Του Νίκου Τζωΐτη
Η έγκριτη εφημερίδα της Καθολικής Εκκλησίας της Ιταλίας, Avvenire, δημοσίευσε μια βιβλιοπαρουσίαση του Roberto Morozzo della Rocca, καθηγητή Θεολογίας και Ιστορίας των Εκκλησιών στο κρατικό Πανεπιστήμιο Ρώμης και μέλους της Μικτής Επιτροπής για την Ενότητα των Χριστιανών, για το postumo (μεταθανάτιο) βιβλίο του μακαριστού Μητροπολίτη Γέροντος Περγάμου Ιωάννη (Ζηζιούλα), Remembering the Future. Toward an Eschatological Ontology (Θυμόμαστε το μέλλον. Προς μια Εσχατολογική Οντολογία), το οποίο προλόγισε ο Πάπας Φραγκίσκος (Ἐκδοση Alhambra, California: St. Sebastian Orthodox Press 2023, σελ. 336).
Το βιβλίο θεωρήθηκε από το πιο σημαντικό καθολικό Πανεπιστήμιο, εκείνο της Gregorianα, σημείον αναφοράς για τις σπουδές στην Θεολογία.
Ο καρδινάλιος Walter Kasper μας δήλωσε ότι το βιβλίο του αείμνηστου Ιωάννη Ζηζιούλα το θεωρεί το πιο σημαντικό βιβλίο που δημοσιεύτηκε την τελευταία δεκαετία και όχι μόνον, αλλά θα το προωθήσει να μεταφραστεί και στη γερμανική γλώσσα. Αλλά και ο καρδινάλιος Kurt Koch, ο οποίος διετέλεσε συμπρόεδρος της μικτής Επιτροπής για την Ενότητα των Χριστιανών, δήλωσε επίσης ότι το βιβλίο του Ιωάννη Ζηζιούλα εκφράζει την φιλοσοφία της Θεολογίας στην οντότητα της.
Παρατίθεται στα ελληνικά η βιβλιοπαρουσίαση του Roberto Morozzo della Rocca.
Ένα χρόνο μετά τον θάνατο του Μητροπολίτη Ιωάννη Ζηζιούλα (1931-2023), η τελευταία θεολογική του σύνθεση βλέπει το φως της δημοσιότητας. Μαθητής του Φλορόφσκι, αποφασιστικός και συστηματικός, μια ζωή μεταξύ ελληνικών, αγγλοαμερικανικών Πανεπιστημίων και του Γρηγοριανού Πανεπιστημίου της Ρώμης, ο Ζηζιούλας είχε καταλάβει σημαντικά οικουμενικά αξιώματα. Στα τελευταία χρόνια της ζωής του, ήταν ο πιο τιμημένος διανοούμενος του Οικουμενικού Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως, τόσο πολύ που προήδρευσε έγκυρα, για την ορθόδοξη πλευρά, στον επίσημο διάλογο με την Καθολική Εκκλησία. Η σκέψη του, ριζωμένη στην πατερική ως αυθεντική ορθόδοξη, κάλυπτε και συζητούσε χωρίς θεματικούς ή διαχρονικούς περιορισμούς το σύνολο της θεολογικής εμπειρίας, είτε αυτή ήταν ορθόδοξη, είτε καθολική, είτε προτεσταντική.
Αυτό μαρτυρεί ο σημαίνων μεταθανάτιος τόμος στα αγγλικά, αλλά και η προαναγγελθείσα ιταλική έκδοση, με τίτλο Remembering the Future. Toward an Eschatological Ontology (St. Sebastian Orthodox Press 2023, σελ. 336). Ένα έργο αφιερωμένο στην εσχατολογία, την οποία ο Ζηζιούλας θεωρούσε ως το υπέρτατο θεμέλιο της χριστιανικής ζωής. Στο όραμά του, μόνο το τελικό πεπρωμένο, που σηματοδοτείται από τον αναστημένο Χριστό και την ανάσταση όλων των ανθρώπων, καθιστούσε δυνατή τη ζωή με πίστη στο παρόν. Παραφράζοντας τον Άγιο Παύλο με το “αν ο Χριστός δεν αναστήθηκε, τότε η πίστη μας είναι μάταιη” (Α΄ Κορ. 15:14), υποστήριξε ότι χωρίς θεμέλιο στα “έσχατα πράγματα”, η πίστη είναι μάταιη.
Το Remembering the Future επιβεβαιώνει έτσι με αυστηρή φιλοσοφική και θεολογική επιχειρηματολογία πώς το μέλλον καθορίζει το παρόν. Το βιβλίο ζητά από τους αναγνώστες την πίστη στην Ανάσταση, η οποία νοείται ως εσχατολογικό γεγονός, ώστε να μπορούν να αποκρυπτογραφήσουν θρησκευτικά το παρόν. Credo ut intelligam. Για τον Ζηζιούλα, η ίδια η χριστιανική θεολογία έχει μόνο μία πηγή: την Ανάσταση, που τίθεται μπροστά μας στο μέλλον ως η Δεύτερη και Τελική Παρουσία του Χριστού.
