ΜΟΝΑΧΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ
Με αφορμή την πρόσφατη ανακοίνωση
της Ιεράς Κοινότητος του Αγίου Όρους
π. Ιωάννου Χρυσαυγή
Φαίνεται ότι άγγιξα ευαίσθητο νεύρο… Το κείμενό μου «Θύελλα γύρω από μια βάπτιση στην Ελλάδα» (στο Religion News Service) προκάλεσε εμπαθείς αντιδράσεις αλλά και υποτιμητικά σχόλια. Τα περισσότερα από αυτά δυστυχώς δεν εστίασαν στην ουσία –δηλαδή, στην υποκριτική μας στάση γύρω από τη συζήτηση για την ομοφυλοφιλία– με συνέπεια να με αποδοκιμάσουν είτε ως προοδευτικό είτε ότι διάκειμαι υπέρ των ομοφυλόφιλων. Αναρωτιέμαι, αν τα σχόλια θα ήταν παρόμοια, αν το κείμενο αφορούσε σε άλλα θέματα – όπως η κοινωνική αδικία, το υπερβολικό κέρδος, η κλιματική αλλαγή αλλά και η συνεχιζόμενη γενοκτονία μεταξύ δύο ορθόδοξων λαών στην Ουκρανία. Ο κόσμος ακόμη περιμένει την καταδίκη εκ μέρους των Ορθοδόξων ηγετών –με εξαίρεση τον Οικουμενικό Πατριάρχη– του Ρώσου Πατριάρχη Κύριλλου, ο οποίος επί μήνες συνεχίζει να υποκινεί και να υποστηρίζει την αιματοχυσία στην Ουκρανία με το πρόσχημα, ότι η τελευταία επιτρέπει παρελάσεις των ΛΟΑΤΚΙ+.
Μία από τις τοποθετήσεις προήλθε από το Άγιον Όρος –το γνωστό ως περιβόλι της Παναγίας για το οποίο τόση αγάπη τρέφουν οι Ορθόδοξοι Χριστιανοί– το οποίο έχω επισκεφθεί αμέτρητες φορές, όπου είχα την ευλογία να συναντήσω μερικούς από τους πιο ενάρετους γέροντες. Ένα μοναστικό καθίδρυμα που χρονολογείται από τον δέκατο αιώνα –με υπέροχα χειρόγραφα και εικόνες, σε είκοσι συγκροτήματα διάσπαρτα σε μια χερσόνησο απαράμιλλης ομορφιάς στη βόρεια Ελλάδα– ο Άθωνας φιλοξενεί περίπου δύο χιλιάδες μοναχούς. Ανάμεσά τους, όπως σε κάθε κοινωνία, υπάρχουν άγιοι και αμαρτωλοί, λογικοί και παράξενοι. Όπως είναι γνωστό, λόγω του άβατου που ισχύει, δεν επιτρέπεται στις γυναίκες να επισκεφτούν το Άγιον Όρος. Το ίδιο ισχύει και για τα θηλυκά ζώα και τα αμούστακα νεαρά αγόρια που θα μπορούσαν να θεωρηθούν εσφαλμένα ως γυναίκες. Αυτή είναι η παράδοση εδώ και χίλια χρόνια. Σύμφωνα με την πρόσφατη ανακοίνωση της Ιεράς Κοινότητος: «Το Άγιον Όρος, ως χώρος προσευχής και ασκήσεως, με αδιάσπαστη συνέχεια λειτουργική και πνευματική, εύχεται ταπεινά υπέρ του σύμπαντος κόσμου, για όλους τους ανθρώπους ανεξαρτήτως διακρίσεων».
