ΓΕΝΝΑΙΟΔΩΡΙΑ ΚΑΙ ΟΡΑΜΑ
Κάθε ευγνώμων αναφορά στον Αλέξανδρο Κ. Παπαδερό παραπέμπει συνειρμικά στο όραμα μιας θεολογικά γόνιμης, οικουμενικά ανοικτής και διαλογικά γενναιόδωρης Ορθοδοξίας. Το συγγραφικό έργο και η εν γένει πολυσχιδής δραστηριότητα του διακεκριμένου λογίου της Κρήτης μαρτυρούν ότι η έγνοια για τη μεταφρασιμότητα της Παράδοσης στη γλώσσα του σήμερα αποτελεί απαραίτητο όρο για την ουσιαστική ανάδειξη της σώζουσας δυναμικής του Ευαγγελίου της Εκκλησίας. Στη σκέψη και στην πράξη του Παπαδερού η Παράδοση δεν λειτουργεί ως το άλλοθι μιας ναρκισσιστικής και ομφαλοσκοπικής πνευματικής οκνηρίας. Αντίθετα, μας συναντά ως νήφουσα διερώτηση των κλειστοφοβικών βεβαιοτήτων μας, ως πρόκληση συνετής δημιουργικότητας και ως δωρεά που χαρίζεται δίχως μικροψυχία στον εκάστοτε Άλλον, στο πλαίσιο ενός διαλόγου ανοιχτού, ειλικρινούς και ανεξάντλητου.
Ο Αλέξανδρος Παπαδερός γεννήθηκε το 1933 στον Λιβαδά Σελίνου Κρήτης. Παιδί ακόμη συνέβαλε ενεργά, κατά το μέτρον της ηλικίας, στον αντιστασιακό αγώνα. Μετά την καταστροφή του χωριού του συνελήφθη μάλιστα από τους Ναζί και φυλακίστηκε στην Αγιά (1943). Φοίτησε στην Εκκλησιαστική Σχολή Κρήτης (1946-52) και στη συνέχεια στη Θεολογική Σχολή Θεσσαλονίκης (1952-1956), εμβαθύνοντας και επεκτείνοντας περαιτέρω τις σπουδές του σε ποικίλα αντικείμενα (θεολογία, φιλοσοφία, θρησκειολογία, παιδαγωγικά, κ.ά.) στο Mainz της Γερμανίας. Εκεί ειδικεύτηκε στη Συγκριτική Επιστήμη των Πολιτισμών και αναγορεύτηκε διδάκτορας της Φιλοσοφίας (1962). Επιστρέφοντας στην Ελλάδα διορίστηκε στο Παιδαγωγικό Ινστιτούτο (1965), αποχωρώντας τελικά το 1999 ως Σύμβουλος, έχοντας διανύσει μια ευδόκιμη, όσο και περιπετειώδη θητεία (π.χ. απόλυση από τη χούντα το 1967).
Μαζί με τον τότε Μητροπολίτη Κισάμου και Σελίνου Ειρηναίο Γαλανάκη ίδρυσαν την Ορθόδοξο Ακαδημία Κρήτης, η οποία εγκαινιάστηκε το 1968. Ο Παπαδερός υπηρέτησε έως το 2008 ως ο πρώτος Γενικός Διευθυντής της. Στις τέσσερεις δεκαετίες της θητείας του διοργανώθηκαν ή φιλοξενήθηκαν στους χώρους του Ιδρύματος αυτού αμέτρητες εκδηλώσεις και συνέδρια, τοπικά, πανελλήνια και διεθνή. Προγράμματα εισαγωγής στην Ορθοδοξία ή στην πολιτισμική παράδοση της Κρήτης, προγράμματα για την τέχνη και τη νεολαία έδωσαν σε χιλιάδες ανθρώπων την ευκαιρία μιας καρποφόρας εξοικείωσης με τις αντίστοιχες θεματικές. Πρωτίστως όμως καλλιεργήθηκε εκεί ένα διαλογικό ήθος, εμπνεόμενο από την αρχοντικά παραδοσιακή πνευματικότητα του Οικουμενικού Πατριαρχείου και ριζωμένο στην εγκαρδιότητα της αφειδώλευτης κρητικής φιλοξενίας. Σπουδαίες σελίδες της ιστορίας της νεότερης ορθόδοξης θεολογίας, της οικουμενικής κίνησης και των κρητικών γραμμάτων γράφτηκαν στο πολλαχώς ηλιόλουστο Κολυμπάρι, σε ένα πλαίσιο που εν πολλοίς συγκρότησαν οι ρεαλιστικοί οραματισμοί και η δημιουργική τόλμη του Αλέξανδρου Παπαδερού, ο οποίος ευτύχησε να στηριχθεί σε ακαταπόνητους συνεργάτες. Η αυτοθυσία των τελευταίων έδωσε σάρκα και οστά σε ποικίλα απαιτητικά εγχειρήματα (βλ. Αλέξανδρος Παπαδερός, Ορθόδοξος Ακαδημία Κρήτης. Τα πρώτα σαράντα χρόνια, Αθήνα 2011).
Το συγγραφικό του έργο αριθμεί περισσότερες από 450 εργασίες -μονογραφίες, άρθρα, κ.λπ.- δημοσιευμένες στα ελληνικά και σε ξένες γλώσσες, καλύπτοντας μια ευρύτατη ποικιλία θεμάτων. Πολλές από αυτές τις δημοσιεύσεις έχουν αναρτηθεί στην προσωπική του ιστοσελίδα alexandros.papaderos.org.
