ΕΝΑ ΣΜΥΡΝΕΪΚΟ “ΤΗ ΥΠΕΡΜΑΧΩ…” ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΜΑΝΕΑ ΣΕ ΜΙΝΟΡΕ

Το “Τη υπερμάχω” του Μανέα από ένα τετράδιο της εποχής καταγεγραμμένο από τον Αθ. Ντάκουλα Παραθέτουμε εδώ σύγχρονη μεταγραφή

Του Παναγιώτη Αντ. Ανδριόπουλου 

«Σεβασμιώτατε», του λέω με ενθουσιασμό, «άκουσα ένα Τη υπερμάχω σε μινόρε!». Και ευθύς αρχίζει να μου το ψάλλει! 

Μένω εμβρόντητος! «Αυτό το Τη υπερμάχω είναι του Μανέα», του λέω. «Πώς το ξέρετε απέξω;».

Και μου απαντάει χαμογελώντας: «Και τον Μανέα τον ήξερα». 

Ο μακαριστός Μητροπολίτης Πατρών Νικόδημος, ο μουσικότατος, μου είχε λύσει τον γρίφο. Γι’ αυτό ήξερε και έψαλε Νικόλαο Σμύρνης, ήδη από τη νεότητά του. Ως μαθητής, και μάλιστα στην διάρκεια μιας διδακτικής ώρας (όπως μου είχε πει), τόνισε το δοξαστικό της Πεντηκοστής «Δεύτε λαοί» σε ήχο πλ. δ’, με βάση την αντίστοιχη μελοποίηση του Νικολάου πρωτοψάλτου Σμύρνης. 

Είχε έλθει, λοιπόν, από τη νεανική του ηλικία ο μακαριστός Πατρών Νικόδημος σε επαφή με την Σμυρναίϊκη ψαλτική παράδοση, προφανώς λόγω των προσφύγων ψαλτών που ήλθαν στην Αθήνα μετά την μικρασιατική καταστροφή.
Γι’ αυτό έψαλε – απαραιτήτως την περίοδο του Τριωδίου – το «Τριώδιο» του μικρασιάτη Εμμανουήλ Φαρλέκα (Αϊδίνι 1877 – Αθήνα 1959), ο οποίος διετέλεσε Γραμματεύς της Αρχιεπισκοπής Αθηνών και Πρωτοψάλτης στην Συνοδική Ι. Μονή Πετράκη. 

Γνώριζε και τον Πέτρο Μανέα (Κωνσταντινούπολις 1870 ή 1876 – Αθήνα, 1950). Και ο Δεσπότης και ο αδελφός του μακαρίτης Απόστολος Βαλληνδράς. Το «Τη υπερμάχω» σε μινόρε του Μανέα, ψαλλόταν και μονοφωνικά από Αθηναίους ψάλτες, μεταξύ των οποίων και ο Απ. Βαλληνδράς. 

Ο Μανέας ήταν διάσημος ψάλτης στη Σμύρνη και ηχογράφησε ύμνους για πρώτη φορά το 1911 (Gramophone). Παρότι ο Μανέας ήταν σπουδαίος βυζαντινός ψάλτης, σύγχρονος  του πρωτοψάλτη της Μ.τ.ΧΕ. Ιακώβου Ναυπλιώτη, μαθητής του Γεωργίου Βιολάκη και του Μισαήλ Μισαηλίδη, ήδη από τη Σμύρνη είχε συστήσει και ένα είδος πολυφωνικής χορωδίας.

Ο κληρωτός στρατιώτης της κλάσεως του 1922, Νικόλαος Ζευγαδάκης, είναι το πρόσωπο που κατέγραψε στο ημερολόγιό του με απαράμιλλη ακρίβεια, τις χριστιανικές εορτές και τελετές του τελευταίου έτους της Σμύρνης (1921-1922), στους μεγαλύτερους ναούς της οποίας εκκλησιάσθηκε κατά την εκεί παραμονή του αναμένοντας να προωθηθεί στο μικρασιατικό μέτωπο. Μας διασώζει μια πολύτιμη μαρτυρία για τον Μανέα, όταν εκκλησιάστηκε στον Ι. Ναό του Αγίου Δημητρίου Σμύρνης στις 2 Ιανουαρίου 1922. Γράφει: 

