ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ
ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΟΥ ΦΙΛΑΔΕΛΦΕΙΑΣ ΜΕΛΙΤΩΝΟΣ
ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΗΜΕΡΙΔΑ ΕΠΙ ΤΗ ΣΥΜΠΛΗΡΩΣΕΙ 450 ΕΤΩΝ ΑΠΟ ΤΗΣ ΑΝΕΓΕΡΣΕΩΣ ΤΟΥ ΙΕΡΟΥ ΝΑΟΥ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΒΕΝΕΤΙΑΣ (Βενετία, 16 Ἰουνίου 2024)
Ἑλληνική Κοινότης ἐν Βενετίᾳ: Μαρτυρίαι ἐκκλησιαστικῆς καί παιδευτικῆς προσφορᾶς
Ἐν συγκινήσει καί συντριβῇ καρδίας, ἀλλά καί ἐν χαρᾷ καί εὐφροσύνῃ ἒναντι τοῦ ἐκτυλισσομένου ἐνώπιον τῆς ἱστορίας καί ἐνώπιον τῶν πηλίνων ὀφθαλμῶν μας «δράματος» τῆς ἐπί 450 ἔτη λειτουργίας τοῦ Ἱεροῦ Ναοῦ τοῦ Ἁγίου Γεωργίου τῶν Ἑλλήνων τῆς Βενετίας, σᾶς μεταφέρω τόν πατρικόν καί συγχρόνως συγχαρητήριον χαιρετισμόν ἐπαίνου καί εὐχῶν τοῦ Παναγιωτάτου Οἰκουμενικοῦ μας Πατριάρχου κυρίου Βαρθολομαίου καί τῆς Μητρός Ἐκκλησίας, εἰς τήν κανονικήν κληρουχίαν τῆς ὁποίας ἀνήκει καί ὑπάγεται καί τό «Σταυροπήγιον» τοῦτο, ὁ Ἱερός Ναός, καί τό Φλαγγιανόν Φροντιστήριον καί ἡ συνέχεια αὐτοῦ ἀπό τοῦ ἔτους 1951 καί ἑξῆς, ἤτοι τό Ἰνστιτοῦτον Βυζαντινῶν καί Μεταβυζαντινῶν Σπουδῶν, καί βεβαίως καί πρωτίστως ἡ Ἀδελφότης ἤ Κοινότης σας, ἡ ἀριθμοῦσα ζωήν καί μαρτυρίαν προσφορᾶς πέντε καί πλέον αἰώνων.
Χαίρετε ἐν Κυρίῳ, ἀδελφοί καί πατέρες, Σεβασμιώτατε καί φίλτατε ἀδελφέ ἅγιε Ἰταλίας κύριε Πολύκαρπε, ὁ καθ’ ἡμέραν κενούμενος ὑπέρ τοῦ ποιμνίου σου, Θεοφιλέστατε ἃγιε Κρατείας, Ἐξοχωτάτη κυρία Πρέσβυ τῆς Ἑλλάδος, Ἐντιμότατε κύριε Πρόεδρε τῆς Κοινότητος Βενετίας, Ἐλλογιμώτατοι Καθηγηταί καί πᾶσα παροῦσα κατά τήν ἐπιστημονικήν ταύτην Ἡμερίδα ψυχή.
Συνεκεντρώθημεν διά νά τιμήσωμεν καί νά ἀξιολογήσωμεν σεῖς ἐπιστημονικῶς, καί ἡμεῖς οἱ ἐκ τοῦ ἱεροῦ καταλόγου ἐκκλησιαστικῶς, τήν σημασίαν μιᾶς ἐπετείου τῆς ἐνταῦθα παρουσίας καί ἱστορίας τοῦ ἡμετέρου εὐσεβοῦς Γένους, ἡ ὁποία ἔγκειται κυρίως εἰς τό ὅτι διετήρει «ἀνοικτόν τόν δίαυλον τῆς ἐπικοινωνίας μέ τήν Δύσιν καί τήν παιδείαν τῆς Εὐρώπης», κατά τήν ἐκτίμησιν τοῦ Ἀκαδημαϊκοῦ Πασχάλη Κιτρομηλίδη.
Μεγίστης σημασίας ὑπῆρξε καί ἡ λειτουργία τῶν Ἑλληνικῶν Τυπογραφείων ἐν Βενετίᾳ, εἰς τά ὁποῖα ἐπί αἰῶνας ἐξεδίδοντο τύποις ἅπαντα σχεδόν τά Ἑλληνικά βιβλία, ἰδίως τά ἐκκλησιαστικά, ἀλλά καί ἡ ὅλη κοσμική γραμματεία, ὅπως ἐπί παραδείγματι τά κείμενα τῆς Κρητικῆς λογοτεχνίας, κλπ.
