Πρώτη Σεπτεμβρίου: Ημέρα Προστασίας του Φυσικού Περιβάλλοντος
Γράφει ο Δρ Κωνσταντίνος Β. Ζορμπάς,
Γενικός Διευθυντής της Ορθοδόξου Ακαδημίας Κρήτης,
Άρχων Ιερομνήμων της Α.τ.Χ.Μ.Ε.
Όπως γνωρίζουμε από την παγκόσμια ιστορία, οι πανδημίες αλλάζουν τα πάντα. Ίσως οι αλλαγές να έρχονται πολύ νωρίτερα από όσο θα περιμέναμε. Προκαλούν μία κρίση, όχι μόνο υγειονομική και οικονομική, αλλά και μία κρίση κοινωνικών συμπεριφορών, κρίση του αναπτυξιακού μοντέλου, κρίση αξιακή, κρίση ανθρωπολογική. Ο Νικόλας Χρηστάκης, Καθηγητής Κοινωνικών και Φυσικών Επιστημών στο Πανεπιστήμιο Yale, συγγραφέας του ιστορικού βιβλίου: «Το βέλος του Απόλλωνα. Οι βαθιές και μακροχρόνιες επιπτώσεις της πρόσφατης πανδημίας στον τρόπο που ζούμε» (εκδ. Κάκτος, Αθήνα 2020), αναλύει τις τρεις φάσεις στις οποίες θα εξελιχθεί η πανδημία. Η άμεση, που θα διαρκέσει έως τα τέλη του 2021, η ενδιάμεση μέχρι το 2023 και η περίοδος μετά την πανδημία, που θα ξεκινήσει «περίπου» το 2024. Βέβαια, ο κ. Χρηστάκης δεν μένει μόνο στις ημερομηνίες. Περιγράφει και τους νέους διαχωρισμούς στην κοινωνία μας, αλλά και τις ευκαιρίες για συνεργασία στη μετα-πανδημία εποχή, η οποία, όμως, έχει ανατρέψει τις ζωές μας με τρόπους που θα δοκιμάσουν την ήδη φθαρμένη συλλογική μας κουλτούρα.
Άραγε, προετοιμάζουμε τη μετάβαση της Χώρας στη μετα-Covid εποχή; Μία νέα εποχή για τη σύγχρονη δημοκρατική κοινωνία, όπου απαιτείται να συνάψουμε παράλληλα και μία νέα συμφωνία μεταρρύθμισης και προόδου με τους πολίτες, για τους πολίτες; Η απάντηση είναι πολύ δύσκολη. Κι αυτό γιατί έχουμε να αντιμετωπίσουμε κι άλλες παράλληλες κρίσεις που έχουν να κάνουν τόσο με τις Νέες Τεχνολογίες όσο και με την κλιματική κρίση: τη βιο-τρομοκρατία και τη μετακίνηση των πληθυσμών. Πρωτίστως δε, η επιστροφή σε μία εφιαλτική «κανονικότητα», η οποία είναι και η αιτία πολλών και ποικίλων κακών σήμερα.
Νομίζουμε ότι δεν έχουμε ακόμη αξιολογήσει το μέγεθος του προβλήματος της κλιματικής κρίσης με όλες τις επιδράσεις τόσο σε θέματα οικονομίας όσο και υγείας. Όπως τονίζεται από τους ειδικούς επιστήμονες, η κλιματική αλλαγή είναι πλέον θέμα ζωής και θανάτου (βλ. κείμενα των Φίλη, Ζουπουνίδη, Μανουτσόγλου, Ζερεφού, WWF, κ.ά.). Απειλεί τόσο τις ανθρώπινες δραστηριότητες όσο και τα οικοσυστήματα, από τα δάση της Σιβηρίας και την Αρκτική μέχρι τους κοραλλιογενείς υφάλους και τα δάση του Αμαζονίου. Καθώς τα επιστημονικά δεδομένα για τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής είναι πλέον συντριπτικά και τα σενάρια εξέλιξης επιδεινώνονται συνεχώς, καλούμαστε ως ανθρωπότητα να αντιμετωπίσουμε μία ιστορικά πρωτοφανή κλιματική κρίση. Οι τεράστιες πυρκαγιές της φετινής καλοκαιρινής περιόδου, από την Ελλάδα έως τον δυτικό Καναδά, είναι μία ακόμη υπενθύμιση ότι έχουμε ξεπεράσει τα όρια. Οι πυρκαγιές είναι μία μόνο ένδειξη της κλιματικής κρίσης, που μάς καλούν να αλλάξουμε νοοτροπία τώρα και να κατευθύνουμε τις προσπάθειές μας σε δράσεις προσαρμογής στις αναπόφευκτες συνέπειές της και τη μετάβαση σε χαμηλού άνθρακα δραστηριότητες.
