Παναγιώτης Αντ. Ανδριόπουλος
Οι μεταφράσεις έργων του Νικολάι Μπερντιάγιεφ από τον Μητροπολίτη Σάμου Ειρηναίο Παπαμιχαήλ (1878-1963)
Ο Μητροπολίτης Σάμου Ειρηναίος Παπαμιχαήλ γεννήθηκε στο Κατιρλί της Βιθυνίας στις 10 Απριλίου του 1878, δηλαδή τέσσερα χρόνια μετά την γέννηση του Νικολάι Μπερντιάγιεφ (Μάρτιος του 1874), τον οποίο έμελλε αργότερα να σπουδάσει και να μεταφράσει. Ήταν σύγχρονοι και συνομήλικοι. Τη χρονιά που γεννήθηκε ο Ειρηναίος, ανέβηκε στον Οικουμενικό Θρόνο ο Πατριάρχης Ιωακείμ Γ’, ο οποίος αργότερα, κατά την δεύτερη Πατριαρχία του, πήρε τον Ειρηναίο στην Πατριαρχική Αυλή.
Ο Ειρηναίος ολοκλήρωσε τα εγκύκλια γράμματα στην ιδιαίτερη πατρίδα του και το 1898 ενεγράφη στην περιώνυμη Θεολογική Σχολή της Χάλκης, από την οποία αποφοίτησε ως αριστούχος το 1905, ενώ, το 1903, είχε χειροτονηθεί διάκονος από τον τότε Σχολάρχη, Μητροπολίτη Σταυρουπόλεως και μετέπειτα Σερρών, Απόστολο Χριστοδούλου. Μετά την αποφοίτηση του, επί δύο χρόνια περίπου, διηύθυνε το Σχολαρχείο της κοινότητας Αρτάκης και ήταν ιεροκήρυκας της Μητροπόλεως Κυζίκου. Το 1907, επί Ιωακείμ Γ’, εισήλθε στην Πατριαρχική Αυλή ως διάκονος της σειράς και το 1911 έλαβε το οφφίκιο του Μεγάλου Αρχιδιακόνου της Μ.τ.Χ.Ε., ενώ συγχρόνως δίδασκε τα θρησκευτικά στο Ιωακείμειο Παρθεναγωγείο. Στις 10 Μαρτίου 1913 χειροτονήθηκε επίσκοπος και του δόθηκε η έδρα της Μητροπόλεως Δαρδανελλίων και Λαμψάκου, η οποία ιδρύθηκε, τότε, από τον Πατριάρχη Γερμανό Ε’. Συνοδικός έγινε το 1918, με τον Προύσης Δωρόθεο τοποτηρητή του Οικουμενικού Θρόνου. Αξίζει να σημειωθεί ότι ως Συνοδικός, υπέγραψε το 1920 την περίφημη εγκύκλιο του Οικουμενικού Πατριαρχείου «Προς τας απανταχού Εκκλησίας του Χριστού», η οποία έδωσε ώθηση στην Οικουμενική Κίνηση. Τον Φεβρουάριο του 1922, επί πατριαρχίας Μελετίου Δ’, μετατέθηκε στην Μητρόπολη Ελασσώνος έως το 1924. Τον επόμενο χρόνο, επανέκτησε τον τίτλο του Επισκόπου Δαρδανελλίων και μετέβη στο Παρίσι, όπου σπούδασε στη Σορβόννη, Ιστορία της Φιλοσοφίας και Αισθητική. Οι μελέτες του επεκτάθηκαν και σε άλλες επιστήμες. Εκεί ήρθε σε επαφή με την ρωσική χριστιανική διασπορά και επηρεάστηκε από το έργο του Νικολάϊ Μπερδιάγεφ, μεταφράζοντας αργότερα έργα του από τα γαλλικά στα ελληνικά. Στις 10 Απριλίου 1926 εξελέγη Μητροπολίτης Σάμου.
Κατά την διάρκεια του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου και της Ιταλικής κατοχής στη Σάμο, ο Ειρηναίος έλαβε μέρος στην αντίσταση, επιδεικνύοντας, όπως μαρτυρείται από τα γεγονότα, ανδρεία στάση.
