Ὁμιλία τῆς Α. Θ. Παναγιότητος τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου κ. κ. Βαρθολομαίου κατά τήν ἀνακήρυξίν Του εἰς «Ἐπίτιμον Καθηγητήν» τοῦ Πανεπιστημίου Ἰωαννίνων μέ θέμα «Παιδείας ἐγκώμιον»
(Ἰωάννινα, 13 Ἰουλίου 2022)
* * *
Μακαριώτατε Ἀρχιεπίσκοπε Ἀθηνῶν καί πάσης Ἑλλάδος κύριε Ἱερώνυμε,
Ἱερώτατε Μητροπολῖτα Ἰωαννίνων κύριε Μάξιμε,
Τιμιώτατοι ἐν Χριστῷ ἀδελφοί Ἀρχιερεῖς,
Ἐλλογιμώτατε κύριε Πρύτανι,
Ἐξοχώτατε κύριε Περιφερειάρχα,
Ἐντιμότατε κύριε Δήμαρχε,
Ἐλλογιμώτατοι κύριοι Κοσμήτορες, κύριοι Πρόεδροι, κύριοι καθηγηταί καί κυρίαι καθηγήτριαι,
Ἐντιμότατοι ἐκπρόσωποι τῶν Ἀρχῶν,
Ἐντιμολογιώτατοι Ἄρχοντες Ὀφφικιάλιοι,
Προσφιλέστατα τέκνα ἐν Κυρίῳ φοιτηταί καί φοιτήτριαι,
Κυρίαι καί κύριοι,
Ἔμπλεοι χαρᾶς καί εὐγνωμοσύνης, τετιμημένοι διά τῆς παρουσίας πάντων ὑμῶν, ἀποδεχόμεθα τήν προσγινομένην πρός τήν ἡμετέραν Μετριότητα τιμήν τῆς ἀνακηρύξεως εἰς Ἐπίτιμον Καθηγητήν τῶν Τμημάτων Φιλολογίας καί Φιλοσοφίας καί τῆς Φιλοσοφικῆς Σχολῆς, καθώς καί τοῦ Πανεπιστημίου Ἰωαννίνων ἐν τῷ συνόλῳ, ἐν ἐπιγνώσει, ὡς εἴχομεν ἐξ ἄλλου διαβεβαιώσει καί κατά τήν Ἀνακήρυξιν ἡμῶν εἰς Ἐπίτιμον Διδάκτορα τοῦ Τμήματος Ἱστορίας καί Ἀρχαιολογίας τοῦ Πανεπιστημίου σας τήν 28ην Μαΐου 1999, ὅτι ἡ μεγάλη αὐτή τιμή διαβαίνει ἐπί τήν Μεγάλην Ἐκκλησίαν τῆς Κωνσταντινουπόλεως, τήν ὁποίαν διακονοῦμεν, Θείᾳ εὐδοκίᾳ, ὡς Προκαθήμενος αὐτῆς, ἐπί τριακονταετίαν καί πλέον. Δοξάζομεν τόν φιλάνθρωπον Θεόν τῆς ἀγάπης, τόν Δοτῆρα παντός ἀγαθοῦ, δι᾿ ὅσα ἐπεδαψίλευσεν εἰς τό ταπεινόν ἡμῶν πρόσωπον, ἐν ἀκλονήτῳ βεβαιότητι ὅτι οὐδέν ἐξ ὅσων ἐπράξαμεν καθ᾿ ὅλην τήν μακράν διακονίαν τοῦ λαοῦ Αὐτοῦ, ἀποτελεῖ ἰδικόν μας κατόρθωμα. Τά πάντα εἶναι ἄνωθεν δωρεά, χάρις καί χάρισμα, οὐρανία εὐλογία. Δόξα τῷ Θεῷ πάντων ἕνεκεν!
Ὅπως γνωρίζετε, ὁ τίτλος τῆς ὁμιλίας μας ἐνώπιον ὑμῶν εἶναι «Παιδείας ἐγκώμιον». Ὅσα θά εἴπωμεν ἐν συνεχείᾳ ἐκφράζουν τό πνεῦμα τοῦ Οἰκουμενικοῦ Θρόνου, ἐμπνέονται ἀπό τήν ἀνύστακτον μέριμναν αὐτοῦ διά τήν παιδείαν καί τόν πολιτισμόν, ἡ ὁποία εἶναι ἀρρήκτως συνδεδεμένη μέ τήν ἱστορίαν καί τήν ἁγίαν ἀποστολήν του καί συνεχίζεται καί σήμερον.