Δεν είναι πλέον δημοφιλές να πιστεύουμε, παρά τις αντίθετες ενδείξεις, ότι η υπερθέρμανση του πλανήτη αποτελεί μία φάρσα, μία συνωμοσία ή ένα φαινόμενο ασύνδετο με τις ανθρώπινες δραστηριότητες. Δυστυχώς, αν και είναι υπαρκτός ένας ακόμη πολιτικός «λαϊκισμός», που καλύπτεται από συνωμοσιολογικές αντιλήψεις, εξακολουθεί να είναι δημοφιλής, ιδιαίτερα αλλά όχι αποκλειστικά μεταξύ των πολιτικών ιδεολογιών, που πιστεύουν ότι η κλιματική κρίση μπορεί να μετριαστεί επαρκώς χωρίς να μειωθεί η εξάρτησή μας από τα ορυκτά καύσιμα.
Η τελευταία Έκθεση της Διακυβερνητικής Επιτροπής του ΟΗΕ για την Κλιματική Αλλαγή (Intergovernmental Panel on Climate Change) υπογραμμίζει πόσο επικίνδυνη είναι αυτή η παραπάνω επικρατούσα αντίληψη. Η Έκθεση επιβεβαιώνει ότι η επίτευξη καθαρών μηδενικών εκπομπών άνθρακα είναι «μία απαίτηση για τη σταθεροποίηση της αύξησης της παγκόσμιας θερμοκρασίας που προκαλείται από τον άνθρωπο σε οποιοδήποτε επίπεδο». Περιγράφει πέντε πιθανά σενάρια υπερθέρμανσης του πλανήτη, που κυμαίνονται από το λιγότερο σοβαρό (αύξηση 1,5o C σε σχέση με τα προβιομηχανικά επίπεδα) έως το πιο σοβαρό (αύξηση 4,5o C). Το αν θα μπορέσουμε να περιορίσουμε την υπερθέρμανση του πλανήτη σε σχετικά διαχειρήσιμο τρόπο (1,5 – 2o C) ή θα πρέπει να αντιμετωπίσουμε πιο δραστικές αλλαγές, εξαρτάται από την ικανότητά μας -αλλά και την προθυμία μας- να εξαλείψουμε τις περισσότερες εκπομπές άνθρακα μέσα στα επόμενα είκοσι χρόνια. Κι αυτό έρχεται σε άμεση σχέση τόσο με τις αποφάσεις σε συλλογικό όσο και σε ατομικό επίπεδο, αλλά και τις άμεσες επιπτώσεις που μπορεί να έχει στον τουρισμό, στη μετακίνηση των ανθρώπων και εν γένει στις κοινωνίες (Βλ. Χανιώτικα Νέα, 2-8-2021, σελ. 18).
