Ὁμιλία τῆς Α.Θ.Παναγιότητος τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου κ.κ. Βαρθολομαίου κατά τό Τεσσαρακονθήμερον Μνημόσυνον τοῦ μακαριστοῦ Μητροπολίτου Γέροντος Περγάμου κυροῦ Ἰωάννου (Αἴθουσα τοῦ Θρόνου, 11 Μαρτίου, 2023)
Your Grace Justin Welby, Archbishop of Canterbury, Honorable Primate of the Anglican Communion,
Τιμιώτατοι ἀδελφοί Ἀρχιερεῖς,
Σεβαστοί Πατέρες,
Ἐντιμολογιώτατοι Ἄρχοντες,
Τέκνα τοῦ Θεοῦ ἠγαπημένα,
Ἡ Ἁγία τοῦ Χριστοῦ Μεγάλη Ἐκκλησία ἐτέλεσε σήμερον ἐν τῷ πανσέπτῳ Πατριαρχικῷ Ναῷ τό τεσσαρακονθήμερον μνημόσυνον ὑπέρ ἀναπαύσεως τῆς ψυχῆς τοῦ μακαριστοῦ Μητροπολίτου Περγάμου κυροῦ Ἰωάννου.
Ἀπό τόν Ἰούνιον τοῦ 1986, ὁ ἐκλεγείς ἀθρόον εἰς τό ἐπισκοπικόν ἀξίωμα Μητροπολίτης Περγάμου διηκόνησε μέχρι τέλους τῆς ζωῆς του εὐόρκως τόν Οἰκουμενικόν Θρόνον ἀπό ὑψηλάς θέσεις εὐθύνης, μεταξύ τῶν ὁποίων προέχουν ἡ συμπροεδρεία τῆς Διεθνοῦς Ἐπιτροπῆς τοῦ ἐπισήμου Θεολογικοῦ Διαλόγου τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας μέ τήν Ἀγγλικα-νικήν Κοινωνίαν, ἡ συμπροεδρεία εἰς τήν Διεθνῆ Μικτήν Ἐπιτροπήν Θεολογικοῦ Διαλόγου μεταξύ τῆς Ὀρθοδόξου καί τῆς Ρωμαιοκαθολικῆς Ἐκκλησίας, ἡ Προεδρεία τῆς Προπαρασκευαστικῆς Ἐπιτροπῆς τῆς πρώτης Συνάξεως Ὀρθοδόξων Προκαθημένων ἐν Φαναρίῳ τό 1992 καί ἡ Προεδρεία τῆς Διορθοδόξου Ἐπιτροπῆς διά τήν προστασίαν τοῦ φυσικοῦ περι-βάλλοντος. Ἡ συμβολή του ἀπό τῶν θέσεων αὐτῶν ὑπῆρξε καταλυτική.
Ἐάν ἰσχύῃ ὅτι αἱ καθοριστικαί τομαί εἰς τήν σύγχρονον ἱστορίαν τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου ὑπῆρξαν ὁ θεσμός τῶν Συνάξεων τῶν Ὀρθοδόξων Προκαθημένων, ἡ συμβολή τῆς Μεγάλης Ἐκκλησίας εἰς τόν χῶρον τῆς οἰκολογίας καί βεβαίως ἡ σύγκλησις καί ἡ πραγματοποίησις τῆς Ἁγίας καί Μεγάλης Συνόδου τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας ἐν Κρήτῃ κατά τό ἔτος 2016, τότε, ὁ Μητροπολίτης Περγάμου, ὡς ὁ σιδηροῦς θεολογικός βραχίων τοῦ Οἰκουμενικοῦ Θρόνου, κατέχει ἐξέχουσαν θέσιν, παρουσίαν καί συμβολήν εἰς τήν σύγχρονον αὐτήν μαρτυρίαν τῆς Μεγάλης Ἐκκλησίας. Αὐτός ὑπῆρξεν ὁ ἐμπνευστής τῆς ἐφαρμογῆς τῶν ἀρχῶν τῆς Χριστιανικῆς κοσμολογίας εἰς τό σύγχρονον οἰκολογικόν πρόβλημα, αὐτός ἀνέδειξε τό οἰκολο-γικόν περιεχόμενον τοῦ Ὀρθοδόξου εὐχαριστιακοῦ καί ἀσκητικοῦ ἤθους, αὐτός κατενόησε τήν Ὀρθόδοξον ἐκκλησιολογίαν ὡς ἐφηρμοσμένην οἰκολογίαν. Οὐδεμία συζήτησις περί τῆς συμβολῆς τοῦ Χριστιανισμοῦ εἰς τό ζήτημα τῆς οἰκολογίας δύναται νά ἀγνοήσῃ τάς θέσεις του.
