ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΟΝLΙΝΕ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ
OXI ΒΛΑΣΦΗΜΙΑ ΑΛΛΑ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΑΝΤΙΠΑΡΑΘΕΣΗ
Απάντηση σε επικριτικά άρθρα ελληνικών ΜΜΕ
Δημοσιεύτηκε αυτές τις μέρες μια πολύ ενδιαφέρουσα ανάλυση με προεκτάσεις στη ζωή της αυτοκέφαλης Εκκλησίας της Ουκρανίας,την ρωσική προπαγάνδα και τα ελληνικά της φερέφωνα, αλλά και τις επικρίσεις των εναντίον του Οικουμενικού Πατριάρχου, όπως επίσης και αναφορές στις αποφάσεις της Εκκλησίας της Ελλάδος με αφορμή την αναγκαιότητα του εμβολιασμού, αλλά και την αναγκαιότητα στενότερης θεολογικής επαφής με την ελληνο-Ορθόδοξη παράδοση.
Ανταποκρινόμενος στην τελευταία αυτή έκκληση των συγγραφέων αυτής της ανάρτησης στην Ουκρανική εκκλησιαστική ιστοσελίδα cerkvarium.org, ως πρώτο βήμα προβαίνω στην ελληνική της μετάφραση, μια και ο υπότιτλός της αναφέρεται σε… «επικριτικά άρθρα ελληνικών ΜΜΕ»
Ομότιμου Καθηγητού Πέτρου Βασιλειάδη
Τον Ιούλιο του 2021 λαϊκά μέλη της Αυτοκέφαλης Εκκλησίας της Ουκρανίας (ΟCU) – οι Tetiana Derkatch Dmytro Horyevoy – εξέδωσαν ένα βιβλίο με τίτλο «Το φαινόμενο της διαδικτυακής κοινωνίας. Στοχασμοί. Πολεμική. Προοπτικές».
Το ανωτέρω φαινόμενο είναι ένα πολύ αμφιλεγόμενο, που έγινε δημόσια γνωστό στην OCU το 2020, ως μια αναγκαστική και απελπισμένη προσπάθεια να διατηρηθεί η μυστηριακή κοινωνία στην εκκλησία κατά τη διάρκεια του φρικτού λοκντάουν εξαιτίας της πανδημίας του COVID-19. Όταν δύο Ουκρανοί ιερείς αναγνώρισαν δημόσια το γεγονός της τέλεσης της Ευχαριστίας, με αποτέλεσμα ένα κύμα αντίδρασης, μεταξύ ιερέων, επισκόπων και λαϊκών διαφόρων εκκλησιαστικών δικαιοδοσιών. Οι αντιδράσεις αυτές ήταν σημαντικές σκέψεις και προβληματισμοί που θα ήταν λάθος, ακόμη και «εγκληματικό» να τις αγνοήσουμε και να τις θάψουμε.
Εμείς, οι συντάκτες του βιβλίου, έχοντας υπόψη μας την πιθανή κριτική, απόρριψη ή ακόμη και εκφοβισμό, εντούτοις πήραμε το ρίσκο να καταγράψουμε αυτή τη διαμάχη για την ιστορία. Είμαστε ευγνώμονες στο Memorial Fund προς τιμήν του αείμνηστου Μητροπολίτη Βλαδιμήρου (Volodymyr), και στον ιδρυτή του, Μητροπολίτη Pereyaslavsky και Vishnevsky της OCU Αλέξανδρο, για την τεχνική βοήθεια στη δημοσίευση.