Οι τρέχουσες επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής είναι αρκετά επικίνδυνες: αύξηση της στάθμης της θάλασσας και της θερμοκρασίας της επιφάνειας. Η ταχεία τήξη των πάγων της Αρκτικής αυξάνει τη συχνότητα και την ένταση των κυμάτων θερμότητας, τις έντονες βροχοπτώσεις, τις ξηρασίες και τους τροπικούς κυκλώνες. Κι όλα αυτά μπορούν και θα γίνουν χειρότερα. Το μόνο ερώτημα τώρα είναι πόσο χειρότερα μπορούν να γίνουν; Κανένα μέρος του πλανήτη δεν είναι απρόσβλητο από αυτές τις επιπτώσεις -κάθε γωνιά της Γης αντιμετωπίζει σημαντικές αλλαγές, από πλημμύρες στις ακτές έως τεράστιες πυρκαγιές. Δεν υπάρχει καμία «οικολογική νησίδα σωτηρίας» και η ζημιά στα οικοσυστήματα αυτών των περιοχών έχει ήδη εκτοπίσει δεκάδες εκατομμύρια ανθρώπους (είναι το γνωστό φαινόμενο της μετακίνησης των πληθυσμών ως περιβαλλοντικοί μετανάστες). Μία περιβαλλοντική κρίση σε ένα μέρος του κόσμου μπορεί να οδηγήσει σε μία προσφυγική κρίση σε ένα άλλο.
Η παραπάνω Έκθεση σημειώνει επίσης ότι «η θερμοκρασία της παγκόσμιας επιφάνειας θα συνεχίσει να αυξάνεται τουλάχιστον μέχρι τα μέσα του αιώνα»με κάποιες αλλαγές, ιδιαίτερα σε θαλάσσια περιβάλλοντα, «μη αναστρέψιμες για αιώνες έως χιλιετίες». Παρόλο που τα καλύτερα αποτελέσματα εξαρτώνται από τις αναπτυσσόμενες και αποδοτικές τεχνολογίες δέσμευσης άνθρακα για την επίτευξη καθαρών αρνητικών εκπομπών, ακόμη και μία θαυματουργική ανακάλυψη -βλ τη σχετική τηλεοπτική ελληνική διαφήμιση- σε αυτήν την τεχνολογία δεν θα μπορούσε να αναιρέσει πολλά από αυτά που έχουμε ήδη κάνει.
Ωστόσο, η πιο σημαντική αναφορά στην Έκθεση είναι ο βαθμός στον οποίο οι ανθρώπινες ενέργειες θα έχουν σημασία τα επόμενα χρόνια. Ένα από τα γραφικά της Έκθεσης συγκρίνει τη συχνότητα των ακραίων καιρικών φαινομένων «μία φορά τη δεκαετία» υπό διαφορετικές συνθήκες. Όμως, η τρέχουσα αύξηση του 1o C σε σχέση με τα προβιομηχανικά επίπεδα σχεδόν τριπλασιάζει την πιθανότητα παρόμοιων γεγονότων. Αλλά, σύμφωνα με το χειρότερο σενάριο θέρμανσης, αυτά τα γεγονότα αυξάνονται δραματικά -τουλάχιστον εννέα φορές- δηλαδή, μία καταιγίδα ή ένα κύμα καύσωνα από μία φορά τη δεκαετία θα γίνει «σχεδόν» ετήσιο φαινόμενο.
Τα ανησυχητικά αυτά στοιχεία πρέπει να προκαλέσουν πραγματικές πολιτικές αλλαγές -πολύ πέρα από την απλή ενθάρρυνση των ατόμων να αποφύγουν τα πλαστικά καλαμάκια και τις πλαστικές σακούλες ή να συνδυάσουν περισσότερες επιδοτήσεις φυσικού αερίου με μία μέτρια αύξηση των σταθμών ηλεκτρικής φόρτισης. Η υπερθέρμανση του πλανήτη είναι αναπόφευκτη, αλλά ο βαθμός στον οποίο μπορεί να ανατραπεί εξαρτάται από την ανθρώπινη συμπεριφορά σε μία οργανωμένη κοινωνία. Εδώ είναι φυσικό το θέμα της ευθύνης σε συλλογικό και ατομικό επίπεδο να ξεπερνά τα όρια μίας απλής απόφασης ή της υποχρεωτικότητας.
