Μ. Γ. ΒΑΡΒΟΥΝΗΣ
Καθηγητής του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης
Άρχων Προστάτης των Γραμμάτων της Α.τ.Χ. Μ. Ε.
Habent sua fata libelli, διαπιστώνει μια παλιά ρήση, που επιβεβαιώνεται πλήρως στην καθημερινότητα της πνευματικής ζωής και της συγγραφικής παραγωγής μας. Διότι υπάρχουν βιβλία που προορίζονται να εξυπηρετήσουν την καθημερινότητα, την επικαιρότητα, και να λησμονηθούν κατόπιν στα ράφια των βιβλιοθηκών, και βιβλία που προορίζονται να ανοίξουν δρόμους και να αναφέρονται από τους επιγενομένους. Για ένα τέτοιο σημαντικό και σημαδιακό βιβλίο, σχετιζόμενο άμεσα με την πρόσφατη ιστορία και την προσφορά του Οικουμενικού Πατριαρχείου, θα μιλήσουμε εδώ.
Πρόκειται για το άριστο από τυπογραφική, τυποτεχνική και αισθητική άποψη βιβλίο με τίτλο: Μητροπολίτου Γέροντος Χαλκηδόνος Μελίτωνος Χατζή (†), Ανέσπερον Φως εκ Φαναρίου (Επιμελεία Μητροπολίτου Φιλαδελφείας Μελίτωνος, Αθήναι 2022, έκδ. Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, σελ. 615). Μια υποδειγματική, τόσο από άποψη μορφής, όσο και από το περιεχόμενό της έκδοση, έρχεται να μας υπενθυμίσει την προσωπικότητα και το έργο του μακαριστού Μητροπολίτου Γέροντος Χαλκηδόνος κυρού Μελίτωνος (1913 – 1989), Μητροπολίτου Ίμβρου και Τενέδου, Ηλιουπόλεως και Θείρων και Γέροντος Χαλκηδόνος, από τους πυλώνες της σύγχρονης εκκλησιαστικής ιστορίας και παράδοσης του αειφεγγούς Φαναρίου σε όλη την διάρκεια της εκκλησιαστικής διακονίας του, ιδίως δε κατά την περίοδο 1966 – 1984.
Προηγούνται της κυρίως ύλης του τόμου μήνυμα της Α.Θ.Π. του Οικουμενικού Πατριάρχου κ.κ. Βαρθολομαίου, πνευματικού τέκνου του Γέροντος Μελίτωνος (σ. 19), πρόλογος του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Φαναρίου κ. Αγαθαγγέλου, Γενικού Διευθυντού της Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, με τίτλο «Φαναρίου σέμνωμα» (σ. 23) και κατόπιν εκτενές και αναλυτικό προλογικό μελέτημα του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Φιλαδελφείας, Υπερτίμου και Εξάρχου Λυδίας και Προέδρου Βενετίας κ. Μελίτωνος, επίσης πνευματικού τέκνου του Γέροντος, το οποίου το ιερατικό όνομα τιμά την μνήμη του, υπό τον ομιλούντα τίτλο «Προθεωρία τιμής και μνήμης» (σ. 27).
Ακολουθούν περί τα 120 ανέκδοτα κείμενα του Γέροντος Μελίτωνος, καταταγμένα στις ακόλουθες κατηγορίες: «Κυριακοί Λόγοι» (σ. 121, 38 κείμενα) – «Θεομητορικοί Λόγοι» (σ. 271, 13 κείμενα) – «Αγιολογικοί Λόγοι» (σ. 315, 11 κείμενα) – «Λόγοι εις Χειροτονίας» (σ. 363, 10 κείμενα) – «Προσφωνήσεις – Αντιφωνήσεις» (σ. 401, 20 κείμενα) – «Συνεντεύξεις» (σ. 475, 10 κείμενα) – «Φωτεινά Πρωτόλεια» (σ. 537, 11 κείμενα) και σε «Επίμετρο» (σ. 594), δύο ακόμη κείμενα, η πρώιμη αυτοβιογραφία του Γέροντος Μελίτωνος και η εξόδιος ομιλία του επιμελητού της έκδοσης Μητροπολίτου Φιλαδελφείας Μελίτωνος, η οποία εκφωνήθηκε στον καθεδρικό ναό της Αγίας Τριάδος Χαλκηδόνος, στις 30 Δεκεμβρίου 1989, κατά την εξόδιο ακολουθία του Γέροντος Μελίτωνος, υπό τον τίτλο «Κλείων τον λόγον, κλίνω γόνυ ευλαβείας» (σ. 597). Ο τόμος κλείνει με «Φωτογραφικό Παράρτημα» (σ. 609), του οποίου οι λίγες αλλά απολύτως ενδεικτικές φωτογραφίες συμπληρώνουν όσες φωτογραφίες κοσμούν το εσωτερικό του τόμου, κατά κανόνα στις αρχές των κεφαλαίων, απεικονίζοντας χαρακτηριστικές στιγμές της αρχιερατικής διακονίας και της επί γης πορείας του Γέροντος Μελίτωνος.