Τι είναι πραγματικά αυτό το βιβλίο;
«Το φαινόμενο της διαδικτυακής κοινωνίας» είναι μια συλλογή από πολεμικά άρθρα από ιερείς και λαϊκούς της OCU με προβληματισμούς για τη φύση της Ευχαριστίας και το επιτρεπτό της σύνδεσης των Μυστηρίων της Εκκλησίας με τον ψηφιακό κόσμο. Οι συγγραφείς στοχάζονται πού βρίσκεται η γραμμή μεταξύ πνευματικού και ψηφιακού κόσμου. Αυτή είναι μια αιώνια διαμάχη μεταξύ πίστης και λόγου, μεταξύ παράδοσης και πειράματος, μεταξύ της λογικής του ορθολογισμού και της πνευματικής έμπνευσης. Προσπαθούμε να κατανοήσουμε τη νέα τεχνολογική πραγματικότητα από την άποψη της εκκλησιαστικής παράδοσης, της ηθικής της εκκλησίας, της εκκλησιολογίας, της λειτουργίας, του κανονικού δικαίου, της ανθρωπολογίας κλπ. Κατά την άποψή μας, το κύριο πρόβλημα είναι η άγνοια της ορολογίας του ψηφιακού κόσμου, η παρανόηση της ουσίας αυτών των φαινομένων, και ως εκ τούτου η εσφαλμένη επιχειρηματολογία στη διαμάχη σχετικά με τη διαδικτυακή Ευχαριστία. Για παράδειγμα, η «εξ αποστάσεως επικοινωνία» δεν είναι «εικονική πραγματικότητα». Όταν αρχίσαμε να ξανασκεφτόμαστε τι συνέβη, πολλά άλλα ερωτήματα προέκυψαν ταυτόχρονα. Τι είναι η Ευχαριστιακή κοινότητα, ποιος είναι ο ρόλος των λαϊκών και του ιερέα σε αυτήν, ποια σημαίνει Ευχαριστία χωρίς να το Αίμα και το Σώμα του Χριστού κλπ.
Αυτό μπορεί να μην ισχύει για την Ελλάδα – αλλά είναι πολύ σημαντικό πρόβλημα για την Ουκρανία. Το βιβλίο περιλαμβάνει σχόλια από εκπροσώπους του Πατριαρχείου Μόσχας, οι οποίοι εξέφρασαν την έντονη αντίθεσή τους στην πρακτική των «διαδικτυακών μυστηρίων». Ωστόσο, ορισμένοι έχουν αναγνωρίσει ότι το αυστηρή απομόνωση που επέβαλαν τα κυβερνητικά μέτρα καραντίνας δεν είναι απλώς ένα πρόβλημα, αλλά μια τραγωδία για τους πιστούς. Αλλά αυτό μπορεί να είναι μόνο η αρχή άλλων, πιο ακραίων καταστάσεων. Και η Εκκλησία πρέπει να είναι έτοιμη γι’ αυτές – τόσο ψυχολογικά όσο και θεολογικά.
Από πού προήλθε η «διαδικτυακή κοινωνία»; Στην πραγματικότητα, τέτοια πειράματα με εξ αποστάσεως μυστήρια ξεκίνησαν ακριβώς στη Ρωσική Εκκλησία. Τον Μάρτιο του 2020, στην αρχή του χάους της πανδημίας, το Πατριαρχείο Μόσχας, μόνο σε όλη την Ευρώπη, άρχισε να ασκεί εξ αποστάσεως εξομολόγηση και να κοινωνεί μεμονωμένα άτομα. Στη συνέχεια, μια τέτοια δυνατότητα σε ακραίες περιπτώσεις αναγνωρίστηκε, για παράδειγμα, από τον μητροπολίτη Βολοκολάμσκ Ιλαρίωνα (Αλφέγεφ). Και αργότερα έγιναν γνωστές περιπτώσεις εξ αποστάσεως Ευχαριστίας σε ορισμένες επισκοπές της Ρωσικής Εκκλησίας κοντά στη Μόσχα – πολύ πριν αυτό συμβεί στην OCU. Αυτό, για παράδειγμα, το ανέφερε και ο Andrei Shishkov, ερευνητής στη Συνοδική Βιβλική και Θεολογική Επιτροπή της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας. Για παράδειγμα, γράφει: «Στη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία, οι περιπτώσεις διαδικτυακής κοινωνίας στη Μόσχα και την ευρύτερη περιοχή της Μόσχας δεν δημοσιοποιήθηκαν. Όταν ρώτησα Ορθόδοξους ιερείς για την εξ αποστάσεως κοινωνία, κανείς από αυτούς δεν αμφέβαλε ότι η μετατροπή των τιμίων Δώρων σε Σώμα και Αίμα Χριστού θα μπορούσε να επιτευχθεί και από απόσταση. Το κύριο εμπόδιο είναι η αδυναμία ελέγχου της διαδικασίας της κοινωνίας. Γιατί αυτός που μετέχει του μυστηρίου στην άλλη πλευρά της οθόνης μπορεί να κάνει κάτι βλάσφημο με το μυστήριο».