Τό Οἰκουμενικόν Πατριαρχεῖον ἔσωσε κυριολεκτικῶς τήν πνευματικήν καί πολιτισμικήν ταυτότητα τοῦ Γένους, ἐν καιροῖς χαλεποῖς καί δυστήνοις, διά τῆς ἱδρύσεως καί λειτουργίας Σχολείων καί Ἀκαδημιῶν, διά τῆς ἐπιλογῆς καί προσκλήσεως σοφῶν διδασκάλων, διά τῆς προαγωγῆς τῆς θύραθεν καί τῆς ἐν Χριστῷ παιδείας, ἀλλά καί διά τοῦ παιδευτικοῦ, τοῦ μορφωτικοῦ καί μεταμορφωτικοῦ ἔργου, τό ὁποῖον ἐπιτελεῖ ἡ ζωή τῆς Ἐκκλησίας, ἡ θεία λατρεία, ἡ φιλανθρωπία καί ἡ ἀλληλεγγύη, τό ἐκκλησιαστικόν ἦθος καί αἱ πνευματικαί ἀξίαι.
Τό ἔργον τοῦτο προσεπαθήσαμεν νά συνεχίσωμεν καί ἡμεῖς, εὐεργετηθέντες παιδιόθεν ἀπό σοφούς διδασκάλους εἰς τήν Ἴμβρον, τό Ζωγράφειον Γυμνάσιον τῆς Πόλεως καί τήν Ἱεράν Θεολογικήν Σχολήν τῆς Χάλκης, ἀλλά καί ἀπό στοργικούς πνευματικούς ὁδηγούς, πατέρας καί διδασκάλους. Ἅπαντες, καί οἱ καθηγηταί μας εἰς τήν Δυτικήν Εὐρώπην, μᾶς ἐδίδαξαν ὅτι σκοπός τῆς ζωῆς εἶναι ἡ διακονία τοῦ ἀνθρώπου καί τοῦ κόσμου. Σήμερον, βεβαίως, προσφέρεται πολλαχῶς εἰς τήν νέαν γενεάν ὡς πρώτιστος στόχος ἡ εὐδαιμονοκεντρική αὐτοπραγμάτωσις. Ἡμεῖς, οὐδέποτε εἰς τήν μαθητικήν καί τήν φοιτητικήν μας ζωήν ἠκούσαμεν ἀπό τούς διδασκάλους μας τοιαύτας παραινέσεις. Μᾶς ἐδίδασκον τήν πραγμάτωσιν ὑψηλῶν ἀξιῶν, τήν ἱεράρχησιν τῶν ἐπιθυμιῶν μας μέ κριτήριον τό Ἀγαθόν καί τό κοινόν καλόν, τήν ἐφαρμογήν τῶν ἐντολῶν τοῦ Θεοῦ, πυρήν τῶν ὁποίων εἶναι ἡ ἀγάπη πρός τόν συνάνθρωπον. Ἡ ἐνασχόλησις μέ τόν ἑαυτόν ὄχι μόνον δέν ἐθεωρεῖτο ὡς ἐλευθερία, ἀλλά σαφῶς ὡς συρρίκνωσις τῆς ἀνθρωπίνης ὑπάρξεως καί τῶν δημιουργικῶν μας δυνάμεων. Καί ἡ ἰδική μας παραίνεσις πρός τήν νεολαίαν εἶναι νά ἀνακαλύψῃ τήν ἀλήθειαν καί τήν χαράν τῆς διακονίας καί τῆς προσφορᾶς, νά κατανοήσῃ ὅτι ἡ θύρα τῆς ἐλευθερίας καί τῆς ὑπαρκτικῆς πληρότητος, ὅπως ἔχει προσφυῶς λεχθῆ, «ἀνοίγει μόνον πρός τά ἔξω».