Στην προσωρινή απελευθέρωση της Σάμου από τις 8 Σεπτεμβρίου του 1943 μέχρι τις 17 Νοεμβρίου του ιδίου έτους, άσκησε χρέη Προέδρου της Προσωρινής Κυβερνητικής Επιτροπής του πρώτου και μοναδικού εκείνη τη χρονική στιγμή ελεύθερου ελληνικού εδάφους, της Σάμου. Συντέλεσε στην εθνική συμφιλίωση των αντιτιθέμενων δυνάμεων, ΕΑΜ και Ιερολοχιτών, που έδρευαν στη Σάμο.
Μετά τον βομβαρδισμό της Σάμου από τους Γερμανούς, στις 17 Νοεμβρίου του 1943, και την επακόλουθη γερμανική κατάληψη του νησιού, ο Ειρηναίος μετέβη στη Μέση Ανατολή. Εκεί ήρθε σε επαφές με την εξόριστη Ελληνική Κυβέρνηση, της οποίας έγινε Σύμβουλος επί εκκλησιαστικών θεμάτων. Πραγματοποίησε επισκέψεις στα Ορθόδοξα πρεσβυγενή Πατριαρχεία και συνέταξε εκθέσεις προς την Ελληνική Κυβέρνηση σχετικά με την κατάσταση τους.
Μετά το τέλος του πολέμου επέστρεψε στην Μητροπολιτική του περιφέρεια, όπου έγινε δεκτός με ενθουσιασμό από το ποίμνιό του.
Η Εκκλησία της Ελλάδος, αναγνωρίζοντας την προσωπικότητά του και την πνευματική του κατάρτιση, τον όρισε πολλές φορές εκπρόσωπό της σε συνέδρια και διεθνείς αποστολές. Κατά την παραμονή του στο εξωτερικό για να πάρει μέρος στις συναντήσεις αυτές, έδωσε αρκετές διαλέξεις σε επιστημονικές εταιρείες και πανεπιστήμια, μετά από ανάλογες προσκλήσεις.
Εκπροσώπησε την Εκκλησία της Ελλάδος και το Οικουμενικό Πατριαρχείο κατά την Α΄ Γενική Συνέλευση του Παγκοσμίου Συμβουλίου των Εκκλησιών στο Άμστερνταμ της Ολλανδίας, το 1948. Ήταν η χρονιά που πέθανε ο Μπερντιάγιεφ. Να τονίσουμε εδώ ότι η Εκκλησία της Ελλάδος είναι ιδρυτικό μέλος του Παγκοσμίου Συμβουλίου Εκκλησιών.
Ασχολήθηκε ιδιαίτερα, με επιστολές, άρθρα και υπομνήματα, με την Οικουμενική Κίνηση και τις θέσεις της Ορθοδόξου Εκκλησίας. Εκοιμήθη στην Αθήνα στις 29 Ιουνίου 1963. Η νεκρώσιμη ακολουθία εψάλη στο Μητροπολιτικό Ναό Αθηνών στις 30 Ιουνίου προεξάρχοντος του Οικουμενικού Πατριάρχου Αθηναγόρου, ο οποίος τότε πραγματοποιούσε την πρώτη επίσημη επίσκεψή του στην Ελλάδα.
Ο Ειρηναίος υπήρξε, επίσης, ηδύμολπος ιερουργός και ξεχωριστός ερμηνευτής της εκκλησιαστικής μουσικής. Είχε εξαιρετική μουσική αντίληψη και επιδεκτικότητα και έτσι έγινε γνήσιος φορέας του «Πατριαρχικού ύφους» κατά την περίοδο της διακονίας του στον πατριαρχικό ναό, τους χορούς του οποίου διηύθυναν τότε ο Πρωτοψάλτης Ιάκωβος Ναυπλιώτης και ο Λαμπαδάριος Κωνσταντίνος Κλάββας. Τον ψάλτη Σάμου Ειρηναίο αποτύπωσε το 1930 η Μέλπω Μερλιέ, η οποία είχε την πραγματικά φαεινή ιδέα να ηχογραφήσει παραδοσιακούς ψάλτες. Πολύ αργότερα αυτές οι ιστορικές ηχογραφήσεις κυκλοφόρησαν σε ψηφιακό δίσκο, με τον τίτλο «και ανυμνήσωμεν» από το Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών.