Γι᾽ αυτό, κι όταν η ανώτατη διοικητική αρχή της, η Ιερά Κοινότητα, εξέδωσε δημόσια ανακοίνωση για τη φύση της οικογένειας σε σχέση με την συγκεκριμένη βάπτιση, αυτό αποτέλεσε έκπληξη. Σε επίσημη λοιπόν ανακοίνωση της 28ης Ιουλίου 2022, αποφεύγοντας την ουσία του θέματος που αφορούσε πρωτίστως το μυστήριο του βαπτίσματος και όχι την οικογένεια, η Ιερά Κοινότητα δηλώνει το αυτονόητο από υποχρέωση να βεβαιώσει δημόσια ότι είναι αδύνατο «η Εκκλησία να δέχεται οποιαδήποτε άλλη μορφή οικογένειας εκτός από αυτή που θεσπίζει το Ιερό Ευαγγέλιο». Ωστόσο, η εν λόγω τοποθέτηση παραμένει αναπάντεχη και προβληματική:
Πρώτον, διότι το Άγιο Όρος δεν παίρνει συνήθως θέση δημόσια, ιδιαίτερα μάλιστα για το πώς θα πρέπει να διάγουν οι Ορθόδοξοι Χριστιανοί την εγκόσμια ζωή τους. Όποτε παρέκκλινε από αυτή την άγραφη παράδοση τα τελευταία χρόνια, οι τοποθετήσεις του ήταν συχνά προκατειλημμένες (όπως παλιότερα σε σχέση με τον οικουμενικό διάλογο αλλά και έναντι της επίσκεψης του Πάπα Ιωάννη-Παύλου του Β΄ στην Ελλάδα) ή χλιαρές (όπως στην στάση του για τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία). Άλλωστε, δεν είναι αυτό στο οποίο καλούνται ή αυτό το οποίο αναμένεται από τους μοναχούς, αλλά το να καίγονται δηλαδή, σαν ζωντανοί πυρσοί προσευχής υπέρ του κόσμου. Υπήρξαν, βέβαια, αξιοσημείωτες εξαιρέσεις προικισμένων συγγραφέων κατά το παρελθόν, οι οποίοι διατύπωσαν πνευματικές αρχές για μοναχούς και λαϊκούς. Ο άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης, ο επιμελητής της Φιλοκαλίας κατά τον 18ο αιώνα, είναι ένα τέτοιο χαρακτηριστικό παράδειγμα. Δεν είμαι μοναχός, και μπορεί κάλλιστα να κάνω λάθος, αλλά πιστεύω ότι ο πρωταρχικός σκοπός και ο κύριος ρόλος των μοναχών είναι να επιδιώκουν το «ἑνὸς δέ ἐστι χρεία» (Λκ. 10.42) διακονώντας ως πρότυπα μετάνοιας και αγιότητας.
Δεύτερον, διότι οι μοναχοί δεν ανήκουν ούτε στον κοσμικό κλήρο, ούτε είναι έγγαμοι λαϊκοί. Αυτό που γνωρίζουν για τον γάμο και την οικογένεια συνήθως είναι έμμεσο και προέρχεται από τις εξομολογητικές συζητήσεις που έχουν με άτομα και οικογένειες που ζουν «στον κόσμο», όπως μερικές φορές χαρακτηρίζουν συγκαταβατικά την κοινωνία. Ως εκ τούτου, οι μοναχοί δεν θα έπρεπε να παρεμβαίνουν ή αποφαίνονται σε θέματα γάμου και οικογένειας. Ακριβώς, όπως και οι επίσκοποι θα έκαναν καλά να λάβουν υπόψη τη συμβουλή των έγγαμων ανδρών και γυναικών πριν επιβάλουν βαριά επιτίμια. Κάτι τέτοιο θα ήταν προς όφελος τόσο των μοναχών όσο και των επισκόπων. Και ήρθε η ώρα να αποβάλλουμε τη παγιωμένη πλέον αντίληψη ότι η μοναστική ζωή είναι πιο απαιτητική ή και πιο θεϊκή. Παρά τις σπάνιες εξαιρέσεις και τους περιορισμούς, οι μοναχοί δεν έχουν εμπειρία στην πίεση της πληρωμής ενός δανείου, στη διατήρηση ενός στοργικού γάμου ή στην ανατροφή παιδιών. Δεν μπορούν να εκτιμήσουν τι συνεπάγεται το να ζει κάποιος με χαμηλό μισθό με τον οποίο πρέπει να στηρίξει την οικογένεια και να πληρώνει φόρους. Δεν γνωρίζουν την πολυπλοκότητα της κατάστασης του να είναι κανείς ανύπαντρος ή διαζευγμένος.
Τρίτον, διότι οι μοναχοί του Αγίου Όρους στο συγκεκριμένη ανακοίνωση στηρίζουν την κατανόησή τους για την οικογένεια στο Ευαγγέλιο, αλλά σίγουρα θα δυσκολεύονταν πολύ να ανακαλύψουν στο Ευαγγέλιο οποιαδήποτε περίτεχνη διδασκαλία για την πυρηνική οικογένεια ή για το ποιες θεωρούνται αποδεκτές περιπτώσεις υιοθεσίας. Πέρα από το ασυνήθιστο κήρυγμα ή κείμενο για το γάμο και την ανατροφή των παιδιών, ακόμη και η πατερική γραμματεία είναι γενικά επιφυλακτική σχετικά με τον γάμο και την οικογένεια. Επειδή ακριβώς, η προϋπόθεση της Αγίας Γραφής και η