Του Σταύρου Ζουμπουλάκη
Η Καθημερινή
Κυκλοφόρησε φέτος τον Οκτώβριο (2019) –και ας γράφει 2018 στο εξώφυλλο– ένα σύνολο 15 ψηφιακών δίσκων με τίτλο «Πατριαρχικά Μουσικά Αρχεία. Ζωντανές ηχογραφήσεις (1956-1966)». Συνοδεύεται με πολυσέλιδο βιβλίο (425 σελ.), το οποίο περιέχει συνοπτικό ιστορικό διάγραμμα της πατριαρχικής εκκλησιαστικής μουσικής μας, από το 1453 ώς τον εικοστό αιώνα, περιγραφή και σχολιασμό των μελών των 15 cd, βιογραφικά των ψαλτών και κυρίως τα ίδια τα μουσικά κείμενα τα οποία ψάλλουν οι πατριαρχικοί ψάλτες. Παράλληλα, με την πλήρη έκδοση κυκλοφόρησε και Εκλογή σε τέσσερα cd και μικρότερο συνοδευτικό βιβλίο. Η ενότητα αυτή, με τον υπέρτιτλο «Αρχείον Εκκλησιαστικής Μουσικής», έρχεται να προστεθεί στις προηγούμενες συλλογές «Μνημεία» και «Σύμμεικτα». Σύνολο μέχρι τώρα 141 ψηφιακοί δίσκοι! Ο αναγνώστης που δεν γνωρίζει το έργο αυτό, το οποίο εκπονείται και εκδίδεται επί δεκαετίες, θα σκεφτεί ίσως ότι πρόκειται για τον ερευνητικό καρπό κάποιου Ιδρύματος με μεγάλους προϋπολογισμούς και κάμποσους ερευνητές. Είναι, ωστόσο, έργο ενός μόνο ανθρώπου: του Μανόλη Χατζηγιακουμή. Εργο επιστημονικά στιβαρό, χτισμένο πάνω στη μελέτη της χειρόγραφης μουσικής παράδοσης. Ακατάτακτος και αταξινόμητος λόγιος ο Χατζηγιακουμής: νεοελληνιστής με απροσπέραστες μελέτες, μεταφραστής της ομηρικής «Οδύσσειας», ιστορικός της μουσικής, ειδικός στην εκκλησιαστική βυζαντινή.
Η νέα μουσική προσφορά του έχει μια ουσιώδη διαφορά από τις προηγούμενες: σε εκείνες κάλεσε μεγάλους ψάλτες στο στούντιο και τους ηχογράφησε, εδώ πρόκειται για ψάλτες που έχουν ηχογραφηθεί ζωντανά την ώρα της δουλειάς τους, κατά την ακολουθία, μέσα στην εκκλησία. Ψάλτες και τι ψάλτες: Πρίγγος, Στανίτσας, Δανιηλίδης, Νικολαΐδης, π. Τσινάρας! Ψάλλουν κυρίως στον Πατριαρχικό ναό στο Φανάρι και σε ορισμένους ενοριακούς ναούς της Πόλης. Είναι παράδοξο και εντυπωσιακό: μετά τα Σεπτεμβριανά (1955) και το πογκρόμ των Ρωμιών της Πόλης, η πατριαρχική ψαλτική παράδοση, αντί να καταρρεύσει, γνωρίζει μια λαμπρή περίοδο κατά την αμέσως επόμενη δεκαετία (1956-1966), και συνεχίζεται αδιάκοπη μέχρι τον τελευταίο Ρωμιό πρωτοψάλτη, για τριάντα ολόκληρα χρόνια, Λεωνίδα Αστέρη (1985-2015), αλλά και, λαβωμένη, μέχρι σήμερα.