Δέν εἶναι τυχαῖον ὅτι ἡ παιδεία ἐχαρακτηρίσθη ὡς τό δυσκολώτερον πρόβλημα, τό ὁποῖον καλεῖται νά λύσῃ ὁ ἄνθρωπος. Εἰς τήν ἐποχήν μας, ἡ Παιδαγωγική συγκλονίζεται ἀπό βαθείας ἀντιπαραθέσεις ἀναφορικῶς πρός τήν θεώρησιν τῆς παιδικῆς ἡλικίας, τῆς ἀποστολῆς τοῦ σχολείου, τοῦ ρόλου τοῦ ἐκπαιδευτικοῦ καί τῆς ἰδίας τῆς παιδαγωγικῆς παρεμβάσεως, ἀπέναντι εἰς τήν πρόκλησιν τῆς πολυπολιτισμικότητος καί τοῦ πλουραλισμοῦ, τῆς ἀξιολογήσεως καί ἀξιοποιήσεως τῆς παρουσίας καί συμβολῆς τῶν Νέων Τεχνολογιῶν εἰς τόν χῶρον τῆς ἐκπαιδεύσεως καί τῶν νέων μορφῶν ἐπικοινωνίας, πού σηματοδοτοῦν ἴσως τήν πλέον καθοριστικήν τομήν εἰς τήν ἱστορίαν τῆς ἀνθρωπότητος.
Εἶναι βέβαιον, ὅτι ὅλαι αὐταί αἱ ἐξελίξεις δέν θά καταστήσουν ἀσήμαντα ὅσα γνωρίζομεν διά τόν ἄνθρωπον, τήν ἐλευθερίαν καί τήν condition humaine, τήν λεγομένην «ἀνθρωπίνην κατάστασιν», ἔστω καί ἄν ἀσόφως διακηρύσσονται τοιαῦται θεωρήσεις. Ἡ ἱστορία ἐπιβεβαιώνει, ὅτι διά μέσου τῶν περιπετειῶν τῆς ἀνθρωπίνης ἐλευθερίας καί τῆς ποικιλίας τῶν πολιτισμῶν, ἐκφράζεται καί ἀποκαλύπτεται ἡ σταθερότης τῆς «ἀνθρωπίνης καταστάσεως» ὡς «ἀμεταβλήτου προϋποθέσεως κάθε εἴδους μεταβολῆς». Ὅπως ἔχει γραφῆ ἀναφορικῶς πρός τόν μεταμοντερνισμόν καί τήν ἀμφισημίαν τῆς ἀνθρωπολογίας του, «καί ἡ “condition postmoderne” (J. F. Lyotard) κρίνεται ἀπό τήν condition humaine».
Ἐφ᾿ ὅσον οἱ ἄνθρωποι γεννῶνται καί ἀποθνήσκουν, εἶναι, δηλαδή, βιολογικά ὄντα, ἐφ᾿ ὅσον εἶναι δημιούργημα καί δημιουργοί τοῦ πολι-τισμοῦ καί τῶν πολιτισμῶν, εἶναι δηλονότι ὄντα πολιτισμικά, ἐφ᾿ ὅσον μοιράζονται τήν ζωήν καί τόν κόσμον μέ τούς ἄλλους, ὡς κοινωνικά καί πολιτικά ὄντα, τά ὁποῖα δέν συζοῦν ἁπλῶς, ἀλλά ἀγωνίζονται διά τήν ἐλευθερίαν, τήν δικαιοσύνην καί τήν ἰσονομίαν, ἐφ᾿ ὅσον ἀποτελοῦν μοναδικάς προσωπικάς ὀντότητας, πεπροικισμένας μέ ἐλευθερίαν, ὑπευθυνότητα καί πνευματικά ἐνδιαφέροντα, ἡ ἀγωγή καί ἡ παιδεία ἔχουν καθοριστικόν ρόλον εἰς τά ἀνθρώπινα πράγματα. Θά ἀναφέρωνται, ἐν τῷ παρόντι καί τῷ μέλλοντι, εἰς τήν ἐπιβίωσιν καί τήν ζωήν μας, εἰς τήν οἰκείωσιν τῆς παραδόσεως καί εἰς τήν συμβολήν μας εἰς τόν πολιτισμόν, εἰς τήν συμβίωσιν μέ τούς συνανθρώπους μας καί εἰς τήν πολιτικήν, εἰς τήν εὐθύνην μας ὡς προσώπων καί εἰς τήν νοηματοδότησιν τῆς ὑπάρξεώς μας.