περί σωτηρίας υπόσχεση της Εκκλησίας βρίσκονται στην κοινότητα και την κοινωνία, όχι σε συμβατικές ή στερεότυπες επινοήσεις σχετικά με τον γάμο και την οικογένεια. Μια απλή ματιά στο κλασσικό Ελληνικό Πατερικό Λεξικό του Lampe δείχνει ότι δεν υπάρχει ούτε ένα λήμμα για τη λέξη «οικογένεια» – η οποία μπορεί να ήταν κεντρική για τους Εβραίους και τους Εθνικούς πριν από τον Χριστό, αλλά δεν διαθέτει το ίδιο βάρος για τη Νέα, την Καινή Διαθήκη, όπου η «γέννηση άνωθεν» (Ιω. 3.3) και όχι η βιολογική γέννηση είναι καθοριστική για την ταυτότητα και την κλήση του Χριστιανού. Διαφορετικά, ο μοναχισμός –που άλλωστε κατεξοχήν αφορά στην απόλυτη αφοσίωση και την κυριολεκτική τήρηση της εντολής του Χριστού «εἴ τις ἔρχεται πρός με καὶ οὐ μισεῖ τὸν πατέρα ἑαυτοῦ καὶ τὴν μητέρα καὶ τὴν γυναῖκα καὶ τὰ τέκνα καὶ τοὺς ἀδελφοὺς καὶ τὰς ἀδελφάς … οὐ δύναταί μου μαθητὴς εἶναι» (Λουκ. 14.26)– θα συνιστούσε ακραία παρέκκλιση από τον γάμο και υπέρτατη αποδόμηση της οικογένειας. Το ίδιο το Άγιον Όρος παρουσιάζει ποικίλες και διαφορετικές μορφές οικογενειακών σχημάτων που αμφισβητούν την παραδοσιακή έννοια της οικογένειας, στην οποία άλλωστε κι ο ίδιος ο Κύριός μας δεν συμμορφώθηκε απόλυτα, γεννημένος από ανύπαντρη παρθένα μητέρα. Γι᾽ αυτό και η Ορθόδοξη Εκκλησία δεν έχει δώσει ανάλογο λατρευτικό χαρακτήρα, όπως αυτόν της Ρωμαιοκαθολικής, στην Αγία Οικογένεια. Έτσι οι απαρνησάμενοι, αποκηρύξαντες και αποστασιοποιημένοι από την οικογένεια μοναχοί δεν θα πρέπει να διδάσκουν ex cathedra ή να ηθικολογούν ότι «δεν υπάρχει οποιαδήποτε άλλη μορφή οικογένειας εκτός από αυτήν που θεσπίζει το Ιερόν Ευαγγέλιον». Η ιδέα μιας πυρηνικής οικογένειας που στολίζει τα μπροστινά στασίδια της εκκλησίας το πρωί της Κυριακής ποτέ δεν αποτελούσε ενασχόληση ή προτεραιότητα των Πατέρων της Εκκλησίας. Αυτό που τονίζει η Αγία Γραφή είναι ότι «ἐν γὰρ τῇ ἀναστάσει οὔτε γαμοῦσιν οὔτε ἐκγαμίζονται, ἀλλ᾿ ὡς ἄγγελοι Θεοῦ ἐν οὐρανῷ εἰσι» (Ματθ. 22,30). Και η ίδια η ύπαρξη του μοναχισμού είναι μια προφητική υπενθύμιση αυτής της πραγματικότητας.
Τέλος, διότι οι μοναχοί είναι «άγγελοι ἐν οὐρανῷ» αλλά όχι επί γης. Είναι εξίσου εσφαλμένο και επικίνδυνο τόσο το να εξιδανικεύεται η οικογένεια όσο και το να εκθειάζεται η αγαμία. Ως εκ τούτου, θα πρέπει πρωτίστως οι μοναχοί να επικεντρώνονται στην δική τους επίγεια πραγματικότητα – δηλαδή, να ασχολούνται με την ατομική και συλλογική τους αυτογνωσία ως κοινότητα που αποσύρεται από τον κόσμο για μετάνοια και μεταμόρφωση. Σε μια εποχή όπου η κατάχρηση εξουσίας –πνευματική, σωματική και σεξουαλική– ελέγχεται αυστηρά, οι μοναχοί θα έπρεπε να εξετάσουν τον αντίκτυπο των πράξεών τους και των συμβουλών τους σε άτομα και οικογένειες που τους τιμούν με σεβασμό. Καλό επίσης θα ήταν να λάβουν υπόψη τους την πρόσφατη εγκύκλιο της Εκκλησίας της Ελλάδος για τους κινδύνους που απορρέουν από τους ψευδοπροφήτες και τους αυτο-προσδιοριζόμενους διδασκάλους.
Ο μοναχισμός δέχεται και υποδέχεται «όλους τους ανθρώπους ανεξαρτήτων διακρίσεων» ως μέλη της κοινότητάς του και πολίτες της πολιτείας του. Θα πρέπει να αντικατοπτρίζει την ίδια οικουμενικότητα και περιεκτικότητα στις σχέσεις του με τον έξω κόσμο χωρίς να εκδίδει κενά, και απλοϊκά συνθήματα. Ενώ μπορεί να είναι δελεαστικό για το Άγιον Όρος να τοποθετείται γύρω από σύγχρονα ζητήματα, τελικά μπορεί να προσφέρει περισσότερα μέσα από τη σιωπή και την εγκράτεια που χαρακτηρίζουν τη ζωή της αποχώρησης και της απάρνησης που αποτελεί και την προσωπική τους επιλογή.
(Μετάφραση του Νικολάου Ασπρούλη με βάση το αγγλικό πρωτότυπο στο Religion News Service)