Ἡ Βενετία ὑπῆρξεν ὡσαύτως ἡ πηγή ὄχι μόνον ἐνισχύσεως, ἀλλά καί συντηρήσεως τῆς παιδείας τοῦ ὑποδούλου τότε Γένους. Ὑπῆρξε κέντρον παραγωγῆς τῆς Μεταβυζαντινῆς τέχνης μέ δημιουργούς τούς Δομήνικον Θεοτοκόπουλον, Μιχαήλ Δαμασκηνόν, Ἰωάννην Κύπριον καί ἄλλους μεγάλους ζωγράφους, ὡς τεκμηριώνει ἐπιστημονικῶς ἡ Ὁμότιμος Καθηγήτρια τῆς Φιλοσοφικῆς Σχολῆς τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν Μαρία Κωνσταντουδάκη-Κιτρομηλίδου ἐν εὐφήμως γνωστῷ πονήματί της.
Ἡ Βενετία, πόλις τῶν γραμμάτων καί τῶν τεχνῶν, ἀρρήκτως συνδεδεμένη μέ τό Οἰκουμενικόν μας Πατριαρχεῖον, μέ τό Βυζάντιον καί τήν πολιτιστικήν μας κληρονομία, ἀποτελεῖ τήν πρώτην ὀργανωμένην ἐκκλησιαστικήν Κοινότητα ἤ Ἀδελφότητα, ἡ ὁποία ἱδρύθη ἐν Δυτικῇ Εὐρώπῃ καί ὡς ἐκ τούτου σημεῖον ἀναφορᾶς τῆς ὀργανώσεως τῶν Ἑλληνικῶν Κοινοτήτων τῆς Διασπορᾶς.
Ἄς μή λησμονῆται ὅτι τό σύνολον σχεδόν τοῦ Ὀρθοδόξου λαοῦ ἐν Βενετίᾳ προήρχετο ἐκ τῆς καθ’ ἡμᾶς Ἀνατολῆς, ἐποιμαίνετο δέ ἐπί πολλούς αἰῶνας ὑπό προκατόχων τῆς ταπεινότητός μου ἀοιδίμων Μητροπολιτῶν Φιλαδελφείας.
Ἄς ἀναφερθῇ καί κατά τήν ἱστορικήν ἐπέτειον ταύτην τό ὄνομα τοῦ κλεινοῦ Μητροπολίτου Φιλαδελφείας Γαβριήλ Σεβήρου (1577-1616), τῆς μεγάλης ταύτης μορφῆς, ἡ ὁποία μετ’ ἀκραιφνοῦς Ὀρθοδόξου πίστεως, διπλωματικῆς θεωρήσεως καί ἀντιμετωπίσεως τῶν ποικίλων ὑποθέσεων, ὑπομονῆς, καρτερίας καί ἀντοχῆς, καθιέρωσε τήν Ὀρθοδοξίαν ἐν Βενετίᾳ καί διά τοῦ κύρους καί τῶν προσόντων του ἀντιμετώπισε διαφοράς καί προβλήματα ἐν ταῖς σχέσεσι μεταξύ ὁμογενῶν τῆς Βενετίας, τῆς Βενετικῆς Δημοκρατίας καί τῶν Ρωμαιοκαθολικῶν ἐκκλησασιαστικῶν ἀρχῶν.
Μακρά σειρά κληρικῶν διηκόνησαν ἐν Βενετίᾳ πρό τῆς ἀνεγέρσεως τοῦ Ἱεροῦ μας Ναοῦ τοῦ Ἁγίου Γεωργίου τῶν Ἑλλήνων, ὅπως ὁ Μιχαήλ τοῦ ποτέ Κοσμᾶ, ὁ Ἀσάνης ἤ Ἀρσένης, ὁ Ἰωάννης καί ὁ Ἀκάκιος, κατά τό πρῶτον ἥμισυ τοῦ 15ου αἰῶνος∙ ὁ Γεώργιος Τριβίζος καί ὁ Ἰωάννης Ρῶσος, ἐκ Κρήτης, γνωστοί κωδικογράφοι, κατά τό δεύτερον ἥμισυ τοῦ ἰδίου αἰῶνος∙ οἱ λόγιοι καί συγγραφεῖς μακαριστοί Ἰωαννίκιος Καρτᾶνος, Ἀρσένιος Ἀποστόλης καί Νικόλαος Μαλαξός∙ καί ὁ ἐφημέριος τοῦ Ναοῦ κατά τήν ὁλοκλήρωσιν τῆς ἀνεγέρσεώς του Ἰωάννης Ναθαναήλ.