Εἶναι βέβαιον ὅτι ἡ παιδεία συνδέεται οὐσιαστικῶς μέ κεντρικά ἀνθρωπολογικά ἐρωτήματα. Δέν εἶναι δυνατόν νά συζητῶνται προσφυῶς παιδαγωγικά θέματα ἄνευ ἀνθρωπολογικῆς θεμελιώσεως ἤ ὄταν ἐπικρατῇ ἀνθρωπολογική σύγχυσις. Πάντοτε ἡ μετάδοσις ἀξιῶν καί στάσεων ζωῆς ὑπῆρξε βασική διάστασις τῆς παιδείας, ἡ ὁποία δέν ἀναφέρεται ἁπλῶς εἰς ὅ,τι εἶναι ὁ ἄνθρωπος, ἀλλά εἰς αὐτό τό ὁποῖον ὀφείλει νά εἶναι, εἰς τό δέον. Αὐτό ἀποτελεῖ τήν κανονιστικήν ἀρχήν διά τό παιδευτικόν ἔργον. Τό δέον δέν συμπίπτει ἀναγκαστικῶς μέ τήν κυρίαρχον εἰς κάθε ἐποχήν ἀνθρωποεικόνα.
Ἐνθυμούμεθα, ἐν τῇ συναφείᾳ ταύτῃ, ὅτι ὁ ὕπατος τῶν φιλοσόφων, ὁ ὑψιπέτης Πλάτων, ἀντέταξεν εἰς τήν ἀρχήν τοῦ σοφιστοῦ Πρωταγόρου «Πάντων χρημάτων μέτρον ἄνθρωπος» τήν ἔξοχον ρῆσιν «ὁ δή θεός ἡμῖν πάντων χρημάτων μέτρον ἄν εἴη μάλιστα» (Νόμοι, 716c), παραπέμψας τοιουτοτρόπως εἰς τό Ἀπόλυτον ἤ τό Ὑπερβατικόν, ὡς σταθερόν σημεῖον ἀναφορᾶς τῆς ἀνθρωπίνης πράξεως. Βλέπομεν τό ἑλληνικόν πνεῦμα, εἰς τάς λαμπροτέρας ἐκφάνσεις του, νά ἀντιτάσσεται εἰς τήν συρρικνωτικήν ἀρχήν «ἄνθρωπος μέτρον» (homo mensura) καί νά τήν ἀπορρίπτῃ ὡς ἔκφρασιν τῆς αὐτοσυνειδησίας του. Ὅσοι πιστεύουν ὅτι, διά τῆς ἐπικαιροποιήσεως τῆς Πρωταγορικῆς θέσεως, ἀναδεικνύονται γνήσιοι συνεχισταί τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς παιδείας, πλανῶνται. Παίζουν ὅμως ἐν οὐ παικτοῖς, διότι ἡ κατάργησις ὁρίων καί ἀξιῶν καί τό κήρυγμα τοῦ «ἀνθρωποθεοῦ» εἶναι σήμερον ἐπικινδυνωδέστερον ἀπό ὅσον κατά τόν 5ον π.χ. αἰῶνα, τόν αἰῶνα τοῦ Πρωταγόρου, ἐφ᾿ ὅσον ἡ ἀνθρωπότης ἔχει σήμερον τήν δυνατότητα νά ὑπερβῇ τό μέτρον, λόγῳ τῆς ἰσχύος τῆς ἐπιστήμης καί τῆς τεχνολογίας της. Εἶναι βέβαιον ὅτι ἡ πρόοδος τῶν ἐπιστημῶν δέν συμβαδίζει μέ τήν παράλληλον ἐνίσχυσιν τοῦ ἠθικοῦ αἰσθητηρίου τοῦ ἀνθρώπου.
Ἡ ἀλήθεια τήν ὁποίαν ἐξέφρασεν ὁ Πλάτων εὑρίσκεται εἰς τόν πυρῆνα καί τῆς χριστιανικῆς θεολογίας, ἡ ὁποία κατανοεῖ τόν ἄνθρωπον ἐκ τῆς σχέσεώς του πρός τόν Θεόν ἤ ὀρθότερον ἐκ τῆς σχέσεως τοῦ Θεοῦ πρός αὐτόν. Ἡ προέλευσις καί ὁ προορισμός τοῦ ἀνθρώπου, ἡ ἐλευθερία καί ἡ σωτηρία του κρίνονται ἐντός τοῦ πλαισίου τῆς σχέσεως αὐτῆς. Δι᾿ ἡμᾶς τούς Χριστιανούς ὁ ἄνθρωπος «δέν εἶναι πείραμα». Ἔχει θείαν προέλευσιν καί αἰώνιον προορισμόν.