Ἀνεκτίμητος ὑπῆρξεν ἡ προσφορά του Μητροπολίτου Περγάμου κατά τήν προετοιμασίαν καί τήν τελικήν καί καθοριστικήν φάσιν τῆς πορείας πρός τήν πραγματοποίησιν τῆς Ἁγίας καί Μεγάλης Συνόδου. Ἦτο ὁ χαρισματικός θεολογικός σύμβουλος τῆς ἡμῶν Μετριότητος εἰς τά τῆς Συνόδου. Ἐπιθυ-μοῦμεν ἐπίσης νά τονίσωμεν ὅτι ὁ ἅγιος Περγάμου ἐκαλεῖτο συχνάκις νά ἐκφέρῃ τήν θεολογικήν καί ἐκκλησιολογικήν του ἄποψιν ἐπί τρεχόντων σημαντικῶν ἐκκλησιαστικῶν ζητημάτων, ὅπερ πάντοτε ἔπραττεν ἐπισταμένως καί μετά θεολογικῆς ἐμβριθείας. Αἱ κατατεθειμέναι εἰς τό Ἀρχεῖον τῆς καθ᾽ ἡμᾶς Ἁγίας καί Ἱερᾶς Συνόδου εἰσηγήσεις, γνωμοδοτήσεις, ἐκθέσεις, παρεμβάσεις καί ἄλλα σημαντικά κείμενά του ἀποτελοῦν κτῆμα ἐς ἀεί τῆς Ἐκκλησίας.
Ὁ Μητροπολίτης Περγάμου ἔτρεφε βαθύτατον σεβασμόν πρός τό Οἰκουμενικόν Πατριαρχεῖον, διά τό ὁποῖον ἐπίστευεν ὅτι ἀποτελεῖ ὕπατον θεσμόν, ὁ ὁποῖος «ἐσφράγισεν ἀνεξίτηλα ὄχι μόνον τήν ἱστορία τῆς Ἐκκλησίας, ἀλλά καί τήν ἴδια τήν ἱστορία τῆς πολιτισμένης ἀνθρωπότητας καί πού ἐξακολουθεῖ νά ἀποτελῇ ἐλπίδα διά τό παρόν καί τό μέλλον τοῦ συγχρόνου ἀνθρώπου», προσθέτοντας μέ νόημα ὅτι τόν θεσμόν αὐτόν «ἀκόμα καί ἐάν δέν εἴχαμε δοσμένο ἀπό τή χάρη τοῦ Θεοῦ, καί μάλιστα στό Γένος μας, θά ἔπρεπε νά τόν ἐφεύρουμε».