Ας σημειωθεί ότι ο Σάμου Ειρηναίος χειροτόνησε διάκονο, στις 15 Ιανουαρίου 1939, τον επίσης μουσικολογιώτατο Νικόδημο Βαλληνδρά, μετέπειτα Μητροπολίτη Πατρών. Ο Νικόδημος έγινε αρχιδιάκονος του Αρχιεπισκόπου Αθηνών και πάσης Ελλάδος Χρυσάνθου, του από Τραπεζούντος, με τον οποίον συνδεόταν στενά ο Σάμου Ειρηναίος, αν και αργότερα οι σχέσεις τους διαταράχθηκαν.
Το συγγραφικό έργο του Ειρηναίου είναι ογκώδες και περιεκτικό των απόψεών του και της πνευματικής του κατάρτισης. Εκτείνεται σε πέντε τόμους με τον γενικό τίτλο «Μελετήματα». Διακρίνει στα έργα του ο αναγνώστης τη βαθιά και συγκροτημένη θεολογική του σκέψη. Στα κείμενά του διαφαίνεται, επίσης, η εθνικής εμβέλειας προσωπικότητα και δράση του.
Βαθύς γνώστης του αρχαιοελληνικού πολιτισμού και της αρχαιοελληνικής φιλοσοφικής σκέψης, την οποία συνδέει με το σωτηριώδες λυτρωτικό μήνυμα της Ορθοδόξου Εκκλησίας, μιλώντας για «ελληνοχριστιανικό πολιτισμό». Πολύ πριν μιλήσουν κάποιοι αργότερα για «Ελληνορθοδοξία».
Η θεολογία του Ειρηναίου είναι εκείνη της «ελευθερίας του προσώπου». Ταυτίζει την ελευθερία του ανθρώπου, ιδιότητα της κατ’ εικόνα δημιουργίας του ανθρώπου, με την χριστιανική πίστη και ζωή για να καταλήξει ότι πραγματικά ελεύθερος είναι ο απαλλαγμένος από την αμαρτία άνθρωπος, που συνειδητά συμπορεύεται με την σταυρική θυσία του Θεανθρώπου, καταλήγοντας στην ανάσταση από τα πάθη του. Υπήρξε μελετητής του Αποστόλου Παύλου και της θεολογίας των Επιστολών του.
Κατά την παραμονή του στην Ευρώπη, γνώρισε τη γερμανική σκέψη και την γερμανική φιλοσοφία και κυρίως την ρωσική χριστιανική φιλοσοφία, λόγω της ρωσικής διασποράς με έδρα το Παρίσι όπου σπούδαζε. Μελέτησε έργα του Ντοστογιέφσκυ και του Μπερντιάγεφ. Τα κείμενα του τελευταίου άσκησαν ιδιαίτερη επίδραση στη σκέψη του και αποφάσισε να αναλάβει την μετάφραση από τα γαλλικά στα ελληνικά, δύο από τα γνωστότερα έργα του:
Πρώτα το «Περί του Προορισμού του Ανθρώπου» – με υπότιτλο «Δοκίμιον παραδόξου ηθικής» (Εκδόσεις της Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, 1950, σελ. 405) – αφιερωμένο από τον μεταφραστή στον Οικουμενικό Πατριάρχη Ιωακείμ τον Γ’. Μάλιστα στο εξώφυλλο υπάρχει κι ένα ρητό του Νικολάι Γκόγκολ: «Είναι πάρα πολύ θλιβερόν διότι δεν βλέπομεν το αγαθόν εν τω αγαθώ». Στον πρόλογο του βιβλίου αυτού ο Σάμου Ειρηναίος γράφει πως επικοινώνησε με τον Μπερντιάγιεφ για το ζήτημα των πνευματικών δικαιωμάτων, σε σχέση με την μετάφραση, λίγους μήνες πριν πεθάνει ο μεγάλος φιλόσοφος, ο οποίος έστειλε στον Ειρηναίο την ακόλουθη επιστολή που δημοσίευσε στον πρόλογο του βιβλίου:
Σεβασμιώτατε,
Η επιστολή Σας υπήρξε δι’ εμέ μεγάλη ικανοποίησις, και η Υμετέρα εκτίμησις των βιβλίων μου με συνεκίνησε πολύ. Θα δοκιμάσω χαράν μεγάλην εάν τα βιβλία μου εις την μετάφρασίν Σας εμφανισθούν εις ελληνικήν γλώσσαν. Ας μη ομιλώμεν περί αμοιβής. Εφ’ όσον αισυνθήκαι της εκδόσεως των βιβλίων εις την χώραν Σας είναι δύσκολοι.