Ἐν Χριστῷ ἀναπλάθεται ἡ φθαρεῖσα ἀνθρωπίνη φύσις, ἀνοίγεται εἰς πάντα ἄνθρωπον ἡ ὁδός πρός τό καθ᾿ὁμοίωσιν. Ὅλοι εἴμεθα «Θεοῦ χωρητικοί». Ἐνώπιον τοῦ Θεοῦ «οὐκ ἔνι Ἰουδαῖος οὐδέ Ἕλλην, οὐκ ἔνι δοῦλος οὐδέ ἐλεύθερος, οὐκ ἔνι ἄρσεν καί θῆλυ» (Γαλ. γ’, 28). Τό ἀνθρώπινον πρόσωπον ἔχει ὑπερτάτην ἀξίαν. «Οὐδέν γάρ ὅσον ἄνθρωπος ἱερόν, ᾧ καί φύσεως ἐκοινώνησεν ὁ Θεός» (Νικολάου Καβάσιλα, Περί τῆς ἐν Χριστῷ ζωῆς, ΣΤ’, PG 150, 649). Διά τῆς Ἐνανθρωπήσεως τοῦ Θεοῦ καί τῆς κοινῆς σωτηρίας θεμελιοῦται ἡ ἑνότης τοῦ ἀνθρωπίνου γένους, ἀλλά καί σώζεται ἡ σύμπασα κτίσις. Ὁ Μέγας Βασίλειος ἀποκαλεῖ τήν ἑορτήν τῆς θείας Ἐνανθρωπήσεως «κοινήν ἑορτήν πάσης τῆς κτίσεως», «τά σωτήρια τοῦ κόσμου», «τήν γενέθλιον ἡμέραν τῆς ἀνθρωπότητος» (Ὁμιλία εἰς τήν Ἁγίαν τοῦ Χριστοῦ Γέννησιν, PG 31, 1472-73).
Εἰς τό κέντρον τῆς ἐν Χριστῷ ζωῆς εὑρίσκεται ἡ «οὐ ζητοῦσα τά ἑαυτῆς» (Α’ Κορ. ιγ’, 5) ἀγάπη. Ὡς ἔχει λεχθῇ, ἡ ἀγάπη πρός τόν «πλησίον», ἀνεξαρτήτως πάσης κοινωνικοπολιτικῆς ὀπτικῆς, ἡ συμπαράστασις ἡ ὁποία δέν ἀρκεῖται «ἔμπροσθεν τῶν ἀνθρώπων πρός τό θεαθῆναι αὐτοῖς» (Ματθ. στ’, 1), παραμένει τό ἴδιον τοῦ χριστιανικοῦ ἤθους. Ὁ Χριστός, εἰς τήν παραβολήν τοῦ Καλοῦ Σαμαρείτου (Λουκ. ι’, 30-37), μᾶς καλεῖ νά καθιστάμεθα «πλησίον» διά κάθε ἄνθρωπον «ἐμπεσόντα εἰς τούς ληστάς». Ὀφείλομεν ὅμως νά μή παραμένωμεν εἰς τήν βοήθειαν, ἀλλά νά ἐνδιαφερώμεθα διά τήν πηγήν τοῦ κοινωνικοῦ κακοῦ, νά ἀγωνιζώμεθα κατά τῶν αἰτίων τῆς ἀδικίας καί νά συμβάλλωμεν εἰς τήν οἰκοδόμησιν τῆς κοινωνίας ἀλληλεγγύης. Ἡ ἱστορία τῶν ἀνθρωπιστικῶν κατακτήσεων εἶναι ἀδύνατον νά γραφῇ χωρίς ἀναφοράν εἰς τήν συμβολήν τοῦ Χριστιανισμοῦ.