Λόγῳ τῆς σημασίας διά τά καθ’ ἡμᾶς ἐν γένει τῆς Ὀρθοδόξου Ἀδελφότητος ἐν Βενετίᾳ, ἔσχεν αὕτη τό προνόμιον νά ἀποτελῇ τήν μόνην Κοινότητα ἐν τῇ Ὀρθοδόξῳ Διασπορᾷ, ἐν τῇ ὁποίᾳ ἐπί μακρόν χρονικόν διάστημα εἶχον τήν ἕδραν των οἱ ἐμπερίστατοι τότε Μητροπολῖται Φιλαδελφείας.
***
Περί πάντων ὅμως τούτων καί ἰδιαιτέρως διά τήν ἀνέγερσιν τοῦ Ἱεροῦ Ναοῦ τοῦ Ἁγίου Γεωργίου τῶν Ἑλλήνων, θά ὁμιλήσουν οἱ εἰδήμονες ἐπιστήμονες κατά τήν ἐπετειακήν ταύτην ἡμερίδα, τούς ὁποίους μετά προσοχῆς θά παρακολουθήσωμεν καί εἶμαι βέβαιος ὅτι θά διδαχθῶμεν πολλά.
Ἄς ἐπιτραπῇ εἰς τόν ὁμιλοῦντα ἡ ὑπογράμμισις μόνον τῆς ἀσβέστου πίστεως τῶν Ὀρθοδόξων ὁμογενῶν τῆς Βενετίας, οἱ ὁποῖοι ἐκ τοῦ μηδενός καί μετά πολλῶν δυσκολιῶν ἵδρυσαν τήν Ὀρθόδοξον Ἑλληνικήν Κοινότητα κατά τό ἔτος 1498, λαβόντες τήν ἐπίσημον ἄδειαν τῶν Βενετικῶν ἀρχῶν ἀνεγέρσεως Ναοῦ μετά 13ετίαν (1511) καί διά τῆς ἐκδόσεως τῆς ἀπαιτουμένης τότε «Παπικῆς Βούλας» κατά τό ἔτος 1514. Αἱ ἐργασίαι ἀνεγέσεως τοῦ Ἱεροῦ Ναοῦ ἤρξαντο τό ἔτος 1536 καί ὡλοκληρώθησαν τό 1573, συμφώνως πρός τά ἀναφερόμενα ἐν ἐντετειχισμένῃ ἐν τῷ Ἱερῷ Ναῷ ἀναμνηστικῇ πλακί.
***
Προερχόμενος ὅμως ἐκ τοῦ Κέντρου τῆς Ὀρθοδοξίας καί εὑρισκόμενος εἰς τό κυριώτερον «κέντρον» τῆς ὁμογενειακῆς παιδείας, παρακαλῶ νά μοί ἐπιτραπῇ ἡ ἀναφορά, κατά τήν ἐπετειακήν ταύτην ἐκδήλωσιν, ἐνώπιον τῶν ἐκλεκτῶν συμμετεχόντων τῆς Ἡμερίδος, εἰς δύο ἱστορικῆς σημασίας, ἀπό ἐκπαιδευτικῆς καί ἐκκλησιαστικῆς ἐπόψεως, σταθμούς προσφορᾶς, ἐξαίροντας τοῦτο μέν τάς σχέσεις Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου καί Ὀρθοδόξου ἐν Βενετίᾳ Κοινότητος, τοῦτο δέ τήν ἀκμήν τῆς τελευταίας εἰς πάντας σχεδόν τούς τομεῖς τῆς Ὀρθοδόξου μαρτυρίας μέ ἰδιαιτέραν ἔμφασιν εἰς τήν παιδείαν τοῦ Γένους.
Α. Ἐν Βενετίᾳ ἱδρύθη λίαν ἐνωρίς ἡ Φλαγγίνειος Σχολή ἤ Φλαγγιανόν Ἑλληνομουσεῖον ἤ Φλαγγιανόν Φροντιστήριον (Collegio Flangini) (1665-1797), ἡ μετέπειτα Φλαγγίνειος Ἑλληνική Σχολή (Scuola Greca di Flangini) (1824- 1905), ἡ ὁποία καί ἀνεδείχθη ἀνώτερον, διά νά μή λεχθῇ ἀνώτατον, Ἑλληνικόν Ἐκπαιδευτήριον, πύλη τῶν Ἑλλἠνων σπουδαστῶν ἐν τῷ μεγαλωνύμῳ ἱστορικῷ Πανεπιστημίῳ τῆς Παδούης.
