Εκδόσεις και έντυπα στην τουρκική γλώσσα με αρμενικούς χαρακτήρες

Του Δρος Γεωργίου Γκοβέση, ιστορικού-συγγραφέα

Το φαινόμενο της τουρκοφωνίας δηλαδή της χρήσης της τουρκικής γλώσσας ως μητρικής από χριστιανικούς και εβραϊκούς πληθυσμούς στη Μικρά Ασία, τα Βαλκάνια, τον Καύκασο και την Κριμαία, ήταν αρκετά διαδεδομένο καθ’ όλη τη διάρκεια της ύπαρξης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας αλλά και μετά την ίδρυση των εθνών-κρατών στα εδάφη που αυτή καταλάμβανε και συνεχίζεται ως τις μέρες μας.

Σε μας τους Έλληνες είναι περισσότερο γνωστοί οι τουρκόφωνοι Έλληνες της Κεντρικής Μικράς Ασίας  οι επονομαζόμενοι και Καραμανλήδες (εκ της περιοχής της Καραμανίας εξ ου και ο σημερινός Νομός της Τουρκίας Καραμάν) οι οποίοι χρησιμοποιούσαν ελληνικούς χαρακτήρες για τη γραφή τουρκικής γλώσσας. Στην τουρκική γλώσσα με ελληνικούς χαρακτήρες τυπώθηκαν πολλά βιβλία τόσο εκκλησιαστικά όσο και ποικίλου περιεχομένου, ενώ εκδίδονταν και εφημερίδες.[1]

Λίγοι από εμάς όμως γνωρίζουν ότι το φαινόμενο της τουρκοφωνίας ήταν αρκετά διαδεδομένο και μεταξύ των Αρμενίων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και μάλιστα σε μεγαλύτερη έκταση από ότι στους Έλληνες.

Το πρώτο βιβλίο στην τουρκική γλώσσα με αρμενικούς χαρακτήρες τυπώθηκε το 1727 στη Βενετία  και επρόκειτο για την  149 σελίδων «εισαγωγή στη γραμματική της αρμενικής γλώσσας για τουρκόφωνους Αρμένιους» του Turn Karaganutyan από τη Σεβάστεια ιδρυτή  του Τάγματος των Αρμένιων Καθολικών Μεχιταριστών Πατέρων.[2]   Ωστόσο η χρήση του αρμενικού αλφάβητου για την αποτύπωση της τουρκικής γλώσσας φτάνει ως το 14^ο μ.Χ αιώνα  και απαντάται τόσο σε χειρόγραφα όσο και σε επιτύμβιες στήλες.  Από τους Μεχιταριστές Πατέρες τυπώθηκαν πολλά επιστημονικά  βιβλία στην τουρκική με αρμενικούς χαρακτήρες στο τυπογραφείο του Τάγματος στο νησί του Αγίου Λαζάρου στη Βενετία καθώς και στα τυπογραφεία του Τάγματος στην Τεργέστη και στη Βιέννη.[3]

Βιβλία θρησκευτικού περιεχομένου στην τουρκική γλώσσα με αρμένικους χαρακτήρες τυπώθηκαν από Καθολικούς και Προτεστάντες ιεραποστόλους οι οποίοι με τον τρόπο αυτό στόχευαν στον προσηλυτισμό των τουρκόφωνων Γρηγοριανών Ορθοδόξων Αρμενίων. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της Βίβλου η οποία τυπώθηκε από το προτεσταντικό  American Board of Commissioners for Foreign Missions  με αρμενικούς χαρακτήρες στην τουρκική αλλά και στην κουρδική γλώσσα[4]

Από το 1727 έως το 1968 σε πενήντα πόλεις όλου του κόσμου τυπώθηκαν συνολικά 200 βιβλία στην τουρκική γλώσσα με αρμενικούς χαρακτήρες. Ιδιαίτερα μετά το 1923 τυπώθηκαν αρκετά βιβλία του είδους αυτού σε πόλεις με ισχυρό αρμενικό στοιχείο όπως η Ταυρίδα στην Περσία, η Δαμασκός και το Χαλέπι στη Συρία., η Βηρυτός στο Λίβανο, η Αλεξάνδρεια και το Κάιρο στην Αίγυπτο, το Παρίσι και η Μασσαλία στη Γαλλία, το Μπουένος Άϊρες  στην Αργεντινή, η Νέα Υόρκη  η Βοστόνη  το Λος Άντζελες η Πασαντένα  η Φιλαδέφια και το Φρέσνο στις ΗΠΑ.

