Ευρωπαίοι λόγιοι και Πατριαρχείο τον 16ο αιώνα

Κατά τα πρώτα 100 χρόνια που ακολούθησαν την Άλωση δεν μνημονεύονται στις ιστορικές πηγές σημαντικοί δυτικοί περιηγητές-επισκέπτες στην Πόλη. Αν εξαιρέσουμε τον Ιταλό ζωγράφο Gentine Bellini, τον οποίο κάλεσε ο ίδιος ο Πορθητής Μωάμεθ το 1459, προκειμένου να τον απεικονίσει στην γνωστή ιστορική προσωπογραφία, μόλις το 1544 αναφέρεται κάποιος ανώνυμος Πορτογάλος, ως ο πρώτος επισκέπτης- περιηγητής. Δεύτερος ήταν ο Ολλανδός Gerhart, ο οποίος έφερε κατά την επιστροφή του πολύτιμα αντικείμενα (Gerlach), όπως και ο Augeri von Busbeck, ο οποίος μετέφερε κώδικες και χειρόγραφα στη Δύση. Στη συνέχεια αρκετοί δυτικοί διαφορετικών εθνικοτήτων επισκέπτονται την πρωτεύουσα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. 

Ο Gerlach στο έργο του, που αναφερόμαστε εν συνεχεία, διασώζει 21 ονόματα επισκεπτών της Πόλης μέχρι το 1578. Τρείς όμως Γερμανοί Λουθηρανοί λόγιοι ήταν οι πρώτοι δυτικοί θεολόγοι, που ενδιαφέρθηκαν εις βάθος, παράλληλα με τα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και για τα καθ΄ημάς, ήτοι για την παρουσία της Μεγάλης Εκκλησίας και την ζωή των Ρωμαίων στην Βασιλεύουσα. Η λουθηρανική αυτή τριάδα έκανε εκ νέου γνωστή στην μεσαιωνική Δύση την ξεχασμένη Ορθοδοξία και την Πόλη στα δύσκολα μάλιστα χρόνια της μετάβασης της Ευρώπης από τον Μεσαίωνα στην Αναγέννηση, ήτοι στην πρώιμη νεότερη περίοδο. 

Πρόκειται για τους Martinus Crusius (1526-1607), Stephan Gerlach (1546-1612) και Salomon Schweigger (1551-1622). Ο πρώτος, λαϊκός λουθηρανός θεολόγος και άριστος ελληνιστής, καθηγητής της Τυβίγγης και οι άλλοι δύο λουθηρανοί θεολόγοι και πάστορες. Απαξάπαντες λίαν πεπαιδευμένοι και σε υψηλές θέσεις. Ο Crusius δεν είχε επισκεφτεί την Πόλη, ήταν όμως ο θεολόγος που αλληλογραφούσε επί 25 έτη με το Πατριαρχείο και συνδεόταν με αδελφική φιλία με τον λόγιο οφικιάλιο του Θρόνου Πρωτονοτάριο Θεοδόσιο Ζυγομαλά εκ Ναυπλίου. Με το μνημειώδες ιστορικό του έργο Turcogrecia [Basel, 1584], το οποίο- όπως φαίνεται και από τον τίτλο- περιέχει ιστορικές διηγήσεις και αναφορές για Τούρκους και Έλληνες, επιστολές από και προς το Πατριαρχείο, αλλά και πολλές λεπτομέρειες και σχόλια για την ζωή στην Πόλη, ο Crusius έκανε γνωστή στην γενεά του και στον δυτικό κόσμο την καθ’ημάς Ανατολή και κέντρισε το ενδιαφέρον του, κάτι το οποίο συνεχίστηκε και κατά τους επόμενους αιώνες. Ο Gerlach και ο Schweigger υπήρξαν σύγχρονοι και μάλιστα αναφέρεται και συνάντησή τους στην Πόλη, το έτος 1578. Μετά την επιστροφή τους στην Γερμανία, ο μέν Schweigger εξέδωσε το μνημειώδες έργο-Ημερολόγιο που περιγράφει την επίσκεψη του στην Πόλη και στα Ιεροσόλυμα [Salomon Schweigger, Ein neue Reisebeschreibung aus Teutschland nach Konstantinopel und Jerusalem, Nürnberg 1608], ο δε Gerlach δεν αξιώθηκε να δει τις ταξιδιωτικές περιγραφές του, τις οποίες εξέδωσαν οι απόγονοί του 72 χρόνια μετά τον θάνατό του [Stephan Gerlach, Tage-Buch, der von zween Glorwürdigen Römischen Kaysern, Maximiliano und Rudolpho an die Ottomannische Pforte zu Constantinopel abgefertigten, und durch David Ungnad glücklichst-vollbrachter Gesandtschafft,Frankfurt am Main 1674].Τα τρία προαναφερθέντα έργα περιέχουν εξαιρετικά σημαντικές ιστορικές πληροφορίες και παρατηρήσεις για το Πατριαρχείο και την πολίτικη Ρωμηοσύνη. Γραβούρες εξαιρετικής αξίας και σημασίας κοσμούν τις σελίδες των έργων αυτών, που είναι τυπωμένα στην μεσαιωνική γερμανική και με το γοτθικό καλλιγραφικό αλφάβητο. Το κέντρο ενδιαφέροντος όλων είναι το πατριαρχικό μοναστήρι της Παμμακαρίστου όπως το αναφέρουν, η τότε έδρα της Μεγάλης Εκκλησίας, αλλά και η ζωή της Ομογένειας. Αναφέρουν τον αριθμό των Εκκλησιών (60), την περιγραφή της λατρείας και την μουσική αλλά και των ηθών και των εθίμων. Ο Schweigger που έμεινε στην Πόλη από τον Ιανουάριο του 1578 έως το 1581 -ως επίσημος απεσταλμένος- στο ογκώδες έργο του παραθέτει μεταξύ άλλων γράμμα του Σουλτάνου Μουράτ του Γ΄ προς τον ίδιο με ημερομηνία 3 Μαρτίου 1581, αλλά και γράμματα του Πατριάρχου Ιερεμία του Τρανού και του Μιχαήλ Αντιοχείας. Δημοσιεύει ακόμη επιστολή του Πατριάρχη Μητροφάνους Γ΄, ο οποίος, όπως αναγράφει ήταν Πατριάρχης πριν την άφιξή του στην Πόλη και ότι ο Κατακουζηνός τον εκθρονίζει και τοποθετεί τον Ιερεμία. Στο 35ο κεφάλαιο του έργου του σχετικά με την Μεγάλη Εκκλησία γράφει: «Το μοναστήρι που ζει ο Πατριάρχης είναι η κεντρική Εκκλησία και είναι αρκετά μακριά και σε μη επαρκώς φωτιζόμενο τόπο, μέσα σε αυτό ζουν περίπου 20 άτομα, όλοι είναι μοναχοί-καλόγεροι και είναι στη διάθεση του Πατριάρχη. Ένας γενίτσαρος βρίσκεται εκεί για την τάξη, και συνοδεύει τον Πατριάρχη στις οδούς, εμποδίζοντας αυτούς που ενδεχομένως θέλουν να τον ενοχλήσουν. Ο Πρωτονοτάριος (εννοεί τον Θεοδόσιο Ζυγομαλά) και οι λοιποί προύχοντες, όπως ο Πρωτοερμηνεύς και ο Λογοθέτης μένουν σε δικά τους σπίτια, όχι μακριά από το μοναστήρι». 