Αὐτάς τάς ἀληθείας ἐκφράζει εἰς τήν Ἐκκλησίαν ἡ λειτουργική ζωή, ἡ μαρτυρία ἐν τῷ κόσμῳ, ὁ ἁγιογράφος διά τοῦ χρωστῆρος του, ἡ ναοδομία, ἡ ὑμνογραφία, ἡ ἐκκλησιαστική μουσική, ὁλόκληρος ἡ ἐν Χριστῷ ζωή ὡς χαρισματική θεολογική γλῶσσα. Πάντα ταῦτα λειτουργοῦν εἰς τήν ἐποχήν μας ὄχι μόνον ὡς δύναμις ἀντιστάσεως εἰς κάθε μορφήν ἀντικειμενοποιή-σεως καί ἀποπροσωποποιήσεως τοῦ ἀνθρώπου καί εἰς τήν «λήθην τοῦ Ὑπερβατικοῦ», ἀλλά καί ὡς πηγή ἐμπνεύσως καί πνευματικῆς ἀνατά-σεως. Εἴμεθα βέβαιοι ὅτι συγκροτοῦν μίαν ρωμαλέαν πρότασιν παιδείας καί ὅτι θά παραμείνουν, παρά τά περί «μεταχριστιανικῆς ἐποχῆς» θρυλούμενα, σημεῖον ἀναφορᾶς διά τάς ἐπερχομένας γενεάς.
Μέ λάβαρον αὐτάς τάς ἀξίας, ἡ Ἁγία τοῦ Χριστοῦ Μεγάλη Ἐκκλησία ἀσκεῖ κριτικήν κατά ἐκείνων τῶν συγχρόνων ἐξελίξεων, αἱ ὁποῖαι θίγουν τήν ἱερότητα τοῦ ἀνθρωπίνου προσώπου, κατά τῆς κοινωνικῆς ἀδικίας καί τῶν ἀκροτήτων τοῦ οἰκονομισμοῦ, τῶν διακρίσεων καί τῆς ἐκμεταλλεύ-σεως, καί διακηρύσσει ὅτι δέν εἶναι δυνατόν νά ὁμιλῶμεν περί προόδου, ὅταν φαλκιδεύεται τό ἀνθρώπινον πρόσωπον καί καταστρέφεται ἡ «καλή λίαν» δημιουργία τοῦ Θεοῦ.
Ἐκλεκτοί παρόντες,
Ἡ ἀνθρωπιστική ταυτότης καί ὁ πολιτισμός μιᾶς κοινωνίας κρίνονται ὄχι μόνον ἐπί τῇ βάσει τῆς τεχνολογικῆς ἀναπτύξεως καί τῆς ὀργανώσεως τῆς κοινωνικῆς καί πολιτικῆς ζωῆς, ἀλλά καί ἀπό τήν παρουσίαν ἐκείνων τῶν πνευματικῶν ἀξιῶν, αἱ ὁποῖαι ὑπενθυμίζουν ὅτι ὁ ἄνθρωπος δέν εἶναι μόνον πολίτης τοῦ κόσμου ἀλλά καί πνευματικόν ὄν, τό ὁποῖον ἔχει ὑψηλόν καί αἰώνιον προορισμόν. Χωρίς συναίσθησιν αὐτοῦ τοῦ προορισμοῦ του, ὁ ἄνθρωπος ἀδυνατεῖ νά διαχειρισθῇ καί νά ἀντιμετωπίσῃ τάς ὁριακάς καταστάσεις τῆς ὑπάρξεώς του.
Εἶναι γεγονός ὅτι εἰς τήν ζωήν μας ὑπάρχουν διαστάσεις ἀπρόσιτοι εἰς τήν ἐπιστήμην, αἱ ὁποῖαι ἀναφέρονται εἰς τήν πίστιν, τό ἦθος καί τήν ἐλευθερίαν. Αὐτό σημαίνει ὅτι, παρά τήν ἐκπληκτικήν πρόοδον τῆς ἐπιστήμης εἰς τήν ἐποχήν μας, ἡ ἀνθρωπιά ποτέ δέν θά εἶναι αὐτονόητος, ποτέ δεδομένη, ἀλλά θά ἀποτελῇ προσωπικόν κατόρθωμα, τό ὁποῖον θά ἀπαιτῇ διαρκῆ ἀγῶνα καί δέσμευσιν. Οἱ ἄνθρωποι θά συνεχίσουν νά ποθοῦν τήν αἰωνιότητα, θά ἀφουγκράζωνται τήν φωνήν τοῦ οὐρανοῦ, θά θέλγωνται ἀπό τήν τέχνην καί τήν φιλοσοφίαν, θά στρέφωνται εἰς τήν θρησκείαν, ἀναζητοῦντες νόημα ζωῆς καί ὑπαρκτικήν πληρότητα. Ὁ ἄνθρωπος δέν δύναται νά ὁλοκληρωθῇ χωρίς κατεύθυνσιν καί νόημα, δέν ἀντέχει τό «ὑπαρξιακόν κενόν», ὅπως ἰσχυρίζεται ὁ πατήρ τῆς Λογοθεραπείας Viktor Frankl.