Χαρακτηριστικά είναι τα λογοτεχνικά έργα που γράφτηκαν και τυπώθηκαν  στην τουρκική με αρμενικούς χαρακτήρες . Το 1851 ο Hosvep Vartanyan (Vartan Pasa) έγραψε και εξέδωσε στην Κωνσταντινούπολη στην  οθωμανική-τουρκική γλώσσα με αρμένικους χαρακτήρες το μυθιστόρημα  Akabi Hikayesi (Η Ιστορία του Ακαμπί) το οποίο εκδόθηκε το 1991 στην Κωνσταντινούπολη με το σύγχρονο λατινογενές τουρκικό αλφάβητο από τον Andreas Tietze .[5] Πρόκειται για ένα μυθιστόρημα που έχει ως θέμα την ιστορία αγάπης δύο νέων Αρμενίων διαφορετικού δόγματος, ενός  Γρηγοριανού  Ορθοδόξου και ενός Καθολικού και τις συγκρούσεις που προκαλούνται από το θρησκευτικό φανατισμό. Το μυθιστόρημα αυτό θεωρείται ως το πρώτο τουρκικό μυθιστόρημα.[6]. Το ίδιο θέμα αλλά με διαφορετική προσέγγιση ο Hosvep Vartanyan το πραγματεύεται και στο επόμενο μυθιστόρημα του που εξέδωσε το 1852 στην Κωνσταντινούπολη πάλι στην οθωμανική-τουρκική γλώσσα με αρμένικους χαρακτήρες με τίτλο Boşboğaz Bir Adem,, Lafazanlık ile Husule Gelen Fenalıklerin Muhtasar Risalesi (Ένας Φλύαρος Άνθρωπος, Σύντομη Ιστορία των Κακών που προκαλεί η φλυαρία).[7]

Στα τουρκικά με αρμενικούς χαρακτήρες εκδόθηκαν και πολλές μεταφράσεις έργων της δυτικής λογοτεχνίας και κυρίως της γαλλικής με στόχο την επιμόρφωση των τουρκόφωνων Αρμενίων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι πολλοί από τους Αρμένιους διανοούμενους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ήταν άριστοι τουρκομαθείς προκαλώντας το θαυμασμό των ίδιων των Οθωμανών Τούρκων και απέκτησαν λόγω των προσόντων τους υψηλές θέσεις στην οθωμανική διοίκηση. Ο ίδιος ο ο Hosvep Vartanyan (Vartan Paşa) υπηρέτησε ως αρχιδιερμηνέας  (Baştercüman) στο μεταφραστικό γραφείο του Υπουργείου των Ναυτικών (Bahriye Nezareti) φτάνοντας το βαθμό του Paşa.(αντίστοιχος του στρατηγού).[8]

Με την εμφάνιση του Τύπου στην Οθωμανική Αυτοκρατορία κατά την περίοδο των μεταρρυθμίσεων (εκσυγχρονισμού- εκδυτικισμού) του Τανζιμάτ εκτός από εφημερίδες στην αρμενική γλώσσα κυκλοφόρησαν και εφημερίδες και περιοδικά στην οθωμανική-τουρκική με αρμενικούς χαρακτήρες. [9] Πολλές από τις εφημερίδες αυτές υπήρξαν παράλληλη έκδοση των κρατικών εφημερίδων όπως της «εφημερίδας της κυβέρνησης» Takvim-i Vakayi (Ημερολόγιο των Γεγονότων) η οποία κυκλοφόρησε το 1831 ή άλλων που εκδίδονταν από τους τοπικούς διοικητές-Βαλήδες περιοχών με ισχυρό αρμενικό στοιχείο.[10]  Τέτοια περιοχή ήταν και το Βιλαέτι του Hüdâvendigar στη Βορειοδυτική Μικρά Ασία με πρωτεύουσα την Προύσα όπου η διοίκηση του Βιλαετιού εξέδιδε από το 1869  την εφημερίδα   Hüdâvendigar στην οθωμανική τουρκική με αραβικούς χαρακτήρες αλλά έκανε και μια ξεχωριστή έκδοση και με αρμενικούς. Επρόκειτο για μια εφημερίδα η οποία στην αρχή ήταν τετρασέλιδη και εβδομαδιαία και εκδίδονταν μόνο με αραβικούς χαρακτήρες , ενώ μετά το 82^ο φύλλο της  άρχισε να εκδίδεται με δύο σελίδες με αραβικούς και με δύο με αρμενικούς χαρακτήρες  τέσσερεις ημέρες την εβδομάδα, ενώ η έκδοση της με τους αρμένικους χαρακτήρες σταμάτησε τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.[11]

Μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και τη δραματική μείωση του αρμενικού πληθυσμού της Μικράς Ασίας ο αριθμός των εκδόσεων στην τουρκική γλώσσα με αρμενικούς χαρακτήρες μειώθηκε αισθητά για να πάψει οριστικά μετά από λίγα χρόνια. Το τελευταίο βιβλίο στην τουρκική γλώσσα με αρμένικους χαρακτήρες στην Τουρκία τυπώθηκε το 1959 στην Κωνσταντινούπολη και επρόκειτο για το λογοτεχνικό έργο Burunkışla’dan  Daldan Dala (Κλαδί κλαδί από το Μπουρουνκισλά) του Gevont Sahakyan, ενώ εκτός Τουρκίας το τελευταίο βιβλίο τέτοιου είδους τυπώθηκε στο Μπουένος Άϊρες της Αργεντινής το 1968 και ήταν το Destan Kitabı (Το βιβλίο του Έπους) του Dikran Kirecyan. Τέλος για τελευταία φορά οι αρμενικοί χαρακτήρες χρησιμοποιήθηκαν για την αποτύπωση της τουρκικής γλώσσας το 1963 από Αρμενικό Νοσοκομείο Surp Agop στην Κωνσταντινούπολη και επρόκειτο για μια έκθεση λογαριασμών του νοσοκομείου για τα έτη 1956-1963 δύο σελίδες όλες κι όλες.[12]

Ωστόσο παρά το γεγονός ότι το αρμενικό αλφάβητο δε χρησιμοποιείται πλέον για την αποτύπωση της τουρκικής γλώσσας, τα έργα που γράφτηκαν στην τουρκική με το αρμενικό αλφάβητο  όπως επιτύμβιες στήλες, θρησκευτικά βιβλία, λογοτεχνικά δημιουργήματα, εφημερίδες, λογιστικά κατάστιχα και βιβλία με τις δραστηριότητες  αρμενικών κοινοτικών οργανισμών,  αποτελούν σημαντικό  τμήμα της Ιστορίας και του Πολιτισμού των Αρμενίων καθώς επίσης και  αναπόσπαστο κομμάτι της Οθωμανικής Ιστορίας και της Ιστορίας της Τουρκικής Γλώσσας και Φιλολογίας.

*Βιβλία, επιστημονικές εργασίες και άρθρα του  Δρ.Γεωργίου Γκοβέση έχουν δημοσιευτεί στην Ελλάδα (εκδόσεις ΣΠΑΝΙΔΗΣ) και στην Τουρκία

[1] Γκοβέσης  Γεώργιος,  Πολιτική μεταρρύθμιση και τύπος στα Βαλκάνια. Η περί­πτωση της «Σαββατιαίας Επιθεωρήσεως» στην Οθωμανική αυτοκρατορία κατά την πρώτη συνταγματική μεταρρύθμιση το 1878,  Κομοτηνή 2003, σελ 105-106 και 109-110

[2] Rober Koptaş, « Ermeni Harfleriyle Türkçe», Tarih ve Toplum Aylık Ansıkolopedık Dergi, Τεύχος 230 τόμος 39, Φεβορουάριος 2003 σελ  14

[3] Sacit Kutlu, «İstanbul’da 12 Ekim 1913’te Çifte Jübile, Ermeni Alfabesinin 1500, Matbaanın 400. Yıl Kutlamaları», Toplumsal  Tarih Ayılık Tarih Dergisi, Τεύχος 156, Κωνσταντινούπολη, Δεκέμβριος  2006,σελ . 62

[4] Rober Koptaş,όπ.π., σελ 15

[5] Vartan Paşa, Akabi Hikayesi İlk Türkçe Roman (1851), Κωνσταντινούπολη 1991,

[6] G.Gonca Gökalp Alpaslan,  ” Osmanlı-Türk Romanının Başlangıcında Beş Eser”, HÜ Edebiyat Fakültesi-Osmanlı’nın 700. Yılı Özel Sayısı, Οκτώβριος 1999: σελ 185-202.

[7] Rober Koptaş, όπ.π., σελ  16

[8] Johann Strauss, «The Millets and the Ottoman Language», Die Welt des Islams, New Ser., Vol. 35, Issue 2 (Nov., 1995), pp. 189-249

[9] Οι μεταρρυθμίσεις του Τανζιμάτ ξεκινούν το 1839 και συνεχίζονται καθ’ όλη τη διάρκεια του 19^ου αιώνα, βλ. Γκοβέσης  Γεώργιος, όπ.π., σελ 23-43

[10] Koloğlu Orhan, Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Basın, Κωνσταντινούπολη 1992, σελ. 21-22

[11] Mehmet Kutalmış, “Arap ve Ermeni Harfli Türkçe Hüdâvendigâr Gazetesi“, Ermeni Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, No. 12-13, Μάιος  2004, σελ.  121-134

[12] Rober Koptaş, όπ.π., σελ 17