Φυσικά, η OCU απέρριψε αυτήν την πρακτική. Ωστόσο, πρέπει όλοι να αναγνωρίσουμε ότι σήμερα δεν αρκεί να λέμε απλά, «αυτό είναι λάθος και αυτό πρέπει να απαγορευτεί». Σύντομα θα έρθει μια γενιά στις εκκλησίες, στην οποία πρέπει να δοθούν αιτιολογημένες απαντήσεις για το γιατί αυτό είναι λάθος και ποια εκκλησιαστικά δόγματα παραβιάζονται, όταν τα μυστήρια τελούνται από απόσταση. Αυτή η γενιά συχνά δεν κάνει διάκριση μεταξύ του πραγματικού κόσμου και της εικονικής πραγματικότητας (Vertual Reality) και δεν θα καταλάβει γιατί κάτι δεν μπορεί να γίνει. Θα ρωτήσουν: «Γιατί όχι; Και τι φταίει για κάτι τέτοιο; Γιατί η Εκκλησία μοιάζει με μουσείο;» Και αν δεν αναλύσουμε τι συνέβη σήμερα, αν δεν προσπαθήσουμε να εξετάσουμε το εγγύς ψηφιακό μέλλον, τα παιδιά μας μπορούν να πιστεύουν στον Χριστό, αλλά θα φύγουν από τους ναούς.
Η συζήτηση του προβλήματος στη Ρωσική Εκκλησία.
Στον πρόλογό του στο βιβλίο μας, ο Μητροπολίτης Αλέξανδρος του Pereyaslavsky και Vishnevsky γράφει ότι ήταν πρόνοια του Θεού ότι η νεότερη Αυτοκέφαλη Ορθόδοξη Εκκλησία – η ΟCU – αντιμετώπισε αυτή τη δύσκολη θεολογική πρόκληση. Αυτό όμως δεν σημαίνει καθόλου ότι είναι έτοιμη να γίνει ένα πεδίο δοκιμών για αμφίβολα ιερά πειράματα. Η ερμηνεία όμως των όσων είπε ο εκπρόσωπος της Ρωσικής Εκκλησίας με αυτόν τον τρόπο είναι ψέμα και σκέτη προπαγάνδα. Επιπλέον, το φαινόμενο αυτό συνέβη πρώτα στη Ρωσική Εκκλησία, αλλά η ιεραρχία της δεν είχε το θάρρος και την ειλικρίνεια να ξεκινήσει μια δημόσια αντιπαράθεση σχετικά με αυτό. Ωστόσο, αυτό έγινε το 2020 από λαϊκούς και ιερείς της Ρωσικής Εκκλησίας, με την πρωτοβουλία ενός διάσημου δημόσιου προσώπου, του Σεργκέι Τσάπνιν (Sergei Chapnin). Δεν φοβήθηκαν να πραγματοποιήσουν μια σοβαρή θεολογική συζήτηση με θέμα: «Συστημικά προβλήματα της Ορθοδοξίας: Ανάλυση, κατανόηση, αναζήτηση λύσεων».
Μεταξύ των θεμάτων ήταν και το “Eucharist Online: Theological Aspect”. Ακολουθεί ένα απόσπασμα από αυτό το άρθρο: «Όλα αυτά μας κάνουν να αναρωτιόμαστε πόσο μακριά από τις θεολογικές και πρακτικές απόψεις μπορούμε να προχωρήσουμε χρησιμοποιώντας τα μέσα εξ αποστάσεως επικοινωνίας στη λατρεία. Μιλώντας συγκεκριμένα για το μυστήριο της Ευχαριστίας: είναι δυνατόν να πραγματοποιηθεί αυτό το μυστήριο online;».Σε τι διαφέρει αυτό το απόσπασμα από αυτό που λέει ο Μητροπολίτης Αλέξανδρος της OCU στον πρόλογο του βιβλίου μας; Το υπόλοιπο αυτού του άρθρου περιγράφει εν συντομία τα ίδια πολεμικά επιχειρήματα που περιγράφονται στο βιβλίο μας. Σας συνιστούμε εκθύμως να εξοικειωθείτε με το υλικό αυτού του σημαντικού σεμιναρίου που πραγματοποιήθηκε το 2020 υπό τη διεύθυνση του Σεργκέι Τσάπνιν.