Είμαι απολύτως σύμφωνος μαζί Σας, ότι το μεγαλύτερον ζήτημα της εποχής μας είναι το ζήτημα των πνευματικών αξιών, μιας πνευματικής κινήσεως.
Εναποθέτων τον εαυτόν μου εις τας προσευχάς Σας, Σάς παρακαλώ, Σεβασμιώτατε, να πιστεύσητε εις τα καλύτερα, τα αφωσιωμένα αισθήματα μου.
Ν. ΜΠΕΡΔΙΑΓΙΕΦ
Τα περιεχόμενα του βιβλίου αυτού, σε τρία μέρη, αφορούν στα καίρια και ουσιαστικά της ύπαρξης:
Το πρόβλημα της ηθικής γνώσεως, Η αρχή του αγαθού και του κακού, Ο Άνθρωπος, Η ηθική του νόμου, Η ηθική της απολυτρώσεως, Η ηθική της δημιουργικής ενεργείας, Τα συγκεκριμένα προβλήματα της ηθικής, Περί των εσχάτων.
Το δεύτερο βιβλίο που μετάφρασε ο Σάμου Ειρηναίος είναι το «Πνεύμα και Ελευθερία», με υπότιτλο «Δοκίμιον Χριστιανικής Φιλοσοφίας» (Αθήναι 1952, σελ. 366) και αφιερωμένο από τον μεταφραστή «Εις μνήμην της μητρός μου Παρασκευής Παπαμιχαήλ, σεμνής ιέρειας ελληνοχριστιανικής εστίας».
Εδώ δημοσιεύεται και ο πρόλογος του Μπερντιάγιεφ στην γαλλική έκδοση.
Επιτρέψτε μου να σημειώσω μία πρόταση του, που μας ενδιαφέρει και σήμερα: «Το «νέον» εν τω χριστιανισμώ ελάμβανε μάλλον ένα πνευματικόν και μυστικόν χαρακτήρα παρά ένα χαρακτήρα ουμανιστικόν, επιστημονικόν ή κοινωνικόν». Ας κρατήσουμε και μια ακόμα φράση του Μπερντιάγιεφ: «Ο ορθόδοξος κόσμος με το πνεύμα της παραδόσεώς του δεν εννοεί ακόμη ότι ο χριστιανισμός παύει να είναι η κατ’ εξοχήν θρησκεία των απλών κατά το πνεύμα ανθρώπων και ότι οφείλει να στραφή προς ψυχάς περιπλωκοτέρας και να ανακαλύψη μιαν βαθυτέραν πνευματικότητα».
Στα δέκα κεφάλαια του βιβλίου εξετάζονται τα μεγάλα ζητήματα:
Πνεύμα και φύσις, Σύμβολον, μύθος και δόγμα, Η αποκάλυψις, η πίστις και οι βαθμοί της συνειδήσεως, Η ελευθερία του πνεύματος, Το κακόν και η απολύτρωσις, Ο Θεός, ο άνθρωπος και ο Θεάνθρωπος, Ο μυστικισμός και η πνευματική οδός, Η θεοσοφία και η γνώσις, Η πνευματική ανάπτυξις και το εσχατολογικόν πρόβλημα, Η Εκκλησία και ο κόσμος.
Η επιλογή στη μετάφραση των συγκεκριμένων έργων έγινε λόγω της σχέσεως των δύο κειμένων μεταξύ τους. Ο λόγος της μεταφράσεως επισημαίνεται από τον μεταφραστή στο πρόλογο του πρώτου έργου, «… εἶναι ἐκεῖνα πού ἐξετάζουν θαυμασίως τά κοινωνικά και θρησκευτικά ζητήματα και χαράσσουν γραμμάς κατευθύνσεως, ἐπάνω εἰς τάς ὁποίας ἡ ζωή και ὡς ἄτομον καί ὡς σύνολον, ἐκχέει τήν δημιουργικήν της πορείαν καί ἐξασφαλίζει τήν χαράν της καί τήν πλήρην ἱκανοποίησίν της».
