ΤΟ ΕΙΚΟΝΟΣΤΑΣΙ ΤΟΥ ΚΥΡΙΑΚΟΥ ΝΑΟΥ ΤΗΣ ΙΕΡΑΣ ΚΟΙΝΟΒΙΑΚΗΣ ΠΑΝΤΟΚΡΑΤΟΡΙΝΗΣ ΣΚΗΤΗΣ ΠΡΟΦΗΤΗ ΗΛΙΑ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ
Δ.Π. Τόλιου, δικηγόρου, Θεσσαλονίκη
Όταν εισέρχεται κανείς για πρώτη φορά στο Κυριακό της Παντοκρατορινής Κοινοβιακής Σκήτης Προφήτη Ηλία στο Άγιον Όρος, μένει έκθαμβος για αρκετά λεπτά, θέλει χρόνο για να συνέλθει από την απρόσμενη έκπληξη, την λάμψη που χτυπά στο πρόσωπο του. Προσωπικότητες παγκόσμιου βεληνεκούς έχουν επισκεφθεί όλα αυτά τα χρόνια στην Σκήτη, από την ΑΘΠ τον Οικουμενικό Πατριάρχη, τους Πατριάρχες της Μόσχας, βασιλείς, αρχηγούς κρατών αλλά και πνευματικές μορφές του αιώνα μας. ‘Ηταν αναπόφευκτο το περίλαμπρο Εικονοστάσιο του Κυριακού του Ναού του Προφήτη Ηλία να αποτελέσει περιεχόμενο καλαίσθητη πολυτελούς έκδοσης, μια σπουδαία έκπληξη που μας περίμενε κατά την επίσκεψη του στο Άγιον Όρος τον Σεπτέμβριο του 2023. Με αφορμή την τριακοστή επέτειο της εγκαταβιώσεως της ακολουθίας στην Κοινοβιακή Σκήτη του Προφήτη Ηλία του Αγίου Όρους η οποία ανήκει στην 7η στην τάξη Ιερά Μονή Παντοκράτορος.
Πρόκειται για έναν αφιερωματικό τόμο 94 έγχρωμων ιλουστρασιόν σελίδων που μόλις εκδόθηκε, ως συμπόσιο χαράς, με χάρη Θεού, εμπνευσμένη από την φίλεργη και εμπνευσμένη ποδηγεσία του πνευματικού πατέρα και ανακαινιστή της Ιερής Σκήτης κυρού πλέον Γέροντος Ιωακείμ Καραχρήστου (1939-2021), απόφοιτου της Ιεράς Θεολογικής Σχολής της Χάλκης και ομογαλάκτου και αδελφού συλλειτουργού της ΑΘΠ του Οικουμενικού Πατριάρχου Βαρθολομαίου.
Επέτειος η οποία συνδυάζεται αθροιστικά με την τριακοστή επέτειο της γεννήσεως του Οσίου πατρός Παϊσίου Βελιτσκόφσκυ (1722-1794) του κτήτορος της Σκήτης και αναγεννητού του ορθοδόξου μοναχισμού, εξεχόντως στην Ρωσία και τη Ρουμανία όπου η μνήμη του τιμάται ιδιαιτέρως, χάρη στην ασκητικοφιλολογική του δράση πού ανέπτυξε εκεί, καθώς και το πνεύμα των ιεροπρεπών κολλυβάδων πού καλλιέργησε.
Ο Δικαίος της Σκήτης Πατέρας ιερομόναχος π. Φιλήμων προλογίζει την πολυτελή έκδοση η οποία αποτελεί έκδοση της Σκήτης, τυπώθηκε στο τυπογραφείο ΛΙΘΟΣ ΑΦΟΙ ΜΑΧΑΛΙΩΤΗ ΟΕ στο Κιάτο Κορινθίας και αναφέρεται στην αναγκαία πρόνοια να παρουσιασθεί στο ευρύτερο κοινό ἡ θεσπέσια εικονολογική σύνθεση των αρίστων ζωγραφημάτων του εικονοστασίου του Κυριακού της Σκήτης. Η ιστορικός τέχνης N. Komashko σχολιάζει και επισημαίνει με πολύ μόχθο και αγάπη τις εικόνες του Κυριακού ενώ ο φωτογράφος κ. Αντώνιος Τσιλιβίγκο φιλοτέχνησε και αποτύπωσε στο φιλμ το σύνολο της εξαίρετης εργασίας. Ο π. Φιλήμων δηλώνει την πίστη του στο ότι η Ζωγραφική είναι Ποίηση σιωπώσα και έχοντας κατά νου την ρήση του Αγίου Πορφυρίου του Καυσοκαλυβίτου ότι «πρέπει να είσαι ποιητής για να γίνεις άγιος, ευχόμεθα οι σελίδες του τόμου αυτού να οδηγήσουν σε αγιασμό και αναστοχασμό στους δυστήνους, χαλεπούς και αποκαλυπτικούς καιρούς που διανύουμε.
