ΜΥΣΤΙΚΟΣ ΔΕΙΠΝΟΣ
Ναός του Αγίου Ρόκκου, Χανιά, 8-4-2023
Χαιρετισμός-Σκέψεις για την Τέχνη
Δρ Κωνσταντίνος Ζορμπάς,
Κοινωνιολόγος-Πολιτικός Επιστήμων-Θεολόγος
Στα Χανιά Κρήτης έλαβε χώρα εκδήλωση του Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης Χανίων “Ελαιουργείον” (με υπεύθυνο τον Ιωάννη Αρχοντάκη και την διευθύντρια του Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης Κρήτης κυρία Μαρία Μαραγκού), το οποίο σε συνεργασία με την Εφορεία Αρχαιοτήτων Χανίων, εορτάζοντας τα δεκαπέντε χρόνια δράσεων του Μουσείου και τιμώντας τη μνήμη και το έργο του φιλέλληνα πρωτοπόρου καλλιτέχνη Andrei Filippov (1959-2022), διοργάνωσε και παρουσίασε την έκθεση σύγχρονης τέχνης «Μυστικός Δείπνος» στο Βενετσιάνικο Ναό του Αγίου Ρόκκου. Ακολουθούν σύντομες σκέψεις ως Χαιρετισμός του Δρ Κωνσταντίνου Β. Ζορμπά, που είχε την τιμή να προλογίσει την Έκθεση.
Σήμερα, Σάββατο του Λαζάρου, η εορτή μάς μεταφέρει ένα μήνυμα μέσα από δύο συγκλονιστικές λέξεις: «Εδάκρυσεν ο Ιησούς». Είναι η ανθρώπινη φύση του Ιησού που δακρύζει ο οποίος «δακρύσας ωςάνθρωπος και ως συμπαθής εξανάστησον»! Δακρύζουμε, λοιπόν, σήμερα κι εμείς για την απουσία του κεκοιμημένου αδελφού μας Ανδρέα, αλλά και για όλα τα θύματα του πολέμου και κάθε μορφής πολέμου που περιμένουν και τη δική τους συμπάθεια, αλλά και την ανάστασή τους.
Προσωπικά δεν γνώρισα τον Andrei Filippov, αλλά έχω την χαρά, σχεδόν καθημερινά, να απολαμβάνω ένα από τα έργα του, με τον τίτλο ο «Γνώμων», στον κεντρικό αύλειο χώρο της Ορθοδόξου Ακαδημίας Κρήτης, στο Κολυμπάρι. Το έργο του αυτό αποτελεί δωρεά του καλλιτέχνη και του Ιδρύματος Stella Art Foundation στην Κρήτη και στην Ακαδημία. Κάθε έργο Τέχνης του Andrei Filippov, όπως αυτό συμβαίνει και σε κάθε δημιουργό, φέρει κατάσαρκα τόσο τον τόπο όσο και το χρόνο του. Το έργο είναι ένα ηλιακό ωρολόγιο ως «Γνώμων» σε σχήμα μονοκέφαλου αετού και προέρχεται από τον δικέφαλο αετό της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, έμβλημα το οποίο αργότερα έγινε και το σύμβολο της ρωσικής αυτοκρατορίας[1].
Χώρος, χρόνος και ιδέα συνδυάζονται σε αυτό το έργο. Ο Andrei Filippov δραστηριοποιήθηκε στη Ρωσική Κίνηση των Πρωτοπόρων, το 1987. Πρέπει να πούμε εδώ ότι η ρωσική πρωτοπορία είχε ποικίλες διαδρομές όπως υπήρξαν και διαφορετικοί περίοδοι της ρωσικής ιστορίας. Δηλαδή μέσα στα χρονολογικά όρια δράσης των πρωτοποριακών καλλιτεχνικών κινημάτων στη Ρωσία υπάρχουν πολλών ειδών εξουσίες. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι σε κάθε έργο Τέχνης υπάρχει και η πολιτική ευθύνη, μέσα από την καλλιτεχνική συνείδηση, που άλλοτε συμβατικά και άλλοτε ασυμβίβαστα, τοποθετείται δίπλα ή απέναντι στην εξουσία.
Έθεσα λοιπόν το εξής ερώτημα στον εαυτό μου. Με ποιο έργο του ο Andrei Filippov θα μπορούσε να εκφράσει την αντίθεσή του στην εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία, αλλά και κάθε άλλου είδους εισβολές στην ανθρώπινη ιστορία;
Θεωρώ ότι το ποιο χαρακτηριστικό του έργο είναι το «Πριόνι». Ένα «ΠΡΙΟΝΙ» στον ΚΗΠΟ του ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ της Θεσσαλονίκης. Ένα έργο Τέχνης σε δημόσιο χώρο –όχι σε μία γκαλερί- μεγάλων διαστάσεων (με ύψος 10 μ.) έργο από ανοξείδωτη λαμαρίνα, που τοποθετήθηκε το 2007. «Το έργο έχει τη μορφή υπερμεγέθους ατσάλινου πριονιού που αναδύεται, σχίζοντας την επιφάνεια της γης. Η αισθητική σύλληψη επικεντρώνεται στις ομοιότητες μεταξύ τής οδοντωτής ακμής τού πριονιού και των ιδιόμορφων επάλξεων του τείχους τού Κρεμλίνου, στη Μόσχα», αναφέρεται σε μικρή πινακίδα μπροστά από το έργο.