Ονομάζουμε όλοι την εκκλησιαστική μουσική μας βυζαντινή και νομίζουν οι περισσότεροι ότι πρόκειται για τη μουσική που έψελναν στην Αγία Σοφία. Η λεγόμενη βυζαντινή μουσική είναι νεοελληνική μουσική. Μεγάλη τομή στην ιστορία της ήταν η μεταρρύθμιση του 1814 με την εισαγωγή της νέας σημειογραφίας και, ταυτόχρονα, μεθόδου διδασκαλίας, έργο των Τριών Δασκάλων, Χρυσάνθου του εκ Μαδύτων, Γρηγορίου Πρωτοψάλτου και Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος. Χάρις στο έργο τους μπορούμε και ψάλλουμε σήμερα στους ναούς μας όσα ψάλλουμε. Δύο είναι τα κεντρικά σημεία, όπως τονίζει ο Μανόλης Χατζηγιακουμής, της μεγάλης αυτής μεταρρύθμισης: το «Θεωρητικόν Μέγα της Μουσικής» του Χρυσάνθου (γράφτηκε μεταξύ 1811 και 1814, αλλά τυπώθηκε το 1832 στην Τεργέστη) και οι μεταγραφές των παλαιών μελών, των γραμμένων δηλαδή στην παλαιά γραφή, από τον Γρηγόριο και κυρίως από τον Χουρμούζιο στη νέα παρασημαντική. Πρόκειται για χιλιάδες ιδιόγραφες σελίδες μεταγραφών στη Νέα Μέθοδο όλων ουσιαστικά των μελών που είχαν διασωθεί από τους προ της Αλώσεως χρόνους μέχρι τις μέρες τους. Εχει σημασία να τονίσουμε ότι το τεράστιο αυτό μεταρρυθμιστικό έργο υιοθετήθηκε και επιβλήθηκε από το ίδιο το Πατριαρχείο (Προκήρυξη του 1815) και εμπεδώθηκε με την απαρχή λίγο αργότερα (1820) της εκκλησιαστικής μουσικής τυπογραφίας.
Η εκκλησιαστική μουσική μας θεωρείται από τους περισσότερους ανώνυμο οικοδόμημα. Μέγα λάθος: έχει συνθέτες, που άφησαν γραπτό έργο, και που διαμόρφωναν και αναδιαμόρφωναν αυτή τη μουσική παράδοση. Πέρα από τους κορυφαίους Θεοφάνη Καρύκη, Χρυσάφη τον νέο, Γερμανό Νέων Πατρών, Μπαλάσιο ιερέα, Πέτρο Μπερεκέτη, Πέτρο Πελοποννήσιο, Ιάκωβο Πρωτοψάλτη, υπήρξαν και δεκάδες άλλοι. Ολοι αυτοί ήταν ψάλτες και συνθέτες. Και οι περισσότεροι άλλωστε πατριαρχικοί ψάλτες που ακούμε στο έργο το οποίο παρουσιάζουμε ήταν οι ίδιοι και συνθέτες, κατεξοχήν ο Πρίγγος. Περιοριζόμαστε εδώ στο Πατριαρχείο, αλλά ας μη θεωρηθεί ότι μόνο εκεί υπάρχουν μεγάλοι ψάλτες και μουσικοί: και στον Αγιον Ορος ανθεί η μουσική, κατά την ίδια περίοδο (1453-1820), με κορυφαίο ίσως εκπρόσωπό της, τον Δαμιανό Βατοπεδινό (17ος αι.). Οι περισσότεροι από αυτούς τους ψάλτες και συνθέτες ήταν γνώστες και της άλλης μουσικής, της κοσμικής, της «εξωτερικής», όπως την έλεγαν, της ανατολικής εν προκειμένω.
Ο λόγος που γίνεται εδώ για χειρόγραφα και για βιβλία δεν πρέπει να οδηγήσει τον αναγνώστη να παραθεωρήσει ότι πρόκειται για μουσική προφορική. Αυτή ακριβώς η προφορικότητα διέσωσε και τους κύριους άξονες της μουσικής παράδοσης της προγενέστερης από τη μεταρρύθμιση του 1814. Ο τρόπος με τον οποίο ψάλλονται όλα αυτά τα μέλη μαθαίνεται διά της ακοής πάνω στο στασίδι. Οι παιδικές φωνές που ακούμε να κανοναρχούν, να ισοκρατούν, να συμψάλλουν δεν είναι μόνο ένα εξαίσιο μουσικό στολίδι στα cd αυτά, αλλά και ζωντανή μαρτυρία για το πού και πώς μαθαίνεται η ψαλτική.
Η βυζαντινή μουσική και το γρηγοριανό μέλος είναι οι δύο μεγάλες λατρευτικές μουσικές δημιουργίες της χριστιανικής Ευρώπης. Ενώ το γρηγοριανό μέλος ακούγεται σήμερα στην Ευρώπη μόνο σε μετρημένα στα δάχτυλα καθολικά μοναστήρια, η βυζαντινή μουσική αντίθετα ψάλλεται καθημερινά στους ορθόδοξους ναούς. Αφησα έξω από τη συζήτηση το κατά πόσον η μουσική αυτή υπηρετεί τη λογική λατρεία της Εκκλησίας, κυρίως κατά τη θεία λειτουργία, ή αυτονομείται και την επισκιάζει. Ο λόγος σήμερα ήταν μόνο για μουσική.