Γιατί σήμερα ψεύδεται η Ρωσική Εκκλησία; Δυστυχώς, οι εκπρόσωποί της, όπως ο Vladimir Legoyda, ακόμη και χωρίς να διαβάσουν το περιεχόμενο του βιβλίου μας, έσπευσαν αμέσως να δυσφημήσουν όχι μόνο τους συγγραφείς του, αλλά και ολόκληρη την OCU. Τα μέσα ενημέρωσης επανέλαβαν τις διαστρεβλωμένες δηλώσεις τους, ότι «η OCU έπεσε στη βλασφημία και εγκρίνει εικονικά μυστήρια», ότι «υποτίθεται ότι θέλουν να καλύψουν η απουσία πιστών τους στους ναούς», κλπ.
Όσοι κατοικούμε στην Ουκρανία γνωρίζουμε καλά την βρώμικη προπαγάνδα της Μόσχας, αλλά οι άλλες τοπικές Εκκλησίες εξακολουθούν να ακούν μόνο τη ρωσική εκκλησία και την προπαγάνδα τους. Και αυτό μπορούμε να το δούμε στις αναρτήσεις ορισμένων ελληνικών ΜΜΕ, που πολεμούν την OCU. Μερικοί Έλληνες επαναλαμβάνουν με υπακοή τη μυθοπλασία της Μόσχας, βγάζοντας τις λέξεις εκτός πλαισίου και επιβάλλοντας στρεβλή ερμηνεία των προφορικών λόγων της. Να ένα παράδειγμα τέτοιας δαιμονοποίησης της OCU: «Ο διάβολος φόρεσε άμφια και παριστάνει τον ιερέα. Έχει κανείς ακόμα αμφιβολία;»
Πρώτον, αυτό το βιβλίο (όπως και πολλά άλλα έργα λαϊκών) δεν είναι η επίσημη άποψη της OCU. Αυτή είναι μια συλλογή υλικού συζήτησης. Ο ίδιος ο Vladimir Legoyda εξήγησε κάποτε ότι «η επίσημη θέση της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας για όλα τα θέματα που σχετίζονται με την επίσημη θέση της Εκκλησίας για την κατάσταση με τον κορονοϊό προέρχεται απευθείας από τον Πατριάρχη ή την Ομάδα Εργασίας … Οποιεσδήποτε άλλες ομιλίες είναι οι απόψεις των ομιλητών». Γιατί λοιπόν τώρα επιτρέπει στον εαυτό του διπλά πρότυπα (double standards), παρουσιάζοντας την ιδιωτική πρωτοβουλία των λαϊκών της OCU ως επίσημη θέση ολόκληρης της Εκκλησίας; Δεύτερον, δεν μας απασχολεί σε καμία περίπτωση η απολογία της «διαδικτυακής κοινωνίας» και η εφαρμογή αυτής της πρακτικής στην τρέχουσα ζωή της Εκκλησίας. Αναφερθήκαμε αποκλειστικά στην πρώτη αντίδραση στο περιβάλλον της εκκλησίας στο ίδιο το φαινόμενο – που, ας μη λησμονούμε, προέκυψε αρχικά στην ίδια την Ρωσική Εκκλησία! Γιατί ο Legoyda δεν βλέπει την “δοκόν εν τω οφθαλμώ” του και αναζητά “το κάρφος” (Μτ 7:3) στους ξένους; Η απάντηση είναι προφανής. Αφού οι κανόνες της εκκλησίας διδάσκονται από έναν εκπρόσωπο της εκκλησίας του, ο οποίος προσπαθεί να αποδείξει θεολογικά ότι ο ..Οικουμενικός Πατριάρχης είναι αιρετικός!
Πρέπει να φοβόμαστε τέτοιες συζητήσεις; Παρόλα αυτά, πρέπει να απαντήσουμε σε αυτές τις πρωτόγονες κατηγορίες που διαβάζουμε σε ορισμένα ελληνικά σάιτ. Είναι πολύ άβολο για μας τους λαϊκούς να υπενθυμίζουμε στους κληρικούς ότι η ενδελεχής μελέτη όλων των νέων πρακτικών στην Εκκλησία είναι άμεση θεολογική τους ευθύνη. Για κάποιο λόγο, είναι γενικά αποδεκτό ότι όλες οι θεολογικές διαμάχες στην Εκκλησία έχουν παρέλθει εδώ και πολύ καιρό, όλα έχουν ήδη κατανοηθεί, δοκιμαστεί, διερευνηθεί, συζητηθεί και επιλυθεί. Εμείς λέμε όχι! Η Εκκλησία αντιμετωπίζει νέες προκλήσεις κάθε μέρα και είναι πολύ νωρίς για να στηριχτεί στις δάφνες του παρελθόντος της. Όλη η ιερή κληρονομιά της Εκκλησίας δημιουργήθηκε από πολεμικές αντιλήψεις με άγνωστες προηγουμένως πρακτικές, διδασκαλίες και δόγματα. Στην πραγματικότητα, δεν μπορεί κανείς να διαχωρίσει την εκκλησιαστική απολογία από την θεολογική πολεμική. Ας θυμηθούμε ότι η διαμάχη του Πελαγίου προκάλεσε μεγάλη θεολογική κρίση τον 5ο αιώνα και διήρκεσε πάνω από 20 χρόνια. Ο ιερός Αυγουστίνος πολέμησε ενεργά με τον Πελάγιο, το νέο δόγμα εξαλείφθηκε με τη βοήθεια της κοσμικής εξουσίας και μόνον η Οικουμενική Σύνοδος του 431 εξέδωσε τη θεολογική της απόφαση.