Σύμφωνα με την ιστορικό τέχνης κ. N. Komashko το εικονοστάσι του Κυριακού σχεδιάστηκε ως ένα μεγαλοπρεπές συγκρότημα, αντίστοιχου μεγέθους με τον πελώριο ναό του μοναστηριού νεοβυζαντινού ρυθμού που εμφανίστηκε στη ρωσική εκκλησιαστική τέχνη την δεκαετία του 1860, χάρη στις αρχαιολογικὲς ανακαλύψεις εκείνης της εποχής και θεωρήθηκε ως ρυθμός μεγαλύτερης ιστορικής αυθεντικότητας και ακρίβειας. Ταυτόχρονα, αυτός ο ρυθμός έγινε μία από τις εκδηλώσεις της πανευρωπαϊκής καλλιτεχνικής κατεύθυνσης του ιστορικισμού. Η μνημειακή εμφάνιση του τέμπλου επηρεάστηκε σε μεγάλο βαθμό από την δομή του ίδιου του ναού, στον οποίο ο κύριος βωμὸς πλαισιώνεται από δύο πλευρικά παρεκκλήσια, δημιουργώντας ενιαίο σύμπλεγμα διαχωριστικού τοιχώματος και για τα τρία ιερά, του Προφήτη Ηλία, του Αποστόλου Ανδρέα και της Αγίας Μάρτυρος Αλεξάνδρας της Βασιλίσσης. Το τέμπλο φτιάχτηκε το 1910 στη Μόσχα στο εργαστήριο των αδελφών Ν. και Ἰ. Φρολόφ, αφού στο σχέδιο του, το οποίο διατηρείται ως σήμερα, υπάρχει σφραγίδα του εν λόγῳ εργαστηρίου. Μέχρι σήμερα δεν έχουν βρεθεί άλλα τέμπλα που δημιουργήθηκαν στο εργαστήριο των αδελφών Φρολόφ. Το τυπικό σχέδιο του πλαισίου του τέμπλου της Σκήτης του Προφήτη Ηλία αποδεικνύει ότι το εργαστήριο των Φρολόφ δεν ακολουθούσε την δημοφιλή τότε νεορωσική καλλιτεχνική κατεύθυνση πού είχε διαμορφωθεί εντός του πλαισίου της πανευρωπαϊκής Αρτ Νου βό, αλλά έτειναν προς τον πιο παραδοσιακό ρωσο-βυζαντινό ρυθμό ο οποίος χρονολογείται απὸ το 1830. Σε αντίθεση με τον βυζαντινό, ο ρωσο-βυζαντινός ρυθμός δεν βασίστηκε στην αντικειμενική επιστημονική γνώση της αρχαίας ρωσικής και βυζαντινής καλλιτεχνικής κληρονομιάς, αλλά είχε επιλεκτικό χαρακτήρα και δεν δίσταζε να χρησιμοποιεί διάφορες μορφές της μεσαιωνικής τέχνης της Δυτικής Ευρώπης.
Το τέμπλο της Σκήτης του Προφήτη Ηλία, στο σχέδιο του και στον διάκοσμο που χρησιμοποιείται στα σκαλιστά, διαφέρει πάρα πολύ από τα αντίστοιχα αρχαία ρωσικά, αλλά στα μάτια της ρωσικής κοινωνίας του 19ου αιώνα, ακριβώς αυτά τα διαχωριστικά θεωρούνταν αντιπροσωπευτικά της εθνικής ιδέας και των παραδόσεων, γεγονός που οδήγησε στη μαζική διάδοσή τους σε όλη την επικράτεια της Ρωσικής Αυτοκρατορίας: Εικονοστάσια ψηλά και πολυεπίπεδα. Στη μεταγενέστερη του Μεγάλου Πέτρου Ρωσία, στο πλαίσιο του ύφους του μπαρόκ, το παραδοσιακό τέμπλο διατηρούσε ακόμα τη δομή του, αλλά την εποχή του κλασικισμού και του αυτοκρατορικού ρυθμού, μετατράπηκε σε χαμηλό και σημασιολογικά απλοποιημένο φραγμό του πρεσβυτερίου. Δεν είναι πλήρως γνωστό πού ήταν αγιογραφημένες οι εικόνες του τέμπλου του Κυριακού. Οι αδελφοί Φρολόφ διαφήμιζαν το εργαστήριό τους και ως εργαστήριο εικονογραφίας, συνεπώς, είναι πολύ πιθανό ότι το εικονοστάσιο κατασκευάστηκε εξ ολοκλήρου από αυτούς.
