Με αφορμή την εορτή του Αγίου Ρωμανού του Μελωδού (1 Οκτωβρίου), του ποιητού των Κοντακίων, δημοσιεύουμε στην συνέχεια το κείμενο “Ο Ρωμανός ο Μελωδός του Οδυσσέα Ελύτη” του Παναγιώτη Αντ. Ανδριόπουλου από την Ετήσια έκδοση χριστιανικού διαλόγου και προβληματισμού “Ανθίβολα”, τεύχος 2ο, Αφιέρωμα: Εκκλησία και Τέχνη (2018).
Ανάμεσα στις μεγάλες πόλεις της Συρίας που έχουν υποστεί ανυπολόγιστες καταστροφές από τον πολυετή εμφύλιο πόλεμο που μαίνεται στη χώρα —και δυστυχώς δεν φαίνεται να έχει τελειωμό— είναι η Χομς: η αρχαία Έμεσα, η γενέτειρα του Ρωμανού του Μελωδού. Σύρος ο Ρωμανός, το λέει κι ο Ελύτης, αλλά και πολίτης της μεγάλης Αυτοκρατορίας της Νέας Ρώμης, οπότε υπηρέτησε διάκονος στη Βηρυτό και κατέληξε στην Κωνσταντινούπολη. Σήμερα οι χριστιανοί της Συρίας δοκιμάζονται σκληρά. Και καλό θα ήταν να μην τους ξεχνάμε. Η ποίηση του Ρωμανού λειτουργεί παραμυθητικά για όλους μας. Και δεν θα μπορούσε να λειτουργεί διαφορετικά, δεδομένου ότι πρόκειται για μεγάλη ποίηση. Από αυτή την άποψη, λοιπόν, δεν ξενίζει καθόλου το γεγονός ότι ο Ρωμανός ο Μελωδός ανήκει στην προσωπική μυθολογία του Οδυσσέα Ελύτη. Η σχέση του Νεοέλληνα ποιητή με τον Βυζαντινό μελωδό του 6ου αιώνα φαίνεται να διατρέχει ολόκληρη την ποίησή του, ανιχνεύεται στα δοκιμιακά του κείμενα, ομολογείται σε προφορικές συνεντεύξεις του, κατεξοχήν όμως μνημειώθηκε στο περίφημο δοκίμιό του για τον Ρωμανό.
Το δοκίμιο του Ελύτη για τον Ρωμανό
Ο Ελύτης γράφει το δοκίμιό του για τον Ρωμανό τον Μελωδό το 1975. Το κείμενό του παραμένει αδημοσίευτο ως το 1986, οπότε δημοσιεύεται στο τριμηνιαίο περιοδικό λογοτεχνίας, θεωρίας της λογοτεχνίας και κριτικής Εκηβόλος (τεύχος 15). Αναδημοσιεύεται πολύ αργότερα και στον τόμο Εν λευκώ του ποιητή, τον δεύτερο – μετά τα Ανοιχτά Χαρτιά – με πεζά του (1972–1995).
Γράφει ο Ελύτης:
Το φως της λαμπάδας που άναψε αυτός ο νεαρός διάκονος της Βηρυτού, φτάνοντας μία μέρα στη Βασιλεύουσα μ’ ένα τυλιχτάρι κάτω από τη μασχάλη, για να κλειστεί σ’ ένα καμαράκι και να γράψει εκατοντάδες ποιήματα, δεν ομολογεί απλώς πίστη και αφοσίωση στην εκκλησία του Χριστού· καίει και θρέφεται από μια παράδοση που δεν είχε ίσως κανένα πλέον αντίκρισμα στον απέραντο ελληνόφωνο πληθυσμό (ηττημένη καθώς ήτανε από τον μονοθεϊσμό και τις νέες ανθρωπιστικές αξίες), κρατιότανε όμως γερά, σαν τρόπος εκφραστικός, αγκιστρωμένη από τη γλώσσα κι έτοιμη, μέσ’ απ’ αυτήν, να περάσει στο αντίπαλο στρατόπεδο, για να κατισχύσει με τον ίδιο τρόπο ακριβώς που ο φορέας της είχε, ειρηνικά κι εκείνος, πετύχει να βρεθεί, από υποτελής, κυρίαρχος και ιδρυτής μιας παντοδύναμης αυτοκρατορίας. Οι μυστικές πνευματικές δυνάμεις καθώς βλέπουμε, ακολουθούν κάποτε τη μοίρα των πολιτικών ή το αντίστροφο, που σημαίνει ότι, σ’ ένα βάθος απώτατο, και οι δύο τους βρίσκονται σε συνεχή συνάρτηση.
Αν ο Μέγας Κωνσταντίνος ήταν αδύνατον να προβλέψει το αποτέλεσμα που θα μπορούσε να είχε η μετακίνησή του, πόσο μάλλον ο Ρωμανός. Λίγοι, ελάχιστοι, ακόμη και σήμερα, έχουμε συνειδητοποιήσει ότι το χαρτί που του έδωσε κάποια νύχτα η Παναγία να καταβροχθίσει, όπως μας λένε τα συναξάρια, τον έκανε άξιο να μεταμοσχεύσει από τον κορμό του αρχαίου στον κορμό του μεσαιωνικού ελληνισμού έναν ειδικό τρόπο του εκφράζεσθαι που έφτασε σώος ως τις μέρες μας. Είναι κάτι τόσο μεγάλο αυτό και – δυστυχώς – σε τόσο μικρό ποσοστό φανερωμένο, που η δυσκολία να το αποδείξεις το αφήνει να πάρει μοιραία το σχήμα της υπερβολής.
Ολόκληρο το κείμενο στη συνέχεια.
Ένας στίχος του Ρωμανού αρκεί:
Κυματούνται μου τα σπλάχνα
ου χωρεί μου την χαράν η ψυχή
Και αυθόρμητα μου ‘ρχεται στο νου ο παρεμφερής στίχος του Διονυσίου Σολωμού:
“Τα σπλάχνα μου κι η θάλασσα ποτέ δεν ησυχάζουν” (Ελεύθεροι Πολιορκημένοι, Σχεδίασμα Γ’).
Και ο αντίστοιχος του Ελύτη από το Άξιον εστί: “Τα σπλάχνα μου αναδεύουν”.
Με τον Ρωμανό του Ελύτη ασχολήθηκα αρκετά νωρίς, όταν έκανα εκπομπή με το θέμα αυτό στον Τηλεοπτικό Σταθμό “Λύχνος” της Μητροπόλεως Πατρών (1996).
Τα τελευταία χρόνια πραγματοποίησα δύο διαλέξεις για τον Ρωμανό τον Μελωδό του Οδυσσέα Ελύτη.
Η πρώτη στο Πνευματικό Κέντρο του Ι. Ναού Ευαγγελιστρίας Πειραιώς (στο πλαίσιο του Ενορία εν δράσει) και η δεύτερη στον Ι. Ναό Παναγούλας Μπανάτου στη Ζάκυνθο (στο πλαίσιο του Ε7 Αληθώς).
Το κείμενο της ομιλίας στο Μπανάτο της Ζακύνθου εδώ.