Στα έργα αυτά γίνεται κατανοητό ότι ο άνθρωπος είναι ελεύθερη και συγκεκριμένη προσωπικότητα και ο Χριστός είναι το κέντρο και ο σκοπός της Ιστορίας. Οποιαδήποτε ανθρώπινη δραστηριότητα, οφείλει να σέβεται τον άνθρωπο και τον Θεό. Ο Μητροπολίτης Σάμου Ειρηναίος μέσα από την μελέτη αυτών των έργων του Μπερντιάγιεφ, οδηγήθηκε στο να αναζητήσει το νόημα της ιστορίας, να κατανοήσει τα κοινωνικά προβλήματα και τη σημασία της Ορθοδοξίας στην πολιτιστική και κοινωνική πορεία της ανθρωπότητας. Η θεολογική του σκέψη είναι αυτή της χριστιανικής ελευθερίας, η οποία συμπράττει με το Άγιο Πνεύμα και γίνεται δύναμη δημιουργίας, ανακαινίσεως και θεώσεως του κόσμου και της ζωής. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο επιτυγχάνεται η λύτρωση του ανθρώπου και επιδιώκεται ο θρίαμβος της βασιλείας του Θεού, η οποία είναι και ο βαθύτερος σκοπός της Ιστορίας. Εντός της βασιλείας του Θεού δικαιώνεται και λυτρώνεται ο άνθρωπος, καταργείται το κακό και ανακαινίζεται ο κόσμος.
Στα κηρύγματά του, αναφέρεται συνέχεια στην ελευθερία του ανθρώπου, η οποία προέρχεται από την δημιουργία του ως εικόνα του Θεού. Αρχή της ελευθερίας του, η δημιουργία του ανθρώπου με την συνέργεια και των τριών προσώπων της Αγίας Τριάδος και η εμφύσηση της θεϊκής πνοής. Εάν ο άνθρωπος στερείται την ελευθερία του, τότε δεν είναι πρόσωπο, ούτε εικόνα του Θεού και δεν έχει καμία αξία. Σε αυτή την περίπτωση δεν έχει νόημα η ζωή, αφού εκπίπτει σε μια απλή βιολογική λειτουργία.
Εδώ πρέπει να κάνουμε κάποιες αντικειμενικές – κατά τη γνώμη μας – παρατηρήσεις:
Στις αρχές της δεκαετίες του ’60 (1962), ο ανανεωτής της αδελφότητας Θεολόγων «Η Ζωή», π. Ηλίας Μαστρογιαννόπουλος, εκδίδει αρχικά ένα μικρό συλλογικό τόμο με τίτλο «Θεολογία, αλήθεια και ζωή» και στη συνέχεια δύο άλλους: «Η Λειτουργία μας» και «Μοναχισμός και σύγχρονος κόσμος». Στις εκδόσεις αυτές περιλαμβάνονται και κείμενα Ρώσων θεολόγων της Διασποράς. Όμως, ο Σάμου Ειρηναίος προηγήθηκε μία δεκαετία τουλάχιστον. Μετέφρασε και εξέδωσε Μπερντιάγιεφ και μάλιστα τα πλέον θεολογικά έργα του. Πρόκειται σαφώς για την πρώτη συστηματική μετάφραση έργων του Μπερντιάγιεφ στα ελληνικά, καθώς είχαν προηγηθεί κάποιες αποσπασματικές απόπειρες, που δημοσιεύτηκαν σε περιοδικά της εποχής, αλλά ήσαν ανώνυμες.
Στα έργα αυτά αναδεικνύονται πανηγυρικά καίρια θεολογικά και φιλοσοφικά ζητήματα που ήρθαν στην επιφάνεια από την θεολογική γενιά της δεκαετίας του ’60: το θέμα της Ελευθερίας και η θεολογία του Προσώπου.
Στο «Περί προορισμού του ανθρώπου», στο τρίτο κεφάλαιο «Ο Άνθρωπος», διαβάζουμε την ενότητα: «Ο προσωπισμός (Personnalisme). Το πρόσωπον και το άτομον. Το πρόσωπον και η κοινωνία».
Ο Σάμου Ειρηναίος, στον πρόλογο του βιβλίου «Περί του προορισμού του ανθρώπου», σημειώνει και για τα δύο βιβλία του Μπερντιάγιεφ που μετέφρασε: «Ο συγγραφεύς αρέσκεται να εξετάζη τα σπουδαιότερα θέματα του χριστιανισμού, οία ο Θεός, η ελευθερία, η εισβολή του αγαθού και του κακού εις τον κόσμον… Εκείνο το οποίον εξαίρεται είναι η αξία του ανθρώπου ως προσώπου, ως εικόνος Θεού. Το πρόσωπον εις την πραγματικότητα είναι τι το μοναδικόν, το αναντικατάστατον, αλλά δεν είναι έγκλειστο εις εαυτό. Τα πρόσωπα εν τη αμοιβαιότητι των σχέσεών των σώζονται, προάγονται, ολοκληρούνται όταν βιούνται υπ’ αλλήλων ως αδιάκοπος αγάπη».