Προσφάτως, ὁ Ἁγιώτατος Πάπας Ρώμης Φραγκῖσκος ἀπεκάλεσε τόν Μητροπολίτην Περγάμου ὡς «τόν μεγαλύτερον θεολόγον τοῦ συγχρόνου Χριστιανισμοῦ». Ὁ δέ Καθηγητής Χρῆστος Γιανναρᾶς ἐχαρακτήρισε τήν θεολογικήν σύνθεσιν τοῦ ἁγίου Περγάμου «ἀνάλογη μέ τίς καθοριστικές τῆς ὀρθόδοξης αὐτοσυνειδησίας συνθέσεις τῆς ἐποχῆς τῶν Πατέρων», ἀποδίδοντας εἰς αὐτόν τόν τίτλον «τοῦ σημαντικότερου ὀρθόδοξου θεολόγου τῆς μετά τόν Γρηγόριο Παλαμᾶ ἐκκλησιαστικῆς περιόδου». Ὄντως, τίποτε εἰς τόν χῶρον τῆς ὀρθόδοξου θεολο-γικῆς μαρτυρίας ἀπό τό 1965, ἔτος ἐκδόσεως τῆς πρωτοποριακῆς διδακτορικῆς διατριβῆς τοῦ ἐκλιπόντος περί τῆς ἑνότητος τῆς Ἐκκλησίας, μέχρι σήμερον δεν δύναται νά κατανοηθῇ χωρίς ἀνα-φοράν εἰς τήν συμβολήν τοῦ Μητροπολίτου Περγάμου. Αἱ σημαντικώτεραι τομαί εἰς τήν ὀρθόδοξον θεολογίαν, ὅπως εἶναι ἡ συνάντησις Ἑλληνισμοῦ καί Χριστιανισμοῦ, ἡ ἐπιστροφή εἰς τούς Πατέρας, ἡ εὐχαριστιακή ἐκκλησιολογία καί εἰδικώτερον ἡ ἀνάδειξις τῆς σημασίας τῆς ἐκκλησιολογίας διά τό σύνολον τῆς θεολογίας καί διά τήν ὑπαρξιακήν κατανόησιν καί ἑρμηνείαν τοῦ δόγματος, ἡ προβολή τῆς ἐννοίας τοῦ προσώπου ὡς τῆς πεμπτουσίας τῆς Πατερικῆς ἀνθρωπολογίας καί ἡ μεγάλη θεολογική σύνθεσίς του μέ ἄξονα τήν ἐσχατολογίαν, συγκροτοῦν τόν πυρῆνα τῆς συγχρόνου ὀρθοδόξου θεολογικῆς προσφορᾶς, ὄχι μόνον εἰς τόν χῶρον τῆς Ἐκκλησίας, ἀλλά καί τῆς φιλοσοφίας, τῆς τέχνης, τῆς συναντήσεως με τάς φυσικάς, τεχνολογικάς καί κοινωνικάς ἐπιστήμας, καθώς καί μέ τό εὐρύτερον πεδίον τοῦ πολιτισμοῦ.
Δύναται νά λεχθῇ ὅτι αἱ δεκάδες διδακτορικαί διατριβαί καί μελέται αἱ ὁποῖαι συνετάχθησαν μέχρι σήμερον διά τήν θεολογίαν τοῦ Περγάμου καί τό γεγονός ὅτι δέν ὑπάρχει παγκοσμίως σοβαρόν θεολογικόν σύγγραμμα, τό ὁποῖον νά μή ἀναφέρεται καί εἰς τόν Ἰωάννην Ζηζιούλαν, ἀποτελοῦν εὔηχον προανάκρουσμα δι᾽ αὐτό πού θά ἐπακολουθήσῃ εἰς τό μέλλον ὡς πρός τήν ἐπιρροήν τοῦ θεολογικοῦ στοχασμοῦ τοῦ ἀειμνήστου Μητροπολίτου. Κατά τά χρόνια πού ἔρχονται δέν θά ὑπάρξῃ σοβαρά θεολογία, ἡ ὁποία νά μή ἐμπνέεται καί νά μή ἀντλῇ ἀπό τάς ἰδέας τοῦ μακαριστοῦ ἀδελφοῦ.