Ο πλανήτης εκπέμπει σήματα κινδύνου. Η φύσις μάς εκδικείται. Η φύσις διαμαρτύρεται. Όλες οι πλημμύρες και οι πυρκαγιές είναι επιπτώσεις της εγωιστικής μας συμπεριφοράς προς τη φύση. Η πανδημία κατέδειξε εκκωφαντικά, εκτός των άλλων, τον άκρως επείγοντα χαρακτήρα της οικολογικής συμμετοχικότητας σε όλα τα επίπεδα. Από την άλλη μεριά, δίκτυα μαχητικής οικολογικής μέριμνας λειτουργούν δημιουργικά, συχνά με ευφάνταστες πρωτοβουλίες τόσο σε επίπεδο Ιερών Μητροπόλεων, Ιερών Ναών και Ιερών Μονών, διαχριστιανικών αλλά και άλλων οικολογικών δράσεων της Κοινωνίας των Πολιτών. Αλλά η πολιτική συναρτάται με το κοινωνικό όλον. Δεν είναι απλώς μία συντροφική στρατηγική σύγκλιση με την πολιτική οικολογία, με τα οικολογικά αιτούμενα να διαπερνούν κάθε έκφανση της πολιτικής μας, ώστε να γίνονται τρόπος ζωής και συμπεριφοράς. Απέναντι στη νέα αυτή πραγματικότητα απαιτείται υπευθυνότητα, συμπόρευση και κοινό όραμα.
Όπως σημειώνεται, οι ρίζες της οικολογικής κρίσης είναι πνευματικές και ηθικές. Προϋποθέτει επίσης και τη μεγάλη ευθύνη όλων να παραδώσουμε στις επερχόμενες γενεές ένα βιώσιμο φυσικό περιβάλλον. Αυτή η κρίση «επιδεινούται κατά τους τελευταίους αιώνας εξ αιτίας των ποικίλων διχασμών προκαλουμένων από ανθρώπινα πάθη, όπως η πλεονεξία, η απληστία, ο εγωισμός, η αρπακτική διάθεσις και από τας επιπτώσεις αυτών επί του πλανήτου, ως η κλιματική αλλαγή, η οποία πλέον απειλεί εις μεγάλον βαθμόν το φυσικόν περιβάλλον, τον κοινόν ημών ‘οίκον’. Η ρήξις της σχέσεως ανθρώπου και κτίσεως είναι διαστρέβλωσις της αυθεντικής χρήσεως της δημιουργίας του Θεού. Η αντιμετώπισις του οικολογικού προβλήματος επί τη βάσει των αρχών της χριστιανικής παραδόσεως απαιτεί όχι μόνον μετάνοιαν διά την αμαρτίαν της εκμεταλλεύσεως των φυσικών πόρων του πλανήτου, ητοι ριζικήν αλλαγήν νοοτροπίας και συμπεριφοράς, αλλά και ασκητισμόν, ως αντίδοτον εις τον καταναλωτισμόν, εις την θεοποίησιν των αναγκών και εις την κτητικήν στάσιν» (παρ. 14, Εγκύκλιος της Αγίας και Μεγάλης Συνόδου της Ορθοδόξου Εκκλησίας). «Είναι αδιανόητον να αδρανώμεν, εν επιγνώσει των κοινών δια το ανθρώπινον γένος μεγάλων συγχρόνων προκλήσεων», λέγει ο Πατριάρχης κ.κ. Βαρθολομαίος Α’. «Και η ζωή της Εκκλησίας είναι έμπρακτος σεβασμός της κτίσεως και τόπος και τρόπος του πολιτισμού του προσώπου και της αλληλεγγύης» (Μήνυμα, 1-9-2021).