Αλλά, τεράστιο ενδιαφέρον παρουσιάζει και η εσχατολογία του Μπερντιάγιεφ. Πολύ πρωτοποριακή για την εποχή του! Ο Σάμου Ειρηναίος γράφει για την «κόλαση» του Μπερντιάγιεφ: «Ο συγγραφεύς δεν δέχεται την αιωνιότητα της κολάσεως. Η πίστις, λέγει, εις την αιωνίαν κόλασιν οδηγεί εις την αποδοχήν της αιωνιότητος της δυνάμεως του Σατανά και όχι του Χριστού. Εν τούτοις την τελευταίαν λέξιν εις την ζωήν του κόσμου έχει ο Χριστός ως αγάπη, ως φωτισμός, ως καθολική λύτρωσις, ως ανακαίνισις του κόσμου και του ανθρώπου. Το κακόν ως πόνος, ως άρνησις, ως βάσανος αιωνία, οφείλει να συντριβή εντός του θριάμβου της βασιλείας του Χριστού» (Προορισμός, σ. 22)
Και σημειώνει εδώ ο Σάμου Ειρηναίος: «Αυτή όμως η διδασκαλία είναι κινδυνώδης, δεν συμβιβάζεται με την διδασκαλίαν της Εκκλησίας». Όμως, ο μεταφραστής Μητροπολίτης δεν «σκανδαλίζεται» από αυτή την άποψη του Μπερντιάγιεφ, και αποφαίνεται πως τα δύο έργα που μετέφρασε τα διακρίνει βάθος και χριστιανική πεποίθηση και είναι καθοριστικά για την χριστιανική κοσμοθεωρία του συγγραφέως.
Στις μέρες μας ακούγεται από πολλούς, συντηρητικούς και προοδευτικούς, για να το πούμε σχηματικά, ότι ο Χριστιανισμός, και δη η Ορθοδοξία, δεν είναι θρησκεία, αλλά Εκκλησία. Αυτό το είχε γράψει προ πολλού ο Μπερντιάγιεφ στο «Πνεύμα και Ελευθερία»: «Η κατανόησις του χριστιανισμού ως θρησκείας αποκλειστικώς προσωπικής σωτηρίας είναι μείωσις και περιορισμός της συνειδήσεως της Εκκλησίας, είναι απόκρυψις της ζωής του Θεού – ανθρωπότητος, και της θεανδρικής δημιουργικής πορείας του κόσμου. Ο άνθρωπος αποκαλύπτεται εντός του Θεού – ανθρωπότητος, δηλαδή εντός της Εκκλησίας, καίτοι δύναται να μη έχη συνείδησιν τούτου» (σ. 348).
Συχνά ακούμε, επίσης, την περίφημη φράση του Ντοστογιέφσκυ «Η ομορφιά θα σώσει τον κόσμο». Μα και αυτήν την είχε εντοπίσει ο Σάμου Ειρηναίος πολύ νωρίς όταν έγραφε στον πρόλογο του «Περί του προορισμού του ανθρώπου»: «Ο Δοστογιέβσκι εγνωμάτευσεν ότι η ωραιότης θα σώση τον κόσμον, διότι η μεταμόρφωσις του κόσμου, ο παράδεισος, η βασιλεία του Θεού, συμπίπτουν προς την αναστήλωσιν της ωραιότητος, προς την τελείας επικράτησίν της».