Και τι μας λέγει εδώ ο Andrei Filippov. Δύο μηνύματα: το πρώτο για τον συμβολισμό των τειχών, που ως ένα τεράστιο πριόνι, καθιστούν πιο έντονη την εικόνα του εγκλωβισμού. Και δεύτερον, τα ιδεολογικά τείχη που επιβάλλονται στους ανθρώπους και λαμβάνουν τη μορφή κοινωνικών περιορισμών είτε θρησκευτικοί είτε ακόμη και οικονομικοί. Ανατρέχω για μια καλύτερη προσέγγιση στον Καβάφη και στο ποίημά του με τίτλο «Τείχη»:
«Χωρίς περίσκεψιν, χωρίς λύπην, χωρίς αιδώ, μεγάλα κι υψηλά τριγύρω μου έκτισαν τείχη. Και κάθομαι και απελπίζομαι τώρα εδώ. Άλλο δεν σκέπτομαι: τον νουν μου τρώγει αυτή η τύχη· διότι πράγματα πολλά έξω να κάμω είχον. Αλλά δεν άκουσα ποτέ κρότον κτιστών ή ήχον. Ανεπαισθήτως μ’ έκλεισαν από τον κόσμον έξω».
Ο ίδιος ο ποιητής μάς δίδει την εικόνα ενός απελπισμένου φυλακισμένου (πνευματικά και σωματικά), ο οποίος παρουσιάζεται ανήμπορος να αντιδράσει στην εξουσία. Από την άλλη ο καλλιτέχνης συνειδητοποιεί την τραγικότητά του, καθώς μένει αδρανής και τη σκέψη ότι θα μπορούσε να ζήσει τη ζωή του πληρέστερα “πολλά έξω να κάμω είχον”.
Υπάρχει λύση; Τελικά, τα πάντα μπορούν να λειτουργήσουν στην κοινωνία μας ως ένας ΜΥΣΤΙΚΟΣ ΔΕΙΠΝΟΣ. Φυσικά και άλλοι καλλιτέχνες προσπάθησαν να ζωγραφίσουν τον «Μυστικό Δείπνο», όπως ο Λεονάρντο Ντα Βίντσι το 1495–1498. Ας πάρουμε όμως το συγκεκριμένο έργο του Andrei Filippov, το οποίο προστέθηκε στις μόνιμες συλλογές του Εθνικού Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης «Georges Pompidou», στο Παρίσι. Ένα μεγάλο τραπέζι με κόκκινο τραπεζομάντιλο με δέκα τρία άδεια πιάτα, όπου σε κάθε πιάτο δεξιά υπάρχει το δρεπάνι και αριστερά το σφυρί. Λιτότητα από τη μία, απουσία από την άλλη.
Ο τόνος φυσικά δεν πέφτει στο μυστικό Δείπνο. Δεν είναι κάτι μυστικό, δεν κρύβει κάποια μυστικά! Γίνεται με μυστικότητα γιατί εκφράζει τη σημασία της ερήμου, της απομόνωσης, η έρημος όχι ως μοναξιά, αλλά τρόπος συμπεριφοράς που κάνει τη ζωή μας να είναι «μυστήριον ξένον και παράδοξον»! Η απουσία από την άλλη σημαίνει την πρόσκληση και την πρόκληση για κάτι νέο. Δυστυχώς αυτό το νέο δεν ήλθε ποτέ. Γι’ αυτό και η σιωπή και η απουσία καλύπτονται από την προδοσία. Το μεγάλο όραμα μιας επανάστασης που δεν ήλθε ποτέ… Ας μην λησμονούμε τη φράση του Ρώσου φιλοσόφου Nikola Berdiaev (1874-1948) ότι το «ψωμί μου είναι ζήτημα υλικό, το ψωμί του αδελφού μου είναι ζήτημα πνευματικό» (Μθ., 4:4 και Λκ., 4:4).
Το δείπνο από την άλλη στην ολότητά του έχει την κοινωνική του προέκταση όχι μόνο ως «πολιτισμός αλληλεγγύης», όπως επισημαίνει ο Οικουμενικός Πατριάρχης κ.κ. Βαρθολομαίος Α΄, αλλά και όπως συνύπαρξης, όπως γνωριμίας και όπως συναπόφασης. Μιας κοινωνίας για ένα καλύτερο αύριο, για νέες μορφές κοινωνικών επαναστάσεων, που όπως τόνιζε ο μακαριστός Κισάμου και Σελίνου κυρός Ειρηναίος (Γαλανάκης), δεν μπορεί να υπάρχει επανάσταση χωρίς Ανάσταση!
Καλή Ανάσταση!
[1] Ο δικέφαλος αετός καθιερώθηκε από τον Ιβάν Γ΄, έπειτα από το Γάμο του με τη Βυζαντινή Πριγκίπισσα Σοφία Παλαιολογίνα, ανιψιάς του τελευταίου Αυτοκράτορα του Βυζαντίου Κωνσταντίνου ΙΑ΄. Έτσι, η Ρωσία από το Γάμο αυτό υιοθέτησε το επίσημο βυζαντινό κρατικό σύμβολο, που ήταν ο αετός με τα δύο κεφάλια, ως εθνόσημο.