Αν τα περιλαμβανόμενα στον τόμο και δημοσιευόμενα εδώ κείμενα σκιαγραφούν την σκέψη και την διάνοια, τα οράματα και την εκκλησιαστική πορεία του συγγραφέα τους, την προσωπικότητα, την προσφορά του και την επίδρασή του στους συγχρόνους και τους επιγενομένους την διαζωγραφεί άριστα το προλογικό κείμενο του πολλά, μεγάλως και επιτυχώς κοπιάσαντος επιμελητού της εκδόσεως Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Φιλαδελφείας κ. Μελίτωνος. Διότι στο άρτιο και καλλιεπέστατο αυτό κείμενο ο λόγιος Φαναριώτης ιεράρχης δεν βιογραφεί απλώς τον Γέροντά του, αλλά τον παρουσιάζει δρώντα και σκεπτόμενο προ των οφθαλμών του αναγνώστη, μέσα από χαρακτηριστικές ρήσεις και πράξεις του, μέσα από επιστολές και κείμενα, μέσα από μνήμες και αναμνήσεις, μέσα από βιβλιογραφικές αναφορές και βιωματικές αφηγήσεις.
Και βέβαια η σχετική βιβλιογραφία έχει ήδη ασχοληθεί με την προσωπικότητα, την προσφορά και την παρακαταθήκη του Γέροντος Μελίτωνος: θυμίζω πρόχειρα τον τόμο με τίτλο Χαλκηδόνια. Μνήμη Μελίτωνος Χατζή Μητροπολίτου Γέροντος Χαλκηδόνος 1913 – 1989 (Αθήνα 1999, έκδ. Σύνδεσμος των εν Αθήναις Μεγαλοσχολιτών), τον τόμο Εις μνημόσυνον αιώνιον. Μνήμη Μητροπολίτου Γέροντος Χαλκηδόνος Μελίτωνος (1913 – 1989) (Αθήνα 2015, έκδ. Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος), αλλά και τα σχετικά κείμενα στην σπουδαία συλλογή κειμένων του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Γέροντος Πριγκηποννήσων κ. Δημητρίου, υπό τον τίτλο Ενθύμιοι Λόγοι (Πρίγκηπος 2021), την οποία είχα την τιμή παλαιότερα να παρουσιάσω εδώ.
Ο Σεβασμιώτατος Φιλαδελφείας εργάστηκε συστηματικά και μεθοδικά, διάσωσε κείμενα πολύτιμα από την διασπορά και την εξαφάνιση σε ιδιωτικές συλλογές, αποδελτίωσε την υπάρχουσα βιβλιογραφία και μελέτησε αρχειακό υλικό, εντρυφώντας τόσο στο δικό του όσο και σε άλλα, ιδιωτικά και κυρίως εκκλησιαστικά αρχεία, πρωτίστως δε στια αρχειακές πηγές του ίδιου του πάνσεπτου Οικουμενικού Θρόνου. Πέρα από την γενική και περιεκτική θεώρηση της προσωπικότητας και του έργου του Γέροντος Μελίτωνος (σ. 27), προβαίνει σε μια μεστή και ώριμη αποτίμηση της προσφοράς του (σ. 34), αναλύει και ταξινομεί τα κείμενα που δημοσιεύει (σ. 38), και συγκεκριμένα αναφέρεται στο ήθος και το ύφος του συγγραφέα τους (σ. 40), ξεχωριστά και με διάκριση πλήρη των επιμέρους υφολογικών χαρακτηριστικών των κειμένων καθώς και στην «πολιτεία του Γέροντος» (σ. 53), μέσα από τρία κείμενά του: μία ομιλία του (24 Σεπτεμβρίου 2013 με τίτλο «Χαλκηδόνος Μελίτων (1913 – 1989) ο σιγών και λέγων τα καίρια» (σ. 54), μια επίσης ομιλία του (20 Νοεμβρίου 2013) με τίτλο «Χαλκηδόνος Μελίτων, ο του ‘Φαναριωτικού Δαιμονίου’ αυθεντικός φορεύς και ερμηνευτής» (σ. 69) και την ομιλία του (14 Δεκεμβρίου 2019) με τίτλο «Εμπειρικός λόγος δια μίαν Σχολήν» (σ. 91).