Ἡ ἀκμή τοῦ ἐκπαιδευτηρίου τούτου ὡδήγησε τόν Πατριάρχην Ἰωακείμ τόν Γ΄ «εἰς ἔκφρασιν ἐγκαρδίου πόθου» αὐτοῦ πρός τήν Κοινότητα, «πρός σπουδαίαν ὠφέλειαν τῆς Ἐκκλησίας καί τοῦ Γένους ἀποβλέποντος». Πρόκεται περί τῆς «ὑπό τήν προστασίαν καί φροντίδα τῆς Ἱερᾶς Ἐκκλησίας καί Κοινότητος» Βενετίας συστάσεως Σχολῆς ἐν Βενετίᾳ, ἐν ᾗ ὑπό τήν διδασκαλίαν δύο καθηγητῶν, ἑνός Ὀρθοδόξου καί ἑνός ἑτεροδόξου, ἀμφοτέρων διακεκριμένων καί ὀνομαστῶν «ἐπί ὑψηλῇ θεολογικῇ ἐπιστημονικῇ παιδείᾳ» καί ἀποστολῆς διπλωματούχων ἱεροσπουδαστῶν τῆς Ἱερᾶς Θεολογικῆς Σχολῆς τῆς Χάλκης, ἐχόντων τόν βαθμόν ἄριστα ἐν τοῖς διπλώμασιν αὐτῶν, ἵνα «τελειοποιῶνται ἐπί τριετίαν εἰς τήν θεολογικήν ἐπιστήμην… ὅπως οὕτω βαθμηδόν ἀποκτήσωμεν ἀνωτέρους τινάς κληρικούς φέροντας τόν ἐμπρέποντα χαρακτῆρα, ἐμπεφορημένους ὑγιῶν ἀρχῶν καί ἱκανούς διά τό διοικητικόν τῆς Ἐκκλησίας, δι’ ὅ μεγίστη ὑπάρχει ἀνάγκη ἀνδρῶν ὑψηλοτέρας πνευματικῆς καί ἠθικῆς μορφώσεως. Τήν Ἐκκλησιαστικήν καί Ἐθνικήν ταύτην ἀνάγκην ἐάν ἀναλάβῃ ἵνα θεραπεύσῃ ἡ ὑμετέρα Κοινότης, τό ἔργον αὐτῆς ἀπηχήσῃ εὐφήμως καί μετά θερμῶν ἐπαίνων καθ’ ὅλον τόν ἐκκλησιαστικόν καί ἐθνικόν ὁρίζοντα, καί τό ὄνομα τῶν συντελεσόντων μνημονευθήσεται ἐν γενεαῖς γενεῶν. Καί ἴσως μέν ἐκ πρώτης ὄψεως ἡ ἀπαιτηθησομένη δαπάνη θεωρηθῇ πως βαρεῖα ἀλλά, λαμβανομένης ὑπ’ ὄψιν τῆς μεγάλης τοῦ ἔργου σημασίας καί τῆς ἀνεκτιμήτου κοινῆς ὠφελείας, ἐλπίζομεν ὅτι ἡ θυσία κριθήσεται οὐχί δυσανάλογος πρός τήν σπουδαιότητα τοῦ ἀποτελέσματος καί ἐξευρεθήσονται, μετά μελέτην τοῦ θέματος τούτου, τά πρός πραγματοποίησιν μέσα παρά τῆς αὐτόθι γεναιόφροσι καί λίαν ὑμῖν ἀγαπητοῖς ἐν πνεύματι υἱοῖς…», γράφει αὐτολεξεί Ἰωακείμ ὁ Γ΄πρός τόν τότε Πρόεδρον τῆς Κοινότητος[1].
Ἡ ἀπάντησις τοῦ Προέδρου ὑπῆρξε διά γράμματος αὐτοῦ ἀπό 5ης Μαΐου 1902 συγκινητική, ὥστε ὁ Πατριάρχης νά ἐπαινῇ «… τά ἱερά καί εὐγενῆ αἰσθημάτα εὐσεβείας, φιλογενείας καί υἱϊκῆς ἀγάπης» τῶν μελῶν τῆς Ἀδελφότητος∙ νά συγχαίρῃ ἐπί τῇ «ἀποδοχῇ κατ’ ἀρχήν τῆς προτάσεως»∙ νά διαδηλοῖ ἀπαντητικῶς τήν χαράν διότι «ἐξετιμήθη προσηκόντως ἡ σπουδαιότης τῆς ἰδέας καί ἡ ἐκ ταύτης ὠφέλεια… καί ἰδίᾳ ἐπί τῇ ἐκφραζομένῃ πεποιθήσει ὅτι ὁ τῆς θεαρέστου ταύτης ἰδέας σπόρος ἐσπάρη εἰς γῆν ἀγαθήν καί ἐλπιστέον ἄρα ὅτι ἐλεύσεται καί ἡ ἡμέρα τῆς βλαστήσεως καί καρποφορίας»[2].