Στη διδακτορική του διατριβή για την κοραϊκή «Μετακένωση» (γερμ. 1962, ελλ. 2010) ανέδειξε καθοριστικές πτυχές της συζήτησης για την ιδιοπροσωπία του νέου Ελληνισμού στον 19ο αιώνα δίχως να εγκλωβιστεί στον επιπόλαιο μανιχαϊστικό αντιδυτικισμό που χαρακτηρίζει δημοφιλή θεολογικοϊστορικά περί Ρωμηοσύνης ιδεολογήματα.
Σε μια σειρά καίριων συγγραφικών συμβολών στη διεθνή συζήτηση περί του οικουμενικού διαλόγου πρόβαλε τη θεολογική συνέπεια της πατερικής παράδοσης, μεταγράφοντάς τη σε μια γλώσσα εύληπτη για το σήμερα και ελπιδοφόρα για το αύριο του χριστιανισμού. Από τις νευραλγικές θέσεις σε οικουμενικούς οργανισμούς τις οποίες κατέλαβε (π.χ. μέλος της Κεντρικής Επιτροπής του Συμβουλίου Ευρωπαϊκών Εκκλησιών [CEC-KEK] από το 1974 έως το 2003 και Πρόεδρος αυτού [1992-1993]) παρουσίασε την Ορθοδοξία ως την Εκκλησία με την κατ’ εξοχήν δυναμική ανακαινίσεως του κόσμου, ακριβώς διότι αυτή διασώζει τη στοιχειακή αυθεντικότητα των πατερικών κριτηρίων, αλλά και διότι σφυρηλατεί την ιδιοπροσωπία της πάνω στον πόνο και στη γενναιοδωρία της ιστορίας της. Η συμβολή του στον σημαντικό τόμο Προοπτικές οικουμενικής κοινωνικής ηθικής (γερμ. 2005, αγγλ. 2012) συνιστά απτό δείγμα μιας ανανεωτικής ορθόδοξης προσέγγισης των σχετικών ζητημάτων.
Η ευρύτητα του ορίζοντα του Αλέξανδρου Παπαδερού όχι μόνο δεν σημαίνει απεμπόληση της κρητικής του ρίζας, αλλά συνιστά περαιτέρω κατάφαση και αύξησή της. Γενικά, η διάθεση δωρεάς στον εκάστοτε Άλλο μάς παρωθεί να αναμετράμε ολοένα το βιος μας: τι πολύτιμο έχουμε και τι θέλουμε να μοιραστούμε. Σε αυτό το πνεύμα, ο Παπαδερός, τόσο σε πλήθος μελετημάτων του, όσο και με τη δράση του σε καταξιωμένους φορείς (π.χ. Εταιρία Κρητικού Θεάτρου, της οποίας υπήρξε ο πρώτος αιρετός πρόεδρος), συνέβαλε στην εξόρυξη κρητικού μεταλλεύματος πολυτίμητου, αποστασιοποιούμενος από τη φαιδρή γραφικότητα του πομπώδους τοπικισμού ή την κακογουστιά πολλών κατά καιρούς ιθυνόντων του τουρισμού. Μια ματιά στην εργογραφία του υποψιάζει για την ποιότητα της σχετικής προσφοράς.
Ο Αλέξανδρος Παπαδερός, ο κύριος Αλέκος για τους πάμπολλους ανά τον κόσμο φίλους του, συνεχίζει να εκπλήσσει με μια νεότητα που, ευτυχώς, δεν λέει να τον εγκαταλείψει, έστω κι αν σήμερα, 9 Φεβρουαρίου 2023, γίνεται 90 ετών. Για τη φρεσκάδα του βλέμματος, την αντισυμβατικότητα των πρωτοβουλιών και την τόλμη των ανοιγμάτων του αισθάνεται κανείς ευγνώμων, καθώς αυτές εμπνέονται συνετά από τη σοφία της παράδοσης της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας και την ανθρώπινη ζεστασιά της Μεγαλονήσου.
Συνευχόμενοι με την Α.Θ.Π. τον Οικουμενικό Πατριάρχη κ.κ. Βαρθολομαίο «δεόμεθα τοῦ Κυρίου ὅπως διαφυλάσσῃ τὸν […] Ἄρχοντα Ὑπομνηματογράφον τοῦ Θρόνου [σ.σ.: το σχετικό οφφίκιο του απονεμήθηκε το 1968] ἐν ἀκλονήτῳ ὑγιείᾳ ἐπὶ ἔτη πολλά, ἵνα συνεχίσῃ μετὰ τοῦ ἰδίου πάντοτε σφρίγους τὸ πρὸς τὴν Ἐκκλησίαν καὶ τὸ Γένος πολύτιμον αὐτοῦ διακόνημα» (πατριαρχικό Γράμμα που αναγνώστηκε σε τιμητική εκδήλωση για τον σήμερα εορτάζοντα και δημοσιεύτηκε στον τόμο Η Κρήτη τιμά τον Αλέξανδρο Κ. Παπαδερό, έκδοση Φιλολογικού Συλλόγου «Ο Χρυσόστομος», Χανιά 2011, σ. 11).
Γιώργος Βλαντής
Θεολόγος, Μ.Th.
Διευθυντής του Συμβουλίου των Εκκλησιών της Βαυαρίας
Επιστημονικός συνεργάτης της Ακαδημίας Θεολογικών Σπουδών Βόλου
Σημ.: Το παρόν κείμενο δημοσιεύτηκε σε έντυπα και ιστοσελίδες προ δεκαετίας, με αφορμή τα ογδοντάχρονα του Αλέξανδρου Κ. Παπαδερού. Αναδημοσιεύεται σήμερα (9.2.2023) με ελάχιστες παρεμβάσεις και πολλές ευχές προς τον εορτάζοντα, ως αντίδωρο μικρό ευγνωμοσύνης. (Γ.Β.)
