ώστε να αποφευχθεί ο σύγχρονος πειρασμός του χωρισμού της σωματικότητας από την ανθρωπινότητα και η ενοχοποίηση της ύλης ως διευκόλυνση για τα ανομήματα μιας νόησης που θα παραβλέπει πάντοτε τον αγιασμό ως σύνολη αντίληψη και πραγματικότητα εντός του εκκλησιαστικού χώρου.