Β.- Ἀσφαλῶς ὅμως ὁ χαιρετισμός πρός τήν ἐπετειακήν ἡμερίδα ταύτην τοῦ ἐκπροσώπου τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου, τοῦ τιμηθέντος διά τοῦ ὀνόματος τοῦ μεγάλου καί κλεινοῦ τέκνου τῆς Ἴμβρου, θά ἦτο ἐλλιπής, ἐάν δέν ἐγίνετο μνεία τῆς παρουσίας καί προσφορᾶς τοῦ μεγάλου ἀνδρός Ἱερομονάχου Βαρθολομαίου τοῦ Ἰμβρίου καί Κουτλουμουσιανοῦ, τοῦ «ἀρεταῖς καί πλεονεκτήμασι κεκοσμημένου», ὅστις καί μετακαλεῖται εἰς Βενετίαν δι’ ἀποστολῆς εἰς Μασσαλίαν, ἔνθα διέτριβεν, «ἐπισήμων τε καί γνωρίμων αὐτοῦ, ἵνα παρακαλέσωσιν αὐτόν, μεταναστεύσας ἐκεῖσε ν’ ἀναλάβῃ τήν διεύθυνσιν τοῦ Φλαγγινιανοῦ Φροντιστηρίου καί τήν ἐν αὐτῷ διδασκαλίαν τῶν ἑλληνικῶν γραμμάτων, ἕν εἰδότες ὅτι αὐτός μόνος ἦτο κατάλληλος πρός ἀληθῆ μόρφωσιν τέκνων».
Ὁ Βαρθολομαῖος ὅμως ἄν καί διετέλει σχεδόν ἀργός, συναισθανόμενος τό μέγεθος τοῦ προτεινομένου ἔργου, κατ’ ἀρχάς μέν ἀρνεῖται, μετά ταῦτα δέ ἰδών τό ἄκαμπτον τῶν ἀποσταλέντων, ἐπικαλεῖται καί πάλιν τήν ἐξ ὕψους ἀντίληψιν τοῦ Παντοδυνάμου, καί μετά δυσθυμίας, διότι ἀναλαμβάνει τήν εὐθύνην τῆς τῶν ἀθώων τέκνων μορφώσεως, παρακολουθεῖ τοῖς ἀποσταλεῖσι.
Καί ἀρχικῶς μέν σημειωτέον ὅτι πρῶτον αὐτοῦ ἔργον ἐν Βενετίᾳ ἦν, (μόλις ἐπί τῆς ἕδρας καθήσαντος), «τό ἐνσπεῖραι καί ἐμπνεῦσαι εἰς τάς ἁπαλάς τῶν ἐμπιστευθέντων παίδων καρδίας τόν φόβον τοῦ Θεοῦ καί τήν πρός τά καλά κλίσιν», ὅπερ μαρτυρεῖ τό ὑπ’ αὐτοῦ συναρμολογηθέν καί ἐκδοθέν «Προσευχητάριον» πρός χρῆσιν τῶν παίδων, ἐμπεριέχον πρός ταῖς διαφόροις εὐχαῖς τάς δέκα ἐντολάς τοῦ Θείου Νόμου καί τινας διδασκαλίας «Κανόνας τοῦ Βίου» ἐπιγραφομένας.