Στη συζήτηση, στο τελευταίο «Συμπόσιο της Χάλκης», που οργάνωσε το Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως, με θέμα «Covid-19 και κλιματική αλλαγή», ο Οικουμενικός Πατριάρχης κ.κ. Βαρθολομαίος Α΄, μάς δίνει μία διαφορετική διάσταση και πρόταση επίλυσης στα σοβαρά αυτά προβλήματα. Στην εισαγωγική ομιλία Του τονίζει ότι «η συνεχιζόμενη και υπερβολικά βίαιη εισχώρηση της ανθρωπότητας στη φύση, με την εκτεταμένη παράνομη εμπορευματοποίηση της άγριας ζωής και την καταστροφή των φυσικών οικοσυστημάτων, μέσω της αποψίλωσης των δασών, της αστικοποίησης, της εντατικοποίησης των καλλιεργειών, των χημικών αποβλήτων, όπως και η παγκοσμιοποίηση και η αυξημένη μεταξύ μας διασύνδεση, είναι υπεύθυνοι για την ταχεία επέκταση μεταδοτικών νόσων και ιών από ζώο σε ζώο, περιλαμβανομένου και του ανθρώπου». Μάς θυμίζει «ότι ο κόσμος είναι μεγαλύτερος από τις προσωπικές μας ανησυχίες και φιλοδοξίες, μεγαλύτερος από την Εκκλησία μας και τις θρησκευτικές κοινότητες, μεγαλύτερος από τις πολιτικές μας δυνάμεις και τα εθνικά μας ενδιαφέροντα. Έχουμε ξεπεράσει τα όρια κατανάλωσης πόρων και το οικοσύστημα μας προειδοποιεί: οι καμπάνες της κλιματικής κρίσης ηχούν ήδη δυνατά, αλλά δεν είναι η μόνη κρίση: η κατάρρευση της βιοποικιλότητας, η υγεία -συμπεριλαμβανομένων των πανδημιών- και η ποιότητα ζωής λαμβάνουν συνεχώς χαρακτήρα αυξανόμενης κρίσης». Αλλά και στο κείμενο, το οποίο έχει εγκριθεί προς δημοσίευση από την Αγία και Ιερά Σύνοδο του Οικουμενικού πατριαρχείου και φέρει τον τίτλο «Υπέρ της του κόσμου ζωής. Το κοινωνικόν ήθος εν τη Ορθοδόξω Εκκλησία», σημειώνονται τα εξής: «Η Εκκλησία ενθαρρύνει τους πιστούς να είναι ευγνώμονες δια τα ευρήματα των επιστημών και να δέχωνται ακόμη και εκείνα τα οποία, ενδεχομένως, θα τους υπεχρέωναν να αναθεωρήσουν τας αντιλήψεις των δια την ιστορίαν και το πλαίσιον της κοσμικής πραγματικότητος. Η επιθυμία δι ἐπιστημονικήν γνώσιν απορρέει από την ιδίαν πηγήν με αυτήν του ιμέρου της πίστεως να εισέλθη έτι βαθύτερον εις το μυστήριον του Θεού» (§ 71).
Οι αλλαγές αυτές απαιτούν αλλαγές κοινωνικών αξιών και στόχων, δηλαδή επαναπροσδιορισμό των πηγών της ευημερίας και της ευτυχίας. Καθώς οι πολλαπλές κρίσεις που αντιμετωπίζουμε έχουν παγκόσμιο χαρακτήρα, οι απαιτούμενες αλλαγές αναγκαστικά έχουν παγκόσμιο και όχι μόνο εθνικό χαρακτήρα.