Στο τέλος δε σταχυολογεί πατριαρχικές ρήσεις περί του Γέροντος» (σ. 109) από αρχειακές πηγές των Πατριαρχείων και κατακλείει τον λόγο με τα περιεκτικά και μεστά επιλεγόμενά του (σ. 116), ανοίγοντας τον δρόμο στον αναγνώστη για να κατανοήσει, κατά το δυνατόν, και να προσλάβει, κατά το ανθρώπινον, την εποχή, την προσωπικότητα και την προσφορά του Γέροντος Μελίτωνος, μέσα από τον δικό του λόγο.
Ο επιμελητής του τόμου, γνωστός, πέραν της καίριας εκκλησιαστικής προσφοράς του στην Εκκλησία και το Γένος από τις θέσεις στις οποίες υπηρέτησε στην Πατριαρχική Αυλή, και για την γόνιμη και αποδοτική συγγραφική και ερευνητική εργασία του, κορυφαίο προϊόν της οποίας αποτελεί το τρίτομο εργώδες και πολύτιμο σύγγραμμα με τίτλο Η Ιερά Πορεία Αγάπης, Ειρήνης και Ενότητος του Οικουμενικού Πατριάρχου Δημητρίου (Θεσσαλονίκη 2012), εργάστηκε ως φιλόλογος και ως θεολόγος. Πρωτίστως δε εργάστηκε ως εκκλησιαστικός ανήρ, με υπευθυνότητα και πλήρη την συναίσθηση των σπουδαίων και μεγάλων με τα οποία ασχολείται. Ανέτρεξε σε αρχεία και ανέκδοτα κείμενα, αποδελτίωσε δημοσιεύματα και χειρόγραφα, σταχυολόγησε ενδεικτικές περικοπές, συνέκρινε και έκρινε, για να μας δώσει τελικά ένα άρτιο έργο επιστήμης και αγάπης. Μελέτησε τα κείμενα, που συχνά από δυσανάγνωστα χειρόγραφα μετέγραψε, συγκέντρωσε από δυσεύρετες πηγές και απομαγνητοφώνησε, με την πολύτιμη βοήθεια του συναδέλφου του ΕΚΠΑ κ. Γεωργίου Πιτσινέλη και άλλων συνεργατών του (βλ. τα ονόματά τους στη σελ. 34), διέκρινε τα υφολογικά τους χαρακτηριστικά, τα κατέταξε σε κατηγορίες, τα συμπλήρωσε με χαρακτηριστικές συνεντεύξεις του Γέροντος Μελίτωνος και τα παρέδωσε έτσι ακέραια και φωτεινά στην έρευνα και την μελέτη των επιγενομένων.
Μεγάλη και άξια συγχαρητηρίων πολλών η προσφορά του. Μέσα από τα κείμενα του Μητροπολίτου Γέροντος Χαλκηδόνος Μελίτωνος βλέπουμε πράγματι να φωτίζεται η διάνοιά μας από Ανέσπερο Φως, που εκπηγάζει από τα κείμενα ενός γνήσιου Φαναριώτη «γραμματοφύλακα». Στα κείμενα του τόμου συγκεντρώνονται όλα τα χαρακτηριστικά της γλώσσας και της σκέψης των ιεραρχών του Φαναρίου.
Κι αν είναι μία φράση που εμπερικλείει νομίζω όλα όσα τα κείμενα εννοούν ή υπονοούν, αυτή είναι εκείνη που συμπεραίνει ότι το Φανάρι αποτελεί Σχολή. Σχολή για την Εκκλησία, για το Γένος, για τη Ρωμηοσύνη, για την Οικουμένη. Σχολή την οποία ο Γέρων Μελίτων πλήρως εξέφρασε, και στα νάματα της οποίας πρέπει να ξεδιψάσουν σήμερα όλοι όσοι διακονούν την Εκκλησία της Κωνσταντινουπόλεως, ώστε η φαναριώτικη παράδοση, μοναδική και ζείδωρη, να συνεχιστεί και στις επόμενες γενιές.
Μια Σχολή που παρά τα μαρτύρια έδωσε και δίνει την μαρτυρία της, με σταυροαναστάσιμη διάθεση και αναστάσιμη χαρά και ελπίδα, όπως όλα τα κείμενα του Γέροντος Μελίτωνος καταδεικνύουν. Μια Σχολή τέλος, στην οποία η μαθητεία είναι απαραίτητη στους καιρούς μας, μήπως και βρούμε το χαμένο νήμα της παράδοσης, που το Πατριαρχείο διαφυλάσσει ως κόρη οφθαλμού, και του οποίου την παρηγορητική παρουσία και προστασία έχει η κοινωνία μας ανάγκη, στους δυσχειμερίους καιρούς μας.