Τό μικρόν μέν τοῦτο ἀλλά μέγα τήν χρῆσιν Προσευχητάριον οὐ μόνον ὑπό τῶν Βενετῶν ἐπῃνέθη καί ἐθαυμάσθη, ἀλλά καί ὑφ’ ἁπάσης τῆς Ὀρθοδόξου Ἑλλάδος. Ὁ ἔγκριτος «Νεολόγος» Κωνσταντινουπόλεως ἐν τῷ φύλλῳ αὐτοῦ τῆς 19ης Ἰουλίου 1868 δημοσιεύει ἐπιστολήν Ἰωάννου τοῦ Καποδιστρίου, τοῦ Κυβερνήτου τῆς Ἑλλάδος, ἥν ἔπεμψε πρός τόν σοφόν Ἀνδρέαν Μουστοξύδην, ἵνα οὗτος προτρέψῃ τόν Βαρθολομαῖον εἰς συγγραφήν καί μεγαλυτέρου τοιούτου, εἰς χρῆσιν ἀνδρῶν, καί Κατηχήσεως. Δεύτερον δέ μή ὑπαρχούσης Γραμματικῆς πρός πάντας κατάλληλου, ἠναγκάσθη ὁ Βαρθολομαῖος νά συντάξῃ καί τυπώσῃ κατ’ ἐρωταπόκρισιν «Εἰσαγωγήν Γραμματικῆς» ἀνάλογον ταῖς δυνάμεσι τῶν ἑαυτοῦ μαθητῶν, ἤ κατ’ ἄλλους αὐτοί οἱ μαθηταί λαμβάνοντες καθ’ ἑκάστην ἐκ τῆς παραδόσεως παρ’ αὐτοῦ σημειώσεις κατ’ ἐρωταπρόκρισιν ἐτύπωσαν αὐτάς· ἡ δέ πρόοδος τούτων ὑπηγόρευσεν αὐτῷ τήν σύνταξιν καί ἐκτύπωσιν τό δεύτερον Γραμματικῆς τελειοτέρας κατ’ ἐρωταπόκρισιν ὡσαύτως, ἥτις καί ὑπό πάντων τῶν Ἑλλήνων παραδεκτή ἐγένετο. Προσέτι δέ καί ἄλλην δύναταί τις ἀπόδειξιν περί τῆς καλῆς διαγωγῆς τοῦ ἔργου αὐτοῦ νά φέρῃ, τήν τιμήν καί τό σέβας, ἅτινα πρός αὐτόν ἅπαντες οἱ Βενετοί καί αὐτοί μάλιστα οἱ Ἰταλοί ἐπεδείκνυον, (καθ’ ὅσον καί Ἰταλόπαιδες οὐκ ὀλίγοι ἐφοίτων παρ’ αὐτῷ, τήν Ἰταλικήν καλῶς ἐπισταμένῳ). Καί τοῦτο πάλιν μαρτυροῦν πολλά καί διάφορα, μάλιστα δέ τό ἑξῆς, ὅπερ καί τήν μετριότητα συνάμα καί τήν ταπεινοφροσύνην Βαρθολομαίου τοῦ Ἰμβρίου δεικνύει: Πολλάκις παρεκάλεσαν αὐτόν νά ἀφήσῃ ἐν τῷ Φροντιστηρίῳ τήν ἑαυτοῦ προσωπογραφίαν, καί μή εἰσακουσθέντες κατορθώνουν τοῦτο διά δόλου ὡς ἑξῆς: Ἡμέραν τινά προσκληθέντος ὑπό τινος τῶν πρώτων εἰς δεῖπνον, ἐνῷ ἐπί ἕδρας ἐκάθητο ἐν τῷ τούτου κήπῳ, πίνων ἀμερίμνως καφέ καί διαλεγόμενος, ζωγράφος τις κρυφίως, διαταχθείς ὑπό τοῦ ἄρχοντος τούτου, τόν ζωγραφίζει, τούτου οὐδόλως ἐννοήσαντος, μετά τινας δέ ἡμέρας παρατηρεῖ αὐτήν ὡς ἐκ θαύματος ἐν ταῖς πρωτίσταις τῶν ἐπισήμων ἀνδρῶν ἀνηρτημένην, ὅπερ οὐκ ὀλίγον δυσηρέστησεν αὐτόν.
Ἀλλ’ ἄρα ὁ Βαρθολομαῖος διά τῶν τοιούτων, καθ’ ὅτι οὔκ εἰσι τοῦ τυχόντος Βαρθολομαίου, μέγας ἐγένετο; Οὐχί βεβαίως, ἀλλά δι’ ἄλλα πολύ τούτων κράτιστα καί ὑπέρτερα, ὧν ἕν ἐστι καί τοῦτο, ὅπερ καί μόνον ἀρκεῖ πρός αἰωνίαν καί ἀγήρατον τοῦ ὀνόματος αὐτοῦ μνήμην, ἤτοι ἡ ὑπ’ αὐτοῦ γενομένη διόρθωσις καί βελτίωσις τῶν ἐκκλησιαστικῶν βιβλίων καί ἐκκαθάρισις αὐτῶν ὑπό τῶν πολλῶν παρεισφρυσάντων σφαλμάτων οὐ μόνον τόν ρυθμόν, ἀλλά καί τάς ἐννοίας διαφθειρόντων, πρᾶγμα δυσχερέστατον μέν, τολμηρότατον καί ὀλιγίστοις προσῆκον, κοινωφελέστατον ὅμως, καί θεοφιλέστατον.