Ο Πάπας Φραγκίσκος, ο οποίος ήθελε τον Ζηζιούλα ως σύμβουλό του για το Laudato Sì, πηγή έμπνευσης του, όπως ο ίδιος επανάλημενως έχει δηλώσει, το εξηγεί καλά στον πρόλογο του τόμου. Ο Πάπας υπογραμμίζει πώς ο Μητροπολίτης Ιωάννης βλέπει την απελευθέρωση από το παρελθόν με βάση ταΈσχατα , δηλαδή ένα μέλλον στο οποίο “ο Θεός θα είναι τα πάντα εν παντί” (Α΄ Κορινθίους 15,28): είναι απαραίτητο “να πιστέψουμε ότι αυτό το Μέλλον είναι ήδη σε εξέλιξη, η αιτία κάθε ύπαρξης- ένα Μέλλον που έρχεται στην ιστορία και δεν προέρχεται από την ιστορία”, χρωματίζοντάς το “με τα χρώματα της Ανάστασης”, προειδοποιώντας για “τον κίνδυνο το να έχουμε το βλέμμα μας προσηλωμένο στο παρελθόν να μας κάνει αιχμαλώτους των λαθών που έγιναν, των αποτυχημένων προσπαθειών, συσσωρεύοντας απαισιόδοξο έρμα”. Ήταν η ανησυχία του Γέροντα Ζηζιούλα, που συχνά εκμυστηρευόταν σε φίλους: οι χριστιανοί δεν πρέπει να παραμένουν αιχμάλωτοι του παρελθόντος.
Η “Εσχατολογία”, υποστηρίζει ο Ζηζιούλας, “δεν είναι δόγμα, αλλά προσανατολισμός ζωής. Είναι η ουσία του χριστιανισμού, στον αντίποδα της αναγωγής του σε ηθικές αρχές, όπως επιχειρείται από τον φιλελεύθερο προτεσταντισμό. Το να είσαι χριστιανός σημαίνει να φιλοδοξείς να είσαι άγιος, δηλαδή να ζεις υπό το φως της Ανάστασης, όπως αυτή θα εκδηλωθεί κατά τη Δευτέρα Παρουσία του Χριστού. Η Παρουσία, την οποία βιώνουμε ήδη τώρα στη λατρεία και ιδιαίτερα στη Θεία Ευχαριστία, εμπνέεται από το μέλλον πώς πρέπει να ζούμε σήμερα. Σύμφωνα με τον Ζηζιούλα, κάθε Λειτουργία πρέπει να γίνεται με το στίγμα της χαράς, σε εκκλησίες γεμάτες φως, σε ατμόσφαιρες που δεν είναι ούτε μυστικιστικές ούτε μετανοητικές, που επαναφέρουν τη λάμψη της Ανάστασης. Αν η Λειτουργία υπενθυμίζει τη σταυρική θυσία του Χριστού, πρέπει να το κάνει ξεκινώντας από την Ανάσταση: δεν είναι εύκολο, σημειώνει ο Ζηζιούλας, όταν όλα τα δογματικά εγχειρίδια για την Ευχαριστία, είτε ορθόδοξα, είτε καθολικά, είτε προτεσταντικά, έχουν ως κυρίαρχο θέμα τη θυσία του Γολγοθά.
Πρόκειται τότε για ένα ζήτημα αντιστροφής της κατεύθυνσης του χρόνου, κάνοντάς τον να ρέει από το μέλλον προς το παρελθόν. Έτσι, η ελπίδα θα επενδύσει στην ιστορία και τους ανθρώπους, απομακρύνοντάς τους από την απαισιοδοξία που προκαλεί η λογική. Αυτή ακριβώς θα ήταν η επιχείρηση που πραγματοποίησε η πατερική σκέψη ενάντια στην ισχυρή σκέψη της αρχαίας εποχής, δηλαδή την ελληνιστική φιλοσοφία, εμφυσώντας την ελπίδα σε έναν πολιτισμό που ήταν ιδιαίτερα εκλεπτυσμένος, αλλά προάγγελος της απογοήτευσης.
Το “Θυμάμαι το μέλλον” είναι διαποτισμένο από πατερικές αναφορές, τις οποίες ο Ζηζιούλας αντιλαμβάνεται ως αποκλειστικά ελληνικές (αναφέρει μεν τον Αυγουστίνο, αλλά θεωρεί τους Λατίνους πατέρες υποσύνολο της ελληνικής πατερικής σκέψης). Επιπλέον, ο τόμος κυμαίνεται μεταξύ συγγραφέων όλων των εποχών, με μεγαλύτερη ίσως προσοχή στον Φλορόφσκι και στους προτεστάντες Pannenberg και Moltmann. Διανοητικές, όχι ομολογιακές προτιμήσεις.