Η πρώτη προφανής αντίδραση είναι να στρέψουμε το μεγαλύτερο μέρος της χρηματοδότησης για την ανάκαμψη στην αντιμετώπιση των κρίσεων, με προτεραιότητα στην προσαρμογή και τον μετριασμό της κλιματικής κρίσης. Πέρα, όμως, από τις όποιες επενδύσεις απαιτούνται και πολιτικές παρεμβάσεις για την προώθηση αλλαγών στη συμπεριφορά επιχειρήσεων και ατόμων (όρια εκπομπών, επιδοτήσεις νέων τεχνολογιών, φορολόγηση καυσίμων), που θα οδηγήσουν στην απαιτούμενη μείωση παραγωγής και κατανάλωσης νέων υλικών αγαθών. Η επιτυχία, όμως, τόσο των επενδύσεων όσο και των πολιτικών εξαρτάται από την κοινωνική αποδοχή τους. Ο σχεδιασμός των επενδύσεων θα πρέπει να είναι τέτοιος, ώστε όχι μόνο να επιτρέπει, αλλά να προσκαλεί και να ενισχύει την ανάληψη επενδύσεων από μικρές μονάδες, τοπικούς φορείς, οργανώσεις και συνεταιρισμούς. Και θα πρέπει να καλύπτουν το σύνολο των τομέων της οικονομίας, από τον ενεργειακό έως τον αγροδιατροφικό. Αυτά θα πρέπει να αποτελούν κύριο στόχο στην πολιτική ενισχύοντας συλλογικές προσπάθειες, συνεταιριστικές δραστηριότητες και όχι μαζικές δράσεις που αποπροσανατολίζουν από τον στόχο.
Καθώς οι πολλαπλές κρίσεις που αντιμετωπίζουμε αυξάνονται συνεχώς και έχουν παγκόσμιο χαρακτήρα, οι απαιτούμενες αλλαγές αναγκαστικά έχουν παγκόσμιο και όχι μόνο εθνικό χαρακτήρα. Ένα σημαντικό ποσοστό του παγκόσμιου πληθυσμού που ζει γύρω από το όριο της φτώχειας, δικαιωματικά προσδοκά να αυξήσει την πρόσβασή του σε υλικά αγαθά. Αλλά και εντός των ανεπτυγμένων Χωρών υπάρχει σημαντικός αριθμός πολιτών που ζουν κάτω από το όριο της φτώχειας. Από την άλλη μεριά, η κατανάλωση υλικών αγαθών από όσους υπερκαταναλώνουν, αναγκαστικά πρέπει να μειωθεί, επαναπροσδιορίζοντας την ευημερία πέρα και πάνω από τη συνεχή αύξηση κατανάλωσης υλικών αγαθών. Αυτό είναι ένα από τα χαρακτηριστικά των τουριστών στην Ελλάδα -νέα άτομα με νέα κουλτούρα- επομένως, όλοι ως κοινωνία θα πρέπει να ξεπεράσουμε τη μονομανία με την κατανάλωση υλικών αγαθών, με στόχο την εξάλειψη της φτώχειας, την εξασφάλιση της πρόσβασης στα βασικά υλικά αγαθά (πόσιμο νερό, τροφή, στέγη και ηλεκτρισμό), την υγειονομική περίθαλψη και την εκπαίδευση.
Η αναγκαιότητα μετάβασης σε κοινωνική και οικονομική οργάνωση, που θα στοχεύει, όχι μόνο στη μείωση χρήσης άνθρακα και την ενσωμάτωση νέων τεχνολογιών, αλλά και στην εξάλειψη της φτώχειας και τη δίκαιη κατανομή του πλούτου, είναι προφανής.
Όλα όσα συμβαίνουν το τελευταίο διάστημα στον κόσμο μας, σε μία περίοδο βαθιάς αβεβαιότητας και έντονης αντιπαράθεσης για το πώς θα ήταν καλύτερο να επιστρέψουμε στο «φυσιολογικό κανονικό», πρέπει να προχωρήσουμε στην πράξη, ώστε να μην είναι το μέλλον μας «Πουκάμισο Αδειανό», κατά τους στίχους του ποιήματος “Ελένη” του Γιώργου Σεφέρη: «Τόσα κορμιά ριγμένα στα σαγόνια της θάλασσας,/ στα σαγόνια της γης∙ τόσες ψυχές/ δοσμένες στις μυλόπετρες, σαν το σιτάρι./ Κι οι ποταμοί φούσκωναν μες στη λάσπη το αίμα/ για ένα λινό κυμάτισμα, για μια νεφέλη,/ μιας πεταλούδας τίναγμα, το πούπουλο ενός κύκνου,/ για ένα πουκάμισο αδειανό, για μιαν Ελένη».