Καί ὁ Βαρθολομαῖος ὁ Ἴμβριος καί μοναχός Κουτλουμουσιανός ταῦτα πάντα βλέπων καί συλλογιζόμενος, καί μή ἀνεχόμενος ὅμως εἰσέτι τήν τοιαύτην τῶν ἱερῶν βιβλίων διαφθοράν, οὔτε δειλιᾷ, οὐδέ τάς παρά τῶν ἀντιπάλων κατηγορίας φοβεῖται, οὐδέ πόνων φείδεται, (ἀεί φίλεργος ὤν), ἀπέναντι τοῦ θεαρέστου τούτου ἔργου, ἀλλά πεποιθώς εἰς τήν ἐξ ὕψους ἀντίληψιν, ἅπτεται τοῦ ἔργου. Καί πρῶτον μέν κατά τό διάστημα τῆς ἐν Βενετίᾳ διαμονῆς αὐτοῦ ἀρξάμενος ἀπό τῆς τοῦ Ὡρολογίου, ὁσάκις εὕρισκε καιρόν ἀναπαύσεως ἀπό τῶν ἀκαμάτων καί ἀγρύπνων μεριμνῶν καί ἀσχολιῶν τῆς διευθύνσεως, καθῆκον ἐθεώρησε νά ζητήσῃ κατά πρῶτον τήν περί τούτου ἄδειαν καί συμβουλήν τοῦ τότε Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου Κωνσταντίνου τοῦ Α΄. Γράφει λοιπόν πρός αὐτόν ζητῶν συνάμα τήν συμβουλήν αὐτοῦ, ὡς καί ἐάν πρέπει νά παραλείψῃ δυό τῶν τῆς Μεταλήψεως εὐχῶν, ἐκθέτων τόν λόγον, δι’ ὅν νομίζει αὐτάς παραλειπτέας. Ὁ δέ Πατριάρχης πέμπει πρός αὐτόν φυλλάδιόν τι, περιέχον σημειώσεις, καθ’ ἅς ὤφειλε νά διεξαγάγῃ τό ἔργον. Ταύτας τάς βελτιώσεις ὁ Βαρθολομαῖος πραγματοποιήσας, ἐκδώσας καί ἀποπέμψας πρός χρῆσιν τῶν ἁπανταχοῦ Ὀρθοδόξων Ἀνατολικῶν Ἐκκλησιῶν τό κοινότατον τοῦτο καί χρησιμώτατον βιβλίον, τινές, ὡς ἦτο ἑπόμενον, εἴτε ἐκ τοῦ πρός αὐτόν φθόνου κινούμενοι, εἴτε ἐκ τῆς ἀμαθείας καί ἐπιπολαιότητος μή ἐξετάζοντες διά τί οὕτως ἔπραξε, καινοτόμον αὐτόν ἐκατηγόρησαν, ἀλλ’ «ἡ ἀλήθεια βασιλεύει», διό καί χαίρειν αὐτούς οὐκ εἴασεν. Οὐ μόνον δέ τάς ἐν αὐτῷ προσευχάς ἐτακτοποίησε καί ἐβελτίωσε, διαιρέσας αὐτό εἰς τρία μέρη, ἀλλά προσήρτησε συνάμα καί συνοπτικήν εἰς ἕκαστον Ἅγιον βιογραφίαν πρός ὠφέλειαν τῶν Χριστιανῶν, δι’ ἅς οὐ μικρούς ἐπαίνους, καί παρά τῶν νουνεχῶν καί σοφῶν ἔλαβε[3].
Μετά δέ τοῦτο διώρθωσε καί ἐξέδωσε καί τό Πεντηκοστάριον, ἐν Βενετίᾳ ὁ κλεινός καί σοφός Βαρθολομαῖος, ὁ τρόπων μέτοχος τοῦ ὁμωνύμου αὐτοῦ Ἀποστόλου.
Οὕτω λοιπόν ὁ μέγας ἐκεῖνος τόν νοῦν, ὑψηλός τήν διάνοιαν, εὐγενής τήν καρδίαν, ἀκραιφνής τόν χαρακτῆρα ἔζησε καί διήνυσε τόν παροδικόν καί ἐπίκηρον βίον του ἐν τῇ Βενετίᾳ τῶν Ἑλλήνων, ὡς οἱ μεγάλοι καί βαθύρροες ποταμοί ἐκεῖνοι, οἵτινες πολλάκις πρότερον κοιλάδας καί πεδιάδας καταρδεύσαντες καί γονιμοποιήσαντες καί δεξιά καί ἀριστερά τήν ζωοπάροχον εὐλογίαν ἐπιδαψιλεύσαντες, πλατεῖς καί μεγαλοπρεπεῖς εἰσβάλλουσιν εἰς τήν θάλασσαν.