Αλλά στο «Περί προορισμού του ανθρώπου» ο Μπερντιάγιεφ αναφέρεται και στο φύλο, τον γάμο, την αγάπη και τη σεξουαλικότητα, που και σήμερα είναι αντικείμενα συζήτησης σε κοινωνία και Εκκλησία. Εκεί διατυπώνει εξαιρετικά ενδιαφέρουσες απόψεις από τις οποίες παραθέτω την ακόλουθη, ως αντιπροσωπευτική μιας – ας πούμε – τολμηρής μα ουσιαστικά ρεαλιστικής σκέψης:
«Η εσωτάτη ζωή της σεξουαλικής αγάπης είναι το μυστήριον των δύο όντων, του οποίου ουδείς δύναται να διίδει την πραγματικότητα και υπεράνω του οποίου ουδείς δύναται να σταθή ως δικαστής. Είναι το στοιχείον το εσώτερον, το ατομικώτερον του ανθρωπίνου προσώπου, που αρνείται το τελευταίον να ανακοινώση εις τους άλλους, και που κρύπτει ενίοτε και από τον εαυτόν του… Θα ήτο κανονικόν όπως, ουδείς, ούτε η κοινωνία ούτε τρίτος τις, είναι γνώστης εκείνου το οποίον συνδέει δύο πρόσωπα αγαπώμενα. Η αγάπη, θεωρουμένη εις το καθαρόν της στοιχείον, εις την πρωτοτυπίαν της, παρουσιάζει έν φαινόμενον προσωπικόν, ενώ η οικογένεια είναι ένα φαινόμενον κοινωνικόν. Εδώ κείται όλη η τραγικότης της αυθεντικής αγάπης, η οποία προέρχεται από ένα άλλον κόσμον».
Ίσως, οι ιερείς και πνευματικοί που ομιλούν σήμερα καταιγιστικώς και αφοριστικώς περί αγάπης και οικογένειας, να πρέπει διαβάσουν Μπερντιάγιεφ μήπως και υποψιαστούν το βάθος των πραγμάτων, σε αντίθεση με την δική τους ρηχότητα.
Όταν πέθανε ο Μπερντιάγιεφ ο Σάμου Ειρηναίος δημοσίευσε μία νεκρολογία, στην οποία αποτυπώνεται ο θαυμασμός του για τον μεγάλο φιλόσοφο, αλλά και η κοσμοθεωρία του Μπερντιάγιεφ συνοπτικώς. Στο τέλος της νεκρολογίας γράφει, βάζοντας τα πράγματα στη θέση τους:
«Πολλοί εκ των ημετέρων θεολόγων δεν θεωρούν ότι ο Μπερδιάγιεφ ορθοδοξεί απολύτως. Η φρασεολογία του του συγγραφέως, η πρωτοτυπία της φιλοσοφικής του σκέψεως είναι ασυνήθιστοι εις την διανόησιν των επιστημόνων θεολόγων, των περιοριζομένων εις τα μαθήματα της έδρας των. Ουδείς όμως δύναται να αμφισβητήση το κύρος του Μπερδιάγιεφ ως μεγάλου πνευματικού ανδρός, του οποίου αι φιλοσοφικαί ιδέαι είναι ένα είδος αποκαλύψεως εις την ιστορίαν της σκέψεως. Ο Μπερδιάγιεφ θα παραμένη πάντοτε ένας από τους μεγάλους πνευματικούς ηγέτας και της Ρωσίας και όλου του κόσμου, έστω και αν η φιλοσοφία του παραθεωρείται σήμερον υπό της πολιτικής ηγεσίας της πατρίδος του [και της θρησκευτικής, προσθέτουμε – Η Ρωσική Εκκλησία αγνοεί τη σκέψη του]. Τα έργα του θα είναι πάντοτε φάροι φωτεινοί, που θα οδηγούν όλους τους λαούς εις την αλήθειαν, και η αλήθεια αυτή δεν είναι άλλη παρά η Ευαγγελική αλήθεια».
Δυστυχώς, οι μεταφράσεις του Μπερντιάγιεφ από τον Σάμου Ειρηναίο – τα δύο πολύτιμα αυτά βιβλία στα οποία ακροθιγώς αναφερθήκαμε – δεν κυκλοφορούν. Ίσως βρει κάποιος κάποιο αντίτυπο σε παλαιοβιβλιοπωλείο. Γι’ αυτό θα πρέπει να βρεθεί ο φιλόπονος και ρέκτης εκδότης που θα τα φέρει και πάλι στην επιφάνεια. Εις μνημόσυνον αιώνιον του Σάμου Ειρηναίου και του Νικολάϊ Μπερντιάγιεφ.
_______________
Εισήγηση στην εκδήλωση – αφιέρωμα στον Νικολάϊ Μπερντιάγιεφ, που διοργάνωσε το Καλλιτεχνικό Σύνολο «Πολύτροπον» (υπεύθυνος: Παναγιώτης Αντ. Ανδριόπουλος) το Σάββατο 19 Οκτωβρίου 2024 στο Πνευματικό Κέντρο της Ενορίας του Ι. Ναού Αγίου Γεωργίου Νέου Ψυχικού.