Είναι αδύνατον εδώ να συνοψίσω τον τόμο και την επισκόπηση των μεγάλων θεολογικών ζητημάτων που αντιμετωπίζει, θα έλεγα, χωρίς να καινοτομεί με οποιοδήποτε κόστος. Για παράδειγμα, ο Ζηζιούλας αμφισβητεί σε ένα σημαντικό απόσπασμα τις θεωρίες αρχαίων και σύγχρονων (από τον Ωριγένη, τον Γρηγόριο Νύσσης, τον Ισαάκ τον Σύρο, μέχρι τον Bulgakov, τον Berdiaev, τον Clément), που τείνουν να αρνηθούν την “αιωνιότητα του κάτω κόσμου”. Από την άποψη αυτή, υπερασπίζεται την επίσημη θέση της Ορθόδοξης Εκκλησίας, σύμφωνα με την οποία η θεία αγάπη που θα εκμηδένιζε το κακό δεν μπορεί να υπερισχύσει της ελευθερίας των ανθρώπων, οι οποίοι είναι ελεύθεροι να επιλέξουν μεταξύ του καλού και του κακού. Και άλλωστε, για να πραγματοποιήσει το πνευματικό ταξίδι προς τον Θεό, η ανθρώπινη βούληση πρέπει να υποταχθεί “ελεύθερα” στο θέλημα του Θεού. Αν επιλέξει να πάει αντίθετα, θα θέσει σε κίνδυνο την αιώνια σωτηρία , καταδικάζοντας την στην κόλαση, όποιος κι αν κρύβεται πίσω από αυτόν τον όρο.
Εδώ όμως, προσθέτει ο Ζηζιούλας, μπαίνει στο παιχνίδι το έλεος του Θεού, οι προσευχές της Εκκλησίας και οι άγιοι που συναντά στη ζωή για να γλιτώσει την καταδίκη. Κάθε Ευχαριστία είναι μια θυσία μεσιτείας για τους νεκρούς, για να διαγραφούν οι αμαρτίες τους. Υπενθυμίζει τη σχέση που αναπτύχθηκε στη ζωή με τη θυσία και τη λύτρωση του Χριστού, με την πεποίθηση ότι η αγάπη του Θεού “θα βρει, την ώρα της κρίσης, στα επίγεια θραύσματα της ζωής τους έστω και την πιο αμυδρή στροφή προς τον Θεό και το θέλημά του. Έτσι, η Εκκλησία παρεμβάλλεται μεταξύ της δικαιοσύνης και της αγάπης του Θεού, προκειμένου να ακυρώσει κάθε ιστορικό ντετερμινισμό που θα καθιστούσε την εσχάτη ώρα σκλάβο του ιστορικού μας χρόνου”. Συμπονετικά λόγια, κάθε άλλο παρά μεταφυσικά. Θυμίζουν τον μύθο του κρεμμυδιού που διηγείται ο Grúšen’ka στους Αδελφούς Καραμάζοφ:
“Η Matrëna μου τον έλεγε όταν ήμουν παιδί […] Μια φορά κι έναν καιρό ήταν μια κακιά γυναίκα που πέθανε. Δεν άφησε πίσω της ούτε μια καλή πράξη. Οι διάβολοι την πήραν και την πέταξαν σε μια λίμνη φωτιάς. Αλλά ο φύλακας άγγελός της στεκόταν εκεί και σκεφτόταν: “Ποια καλή της πράξη μπορώ να θυμηθώ για να την αναφέρω αργότερα στον Θεό;”. Θυμήθηκε και είπε στον Θεό: “Ξερίζωσε ένα φρέσκο κρεμμύδι στον κήπο και το έδωσε σε μια ζητιάνα. Και ο Θεός του απάντησε: “Πάρε λοιπόν εκείνο το κρεμμυδάκι και δώσε το στη λίμνη για να γαντζωθεί σ’ αυτό και να κρατηθεί γερά: αν το βγάλεις από τη λίμνη, ας πάει στον ουρανό- αν όμως το κρεμμυδάκι σπάσει, η γυναίκα πρέπει να μείνει εκεί που είναι τώρα”. Ο άγγελος έτρεξε στη γυναίκα και της έδωσε το κρεμμυδάκι: “Ορίστε, γυναίκα: κρατήσου, κρατήσου. Και άρχισε σιγά-σιγά να την τραβάει έξω- σχεδόν τα είχε καταφέρει, όταν οι άλλοι αμαρτωλοί που βρίσκονταν στη λίμνη, βλέποντας ότι την τραβούσαν έξω, άρχισαν όλοι να προσκολλώνται πάνω της για να τραβηχτούν κι αυτοί έξω. Αλλά η γυναίκα ήταν άτακτη και κλώτσησε τους άλλους: “Εγώ είμαι που τραβάνε έξω, όχι εσάς!” Το κρεμμύδι είναι δικό μου, όχι δικό σας! Μόλις είχε τελειώσει να τα λέει αυτά, το κρεμμύδι έσπασε και η γυναίκα έπεσε στη λίμνη, όπου καίγεται ακόμα. Ο άγγελος άρχισε να κλαίει και απομακρύνθηκε”.