Ας θυμηθούμε ότι κάποτε όλη η Ανατολή ήταν αρειανοί! Μπορεί να αμφισβητηθεί, ότι ολόκληρο το Σύμβολο της Ορθόδοξης Πίστης είναι το αποτέλεσμα μιας θεολογικής διαμάχης που κράτησε αρκετούς αιώνες; Μήπως οι διάσημοι Έλληνες, γνωστοί για την ισχυρότατη θεολογική τους σχολή, φοβούνται να γελοιοποιήσουν τους Μοσχοβίτες, να παραδεχτούν ότι η Εκκλησία δεν έχει πλέον θεολογική ασυλία και μπορεί να διαλυθεί ακόμη και από το Διαδίκτυο; Πολλοί άνθρωποι της Εκκλησίας πιστεύουν ότι η «διαδικτυακή κοινωνία» είναι η μεγαλύτερη πρόκληση για την Εκκλησία στον 21ο αιώνα. Τι θα συμβεί όμως όταν τα πειράματα στο ανθρώπινο σώμα – κυρίως στον εγκέφαλο – φύγουν από το εργαστήριο και γίνουν μια καθημερινή πραγματικότητα; Πώς θα αντιδράσει η Εκκλησία στο γεγονός ότι μέρος των λειτουργιών του ανθρώπινου εγκεφάλου θα εκτελούνται από συσκευές; Η ανάπτυξη μικροτσιπς που διορθώνουν τις «γενετικές δυσλειτουργίες» των ανθρώπων βρίσκεται ήδη σε εξέλιξη και είναι η Ρωσία που είναι ιδιαίτερα ενεργή εδώ – υπό την προστασία του Προέδρου της Βλαντιμίρ Πούτιν. Γιατί όλοι σιωπούν για το γεγονός ότι οι Ρώσοι ασχολούνται με τη μελέτη της τηλεπάθειας – της ανέπαφης μετάδοσης πληροφοριών από τεχνητό εγκέφαλο στον ανθρώπινο εγκέφαλο – για στρατιωτικούς σκοπούς; Αυτό δεν αφορά την εκκλησιαστική διδασκαλία για τη διατήρηση του ανθρώπου «κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωσιν» του Θεού;
Εδώ είναι ένα απόσπασμα από έναν από τους συγγραφείς του βιβλίου μας: «Δεν είναι μυστικό ότι η Εκκλησία – όχι ως εταιρεία, αλλά ως κοινωνία ανθρώπων – αντιμετωπίζει νέα ζητήματα και προκλήσεις. Σήμερα ο ίδιος ο άνθρωπος έχει βρεθεί σε πρωτόγνωρες συνθήκες Η θέση του ανθρώπου αλλάζει τόσο γρήγορα που μπορούμε να πούμε ότι μια νέα ανθρωπολογική κατάσταση έχει ήδη δημιουργηθεί μπροστά στα μάτια μας, η οποία οφείλεται στη θολή απάντηση στο ερώτημα «τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος;» Η απάντηση στο ερώτημα για την ουσία και τη φύση του ανθρώπου γίνεται, για να το θέσω ήπια, αδιαφανής. Πού αρχίζει και τελειώνει ένα άτομο; Για πρώτη φορά, ο άνθρωπος έχει αποκτήσει τέτοιες τεχνολογίες που του επιτρέπουν να αλλάξει ενεργά τον εαυτό του – αυτό είναι transhumanism και cyborgization του σώματος, γενετική μηχανική κλπ. Ο άνθρωπος είναι στα πρόθυρα της δημιουργίας τεχνητής νοημοσύνης, η οποία δεν θα διαφέρει από τον βιολογικό άνθρωπο. Αυτές είναι οι οδυνηρές ερωτήσεις που θέλουμε – και πρέπει! – να εγείρουμε για το μέλλον της Εκκλησίας μας.