Αναγνωρίζονται οι συνθέσεις από τα εικονοστάσια του Ναού του Χριστού Σωτήρος στη Μόσχα της δεκαετίας του 1870, οι οποίες έγιναν δημοφιλείς στους ρώσους αγιογράφους χάρη στις φωτοτυπίες και τις λιθογραφίες. Έτσι, οι εικόνες της ζώνης του Δωδεκαόρτου, όπως η «Γέννησις της Θεοτόκου», «Εισόδια της Θεοτόκου» και «Ευαγγελισμός» αντιγράφουν τις αγιογραφίες του F. Bronnikov, ενώ η «Υψωσις του Τιμίου Σταυρού» επαναλαμβάνει την αγιογραφία τοῦ T. Neff από τον Ναό του Χριστού Σωτήρος. Από στυλιστικὴ άποψη, η εικονογραφικὴ ιστόρηση του τέμπλου του Κυριακού αποτελεί ένα φαινόμενο συγκρητισμού, αλλά, παρ’ όλα αυτά, δημιουργεί αρκετά ολιστική καλλιτεχνική εντύπωση. Βασίζεται στις αρχές της ακαδημαϊκής εικονογραφίας, η οποία τον 19ο αιώνα ήταν η κύρια κατεύθυνση της ρωσικής εκκλησιαστικής τέχνης. Στα μέσα του αιώνα, ως συνέπεια της αναζήτησης μιας πιο κατάλληλης καλλιτεχνικής λύσης στην ιερή εικόνα της εκκλησίας, λόγῳ ορισμένων χαρακτηριστικών της παραδοσιακής εικόνας, υποβλήθηκε σε κάποιου είδους «εικονοποίηση».
Έτσι, εμφανίστηκε το χρυσό φόντο και τα πλαϊνά πεδία, στολισμένα από σκαλιστό διάκοσμο. Αυτό το χαρακτηριστικό, το οποίο παρατηρείται και σ’ αυτό το συγκρότημα στα εικονίσματα της ζώνης των δεσποτικών εικόνων, τους προσέθεσε μια συμβατικότητα, ιδιαίτερα αισθητή στην απόδοση του χώρου, όταν το λείο χρυσό φόντο συνορεύει με φυσικά απεικονισμένο τοπίο σε έδαφος. Οι μορφές που απεικονίζονται στις αγιογραφίες, χαρακτηρίζονται από στατικότητα και μεγαλειότητα, ενώ τα πρόσωπα έχουν αδιάφορη αυστηρή έκφραση. Ο χρωματισμός βασίζεται στους συνδυασμούς έντονων τοπικών χρωμάτων, οι χρωματιστές αντανακλάσεις δεν υπάρχουν, ενώ οι πτυχώσεις ρούχων είναι άφθονα επεξεργασμένες με χρυσό. Προσελκύει την προσοχή η υψηλή ποιότητα της εικονογραφικής τέχνης των αγιογραφιών του τέμπλου του ναού, η οποία ξεχωρίζει αυτό το εικονοστάσιο μεταξύ πολλών παρόμοιων, πράγμα που επιδεικνύει τη μεγάλη προσοχή, την οποία έδωσαν στην κατασκευή του, αυτοί που το παρήγγειλαν. Από την άλλη πλευρά, ο επαγγελματισμός της εκτέλεσης, μαζί με την καλή συντήρηση και τη στοχαστική οργάνωση του τέμπλου του Κυριακού της Σκήτης του Προφήτη Ηλία, το καθιστά ένα από τα σημαντικά μνημεία της ρωσικής εκκλησιαστικής τέχνης των αρχών του 20ου αιώνα.