Εἰς τήν ὁμιλίαν του κατά τήν ὑποδοχήν του ὡς ἑταίρου τῆς Ἀκαδημίας Θεολογικῶν Σπουδῶν Βόλου, ὁ ἅγιος Περγάμου ἀνέφερεν ἐξομολογητικῶς τά ἑξῆς: «Παραμένω ἀμετανόητος διά ἕνα πράγμα στή θεολογική διαδρομή μου: τήν εὐχαριστιακή προσέγγιση τῆς θεολογίας. Ἡ προσέγγιση αὐτή παραμένει γιά μένα καί ὁ μόνος δρόμος πού ἔχει μπροστά της ἡ ὀρθόδοξη θεολογία ἀντικρύζοντας τίς προκλήσεις τοῦ αἰώνα μας… Ἡ εὐχαριστιακή προσέγγιση δέν εἶναι μονομέρεια. Τίποτε δέν εἶναι πιό ‘καθολικό’ ἀπό τήν Θεία Εὐχαριστία. Ἐκεῖ καταλήγουν καί καταξιώνονται τά πάντα: Βάπτισμα, μετάνοια (ἄσκηση), τέχνη καί ὅ,τι ἄλλο περιλαμβάνει ἡ ὕπαρξη καί ἡ ζωή τοῦ ἀνθρώπου, ἀλλά καί ὅλης τῆς κτίσεως… Ἡ εὐχαριστιακή θεολογία ἔχει μία δυναμική ἀνεξάντλητη».
Περαίνοντες τόν λόγον, ὑποκλινόμεθα ἐνώπιον τοῦ μεγα-λείου καί τῆς ἐκκλησιαστικῆς καί θεολογικῆς προσφορᾶς τοῦ μακαριστοῦ ἀδελφοῦ, δεόμενοι τοῦ Κυρίου τῆς ζωῆς καί τοῦ θανάτου, ὅπως ἀναπαύῃ τήν ψυχήν αὐτοῦ ἐν Χώρᾳ Ζώντων καί σκηναῖς δικαίων ἐν τῇ ὁλοφώτῳ καί ὅλως ἀναστασίμῳ Βασιλείᾳ τῶν Ἐσχάτων, ὅπου, ὡς ἐθεολόγει ὁ ἐκλιπών, ἡ Θεία Εὐχαριστία θά εἶναι «τό μόνο ἐκκλησιαστικό γεγονός» πού θά ὑπάρχῃ.
Εἴη ἡ μνήμη σου αἰωνία καί ἄληστος, προσφιλέστατε ἀδελφέ Ἰωάννη!
* * *
Your Grace,
The joyous event of your arrival once again in the Queen of Cities and your visit today at the Ecumenical Patriarchate, together with your honorable entourage, coincides with the completion of the forty-day period since the repose in the Lord of the late Metropolitan John (Zizioulas) of Pergamon, a prominent Hierarch of the Ecumenical Throne, whom His Holiness Pope Francis recently characterized as “the greatest theologian of contemporary Christianity.”
Of course, no introduction about Metropolitan John is necessary for you, not only because as Professor he taught for many years Dogmatic Theology at the University of Edinburgh and Systematic Theology at the University of Glasgow, but also because he served as the Orthodox co-chairman of the International Committee of the Official Orthodox-Anglican Theological Dialogue, initiating the third phase of this dialogue between our Churches in 1989. Along with his ministry as Orthodox co-chairman in the similar Committee of the Theological Dialogue between Orthodox and Roman Catholics, inter-Christian dialogue has been one of the three principal areas of Zizioulas’ significant ecclesiastical contribution. The second area is that of inter-Orthodox cooperation, with his active participation in the preparation and the sessions of the Holy and Great Council of the Orthodox Church, which took place in Crete (June 2016), where Metropolitan John served as the first theological advisor of our Modesty, in our capacity as Chairman of the Council. The third, but in no case less important, area of his diakonia has been the protection of the natural environment, where Zizoulas’ development of the notion of Eucharistic ecology with the institution of September 1st as day dedicated to the care for God’s creation, was the turning point for the addition of environmental concerns to the agenda not only of other Christian Churches, such as the Anglican Communion or the Roman-Catholic Church, but also of other faith traditions. May his memory be eternal!
Beloved brother in Christ,
Your presence today here is the best way to honor Metropolitan John’s memory by reaffirming our commitment to continue our theological dialogue and contribute to its further advancement, as well as to enhance our common actions in areas such as the protection of the environment, the safeguarding of human rights and the elimination of human trafficking and the promotion of peace, contrary to the devastating reality of the diabolical war that our continent Europe is facing for one year now, due to the unprovoked and unjustified attack of the Russian Federation against Ukraine.
Thanking once again Your Grace for Your prayerful presence today among us, we look forward to resuming our fraternal exchange during our meeting after the lunch.