Ας αναλογισθούμε επίσης πόση συζήτηση προκλήθηκε από το ζήτημα της πρακτικής αναγκαιότητας και της πνευματικής νομιμότητας του εμβολιασμού στην Εκκλησία της Ελλάδος. Και η ηγεσία της Εκκλησίας, έχοντας μελετήσει προσεκτικά όλες τις θεολογικές και ιατρικές παραμέτρους, εξέδωσε συνοδική απόφαση, ότι αυτό δεν είναι θέμα θρησκείας, αλλά μόνο ιατρικής. Και φανταστείτε, θα έπρεπε να φοβόταν η Εκκλησία της Ελλάδος να μελετήσει το θέμα; Η Εκκλησία θα εξακολουθούσε να χωρίζεται σε διάφορα πολεμικά ρεύματα υποστηρικτών και αντιπάλων του εμβολιασμού. Έτσι συνέβη όταν η Ουκρανία ήταν για μεγάλο χρονικό διάστημα υπό την πολιτική και πνευματική πίεση της Ρωσικής Εκκλησίας, η οποία, κάτω από τους Μπολσεβίκους, μείωσε την εκκλησιαστική ζωή σε μηχανικές τελετουργίες. Ακόμη και ο επικεφαλής του πρώην Πατριαρχείου Κιέβου Φιλάρετος καθοδηγήθηκε από τις ρωσικές αρχές διακυβέρνησης. Κάτω από την ηγεσία του, κάθε διαμάχη για τέτοια θέματα αποκλείστηκε. Ζούσαμε στο παρελθόν και φοβόμασταν να αναλύσουμε τις προκλήσεις του μέλλοντος, δίνοντας αφελείς απαντήσεις στα πιο δύσκολα ερωτήματα.
Μέχρι πρότινος, είχαμε συναντήσει πολύ λίγο την ελληνική πραγματικότητα και δεν γνωρίζαμε σε ποιο βαθμό τα προβλήματα που αναφέρονται στο βιβλίο μπορεί να αφορούν και τις ελληνικές εκκλησίες. Αλλά για τη μετα-σοβιετική και μετα-ρωσική Ουκρανία, η οποία έχει επιβιώσει από τις επιδρομές ψευτο-προτεσταντικών αιρέσεων, αυτό είναι κάτι παραπάνω από σχετικό. Οπότε ναι, «ο διάβολος φόρεσε τα άμφιά του και προσποιήθηκε ότι ήταν ιερέας», αλλά μόνο για να εκφοβίσει τους Ορθόδοξους θεολόγους από τα χείλη των «ευσεβών υποστηρικτών της αλήθειας» και να τους επιβάλει έναν σκληρό θεολογικό αποκλεισμό! Είναι μήπως καλύτερο να πολεμάμε ο ένας τον άλλον και να καταριέται ο ένας τον άλλον – και γινόμαστε περίγελως των αντιπάλων της Εκκλησίας, παρά να μελετούμε όλες τις λεπτομέρειες του προβλήματος από τη σκοπιά της Εκκλησιαστικής Ιεράς Παράδοσης, των λοιπών παραδόσεων, των κανόνων και διδασκαλιών της Εκκλησίας;
Είναι κρίμα που δεν είναι ακόμη δυνατό να μοιραστούμε τους προβληματισμούς μας στα ελληνικά, έτσι ώστε οι ίδιοι οι Έλληνες να βγάλουν τα θεολογικά τους συμπεράσματα. Ωστόσο, πιστεύουμε ότι οι αντιπαραθέσεις σχετικά με αυτές τις προκλήσεις χρειάζονται σήμερα, και αυτό αναγνωρίζεται ακόμη και από το Πατριαρχείο Μόσχας. Και αυτού οι δηλώσεις δημοσιεύονται στο βιβλίο μας. Εάν αυτό δεν γίνει, θα υπάρξει νέο lockdown και η Εκκλησία θα πέσει ξανά σε έριδες και αντιφάσεις από μέσα.