Ο ίδιος αναφέρει πολλές Εκκλησίες και αρκετά παρεκκλήσια που είναι κρυμμένα στις γειτονιές της Πόλης και στα οποία οι Χριστιανοί «ανεμπόδιστα τελούν τις Ακολουθίες». Περιγράφει τον Ναό της Μονής Παμμακαρίστου, την τότε έδρα του Πατριαρχείου και παρατηρεί το μεγαλοπρεπές κτίσμα, αλλά και με έκπληξη τον απέριττο και απλό τάφο του βασιλιά Αλέξιου Κομνηνού με την επιγραφή «Αλέξιος Κομνηνός αυτοκράτωρ ‘Ρωμαίων». Βλέπει την στήλη της φραγγελώσεως του Χριστού, τις λάρνακες με τα Λείψανα της Αγίας Ευφημίας και της Αγίας Σολομονής (Τα παραπάνω βρίσκονται σήμερα στον Πατριαρχικό Ναό του Αγίου Γεωργίου στο Φανάρι). Ο ίδιος ήταν επίσημος καλεσμένος στον γάμο του Πρωτονοταρίου και αντιγραφέα χειρογράφων Θ. Ζυγομαλά μετά της Ειρήνης Μοσχίνας, που τελέστηκε το 1578. Μας περιγράφει λεπτομερώς την τελετή και τα έθιμα, δημοσιεύει δε και γραβούρα με τον κυκλωτικό χορό τριπούδιο (Tripudia Graecorum) στον περίβολο του Ναού. Ο Gerlach στο επίσης μνημειώδες έργο του μεταξύ άλλων παρευρίσκεται σε πατριαρχική Λειτουργία στην Μονή της Χρυσοπηγής Γαλατά, όπου «οι ψάλτες με θαυμάσια πολύχρωμα άμφια ψάλλουν σε δύο χορούς». Ας σημειωθεί ότι η Χρυσοπηγή ήταν στον χώρο, όπου σήμερα υπάρχει η καθολική αδελφότητα του Αγίου Γεωργίου δίπλα στο Αυστριακό Λύκειο της Πόλης. Στο Turcogrecia του Crusius, παράλληλα με τις εξαιρετικά σημαντικές ιστορικές μαρτυρίες βλέπουμε δημοσιευμένες βυζαντινές νότες της εποχής, αλλά και σχόλιο για την μουσική της εκκλησίας που ηχεί κάπως μονότονα ( dra dra dra). Τέλος σε μία μεταγενέστερη γερμανική και πάλιν έκδοση ο Heinecii μιλά για δύο χορούς (ψάλται κανονικοί) τους οποίους διευθύνει ο πρώτος ψάλτης (Κανονάρχος) με την γνωστή χειρονομία της μουσικής (Figuralmusik), [D. Jo.Mich. Heinecii, Eigentliche und wahrhafftige Abbildung der alten und neuen Griechischen Kirche, Nach ihrer Historie, Glaubens-Lehren und Kirchen-Gebräuchen, 1711 Leipzig, 1711]. 

Το ενδιαφέρον των δυτικών για την Οθωμανική Αυτοκρατορία και για το έθνος των Ρωμαίων συνεχίστηκε αμείωτο κατά τους επόμενους αιώνες και αρκετά σχετικά ιστορικά συγγράμματα έφεραν τους διανοούμενους της Δύσης πιο κοντά στην Ανατολή και στους λαούς της Αυτοκρατορίας.