“Έψαλλε δε ο επίσης ονομαστός ωσαύτως ιεροψάλτης Πέτρος Μανέας. Ήτο επικεφαλής μικτής και λίαν πολυσυνθέτου χορωδίας, ήτις έψαλλεν από κειμένου ευρωπαϊκής σημειογραφίας αρμονικήν μουσικήν. Από τον βυζαντινόν ή μάλλον τον ανατολίτην ιεροψάλτην Μανέαν δεν το επερίμενα αυτό. Πιθανόν θεωρώ, ότι η απρόβλεπτος εκείνη προσφορά από τον βυζαντινόν τούτο ιεροψάλτην ανταπεκρίνετο εις ανάλογον του εκκλησιαζομένου κοινού επιθυμίαν.”

Είναι ακριβώς όπως το υποθέτει ο αείμνηστος στρατιώτης. Η Σμύρνη είχε επιρροές δυτικές, λόγω του κοσμοπολίτικου χαρακτήρα της, και ο Μανέας ήταν από τους ψάλτες που είχε ανταποκριθεί στην πρόκληση των καιρών. Κάτι ανάλογο συνέβαινε και στην Αθήνα και στην Πάτρα και σε άλλες πόλεις του Ελλαδικού χώρου με αστική τάξη, η οποία είχε προσχωρήσει στην πολυφωνία ή σε εκδοχές της. Αρκετοί ονομαστοί ψάλτες υπηρετούσαν και τα δύο είδη.

Η μοναδική, ίσως, και αρκετά θολή φωτογραφία του Πέτρου Μανέα

Ο Πέτρος Μανέας, ο οποίος έψαλε για λίγο και στον Άγιο Μηνά Ηρακλείου Κρήτης (γύρω στα 1905), άφησε εποχή στον ιστορικό Ιερό Ναό Ζωοδόχου Πηγής Ακαδημίας, στο κέντρο της Αθήνας, όπου ήταν πρωτοψάλτης από το 1931 έως το θάνατό του.
Από την παρουσία του Μανέα στην Αθήνα (εκτός από τη γενική θρυλική εντύπωση του γερο-Μανέα!) τρία μέλη του γνώρισαν μεγάλη διάδοση, από στόμα σε στόμα, κυρίως, μάλιστα, μέσω γυναικείων μοναστηριών: ένα Άξιον εστί, το Τη υπερμάχω και ένα Σήμερον κρεμάται, όλα σε πλάγιο πρώτο εναρμόνιο. Σήμερα δε νομίζω ότι έχει επιβιώσει κάποιο από αυτά.
Σε εφημερίδα της εποχής διαβάζουμε πως “Αἰ Μεγἀλαι ἑβδομάδες τοῦ Μανέα δὲν λησμονοῦνται. Ἐξετέλει ἀριστοτεχνικώτατα τὸν Νικὀλαον Σμύρνης, τὸν Μισαηλίδην καὶ τοὺς ἀλλους μουσικοδιδασκάλους”, που σημαίνει πως η Σμυρνέϊκη ψαλτική παράδοση συνεχίστηκε στην Αθήνα! 

Παραθέτω εδώ μια ηχογράφηση του “Τη υπερμάχω στρατηγώ” σε μινόρε, του Πέτρου Μανέα (1870-1950), με συνοδεία χορωδίας (όπου δεσπόζουν γυναικείες φωνές) και αρμονίου. Πρόκειται για μία – μάλλον ζωντανή – ηχογράφηση του 1930 και περιλαμβάνεται στον ψηφιακό δίσκο “Μουσική της Ελληνικής Ορθόδοξης Εκκλησίας” 1924-1930, της σειράς ΕΛΛΑΔΟΣ ΑΡΧΕΙΟΝ.
Ο προσεκτικός ακροατής θα καταλάβει ότι η μελοποίηση αυτή του Μανέα δεν είναι τίποτε άλλο παρά μία έξυπνη προσαρμογή του γνωστού μέλους του «Τη υπερμάχω» (ήχος πλ.δ’) σε μινόρε.

Μητροπολίτου Πατρών Νικοδήμου, του αυταδέλφου αυτού Αποστόλου και Πέτρου του Μανέα, αιωνία η μνήμη!