Ἠδύνατο νά καυχᾶται σεμνοπρεπῶς ὀ ἀοίδιμος ἱερός ἀνήρ μετά τοῦ Ἀποστόλου Παύλου, ὅτι διήνυσε τό τριπλοῦν αὐτοῦ καί δολιχόσκιον στάδιον ἐν Βενετίᾳ, ἔνθα «ἐτέθη κῆρυξ καί ἀπόστολος καί διδάσκαλος» ὡς κῆρυξ πολυχρόνιος καί μεγαλοφωνότατος τοῦ θείου λόγου ἐν τῷ Ἱερῷ Ναῷ τοῦ Ἁγίου Γεωργίου· ὡς ἀγωνιστής ἀκαταμάχητος ὑπέρ τῶν ἱερῶν τῆς εὐσεβείας δογμάτων καί τῶν παραστάσεων καί παραδόσεων ἡμῶν καί ὡς ἐργάτης ἀνεπαίσχυντος ὀρθοτομῶν τόν λόγον τῆς ἀληθείας· ὡς ἀπόστολος παραμυθητής καί ἄγρυπνος φύλαξ ἄνωθεν ὑπό τῆς θείας προνοίας ἀποσταλείς πρός τούς ἐν τῇ Βενετίᾳ καί τῇ ἀλλοδαπῇ Ὀρθοδόξους ἀδελφούς· ὡς διδάσκαλος γηραιός καί πολυσέβαστος πολλά σύν ἀτρύτοις πόνοις καί μόχθοις μοχθήσας καί διδάξας, συγγράψας καί δαπανήσας ὑπέρ τῆς Μητρός Ἐκκλησίας καί τοῦ εὐσεβοῦς ἡμῶν Γένους, συνόμιλος καί συνεργασθείς ὁ ὅσιος μετά τοῦ Ὁσίου Πατρός ἡμῶν Νικοδήμου Ἁγιορείτου. Σώζεται τεμαχισμένη ἀλληλογραφία τῶν δύο ἀνδρῶν, ἥτις ἀξιολογηθήσεται, σύν Θεῷ, ἐν τῷ μέλλοντι.
Εἴη αὐτοῦ ἡ μνήμη ἀθάνατος, καί ἡ πρός πάντας εὐεργεσία ἐγγεγραμμένη ἐν ταῖς καρδίαις τοῦ παρ’ αὐτοῦ εὐεργετηθέντος Γένους.
***
Σεβασμιώτατε ἀδελφέ καί φίλε ἐκ παλαιοῦ ἅγιε Ἰταλίας κύριε Πολύκαρπε,
Πατέρες καί ἀδελφοί,
Ἐξοχωτάτη, Ἐλλογιμώτατοι, Ἐντιμότατοι, Φίλες καί Φίλοι,
Ἐπαναλαμβάνων τάς πρός πάντας καί πάσας εὐχάς καί εὐλογίας τοῦ σεπτοῦ ἐντολέως μου Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου Βαρθολομαίου, ἐπισημαίνω καί ὑπογραμμίζω ἅπαξ ἔτι τήν τεκμηριωμένως μοναδικήν σχέσιν τῆς Ὀρθοδόξου Κοινότητος τῶν Ἑλλήνων τῆς Βενετίας μετά τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου.
Σᾶς εὐχαριστῶ.
[1] Γράμμα Πατριάρχου Ἰωακείμ Γ΄πρός τόν Πρόεδρον τῆς Κοινότητος Λεωνίδα Γιαννιώτην, ἀπό 11ης Φεβρουαρίου 1902, Κῶδιξ Α΄ 74, σελ. 53.
[2] Κῶδιξ Α΄ 74, Ἀριθμ. Πρωτ. 3844, 27 Ἰουνίου 1902, σελ. 261.
[3] Βλ. Ὡρολόγιον τό Μέγα, περιέχον ἅπασαν τήν ἀνήκουσαν αὐτῷ ἀκολουθίαν κατά τήν τάξιν τῆς Ἀνατολικῆς τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίας, καί ἐξαιρέτως τῶν ὑποκειμένων αὐτῇ εὐαγῶν Μοναστηρίων, διορθωθέν καί εἰς τρία μέρη διαιρεθέν, ἀδείᾳ Πατριαρχικῇ, ὑπό Βαρθολομαίου Κουτλουμουσιανοῦ τοῦ Ἰμβρίου, ὑφ’ οὗ προσετέθη καί σύντομος ἱστορία πασῶν τῶν ἑορτῶν τοῦ ὅλου ἐνιαυτοῦ καί πολλῶν τῶν τοῦ Μηνολογίου Ἁγίων. Ἔκδοσις Νεωτάτη ἐπί τό ἀκριβέστερον ἐκτελεσθεῖσα ὑπό τῶν αὐταδέλφων Ἰωάννου καί Σπυρίδωνος τῶν Βελούδων. Ἐνέτῃσιν, Ἐκ τοῦ Ἑλληνικοῦ Τυπογραφείου τοῦ Ἁγίου Γεωργίου. 1875