Ἡ παιδεία ὀφείλει νά κατευθύνῃ τήν ζωήν μας πρός αὐτόν τόν σκοπόν, μέ τόν ὁποῖον συνδέεται ὁ πραγματικός ἐξανθρωπισμός μας. Εἰς αὐτήν τήν ἀλήθειαν παραπέμπουν τά λόγια τοῦ ἀρχαίου φιλοσόφου: «Ἄμεινον ἐπαίτην ἤ ἀπαίδευτον εἶναι̇ οἱ μέν γάρ χρημάτων, οἱ δέ ἀνθρωπισμοῦ δέονται» (Ἀρίστιππος ὁ Κυρηναῖος). Αὐτό διακηρύσσει ἡ Ἐκκλησία, διά στόματος Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου, θεωροῦσα τόν ἄνθρωπον ὡς «ζῶον θεούμενον».
Ἐπί τῇ βάσει αὐτῶν τῶν δεδομένων, κρίνομεν ὡς ἄτοπον καί ἀλυσιτελῆ κάθε προσέγγισιν πίστεως καί ἐπιστήμης ὡς ἀντιπάλων δυνάμεων. Πρόκειται, κατ᾿ οὐσίαν, περί συνεργῶν εἰς τήν διακονίαν τοῦ ἀνθρώπου, τοῦ «πλεκτοῦ ἐξ ἀμφοτέρων, οὐρανίων χθονίων τε» (Γρηγόριος ὁ Θεολόγος). Εἶναι ἀδιαμφισβήτητον ὅτι ἡ ἐπιστήμη, τήν ὁποίαν καί ὑμεῖς ὑπηρετεῖτε εἰς τά Πανεπιστήμια, εἶναι ἡ «μεγάλη δύναμις» τῆς ἐποχῆς μας. Ἀλλάζει ριζικῶς τήν ζωήν μας, ἀντιμετωπίζει ἐπιτυχῶς προβλήματα, τά ὁποῖα ἐθεωροῦντο «μοιραῖα» καί ἀνυπέρβλητα, συμβάλλει εἰς τήν πρόοδον καί τήν εὐημερίαν. Τά θαύματα τῆς ἐπιστήμης δικαιώνουν σήμερον τόν Charles P. Snow, ὁ ὁποῖος, εἰς τήν περίφημον διάλεξίν του «Οἱ δύο κουλτούρες καί ἡ ἐπιστημονική ἐπανάσταση» (1959), εἶχε τονίσει ὅτι «ὑπάρχουν πολλά στή μοίρα μας πού δέν ἀνήκουν στήν κατηγορία τοῦ μοιραίου», καί ὅτι «ἀπό τή φύση τους οἱ ἐπιστήμονες ἔχουν τό μέλλον στίς φλέβες τους» (C.P. Snow, Οἱ δύο κουλτούρες, ἐκδ. Ἑλληνικά Γράμματα, Ἀθήνα 1995, σ. 89 καί 93).
Ἡ Ἁγία καί Μεγάλη Σύνοδος τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας (Κρήτη 2016) ἐτόνισεν, μετ᾿ ἐμφάσεως, ὅτι «διά τήν Ὀρθόδοξον Ἐκκλησίαν, ἡ ἱκανότης πρός ἐπιστημονικήν ἔρευναν τοῦ κόσμου ἀποτελεῖ θεόσδοτον δῶρον εἰς τόν ἄνθρωπον» (Ἡ ἀποστολή τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας εἰς τόν σύγχρονον κόσμον, ΣΤ’, 11). Ζῶμεν σήμερον, βεβαίως, καί τάς παρενεργείας τῆς ἐπιστημονικῆς καί τεχνολογικῆς προόδου, τάς ἀκρότητας τοῦ ἐπιστημο-νισμοῦ, τάς τάσεις μετατροπῆς τοῦ ἀνθρώπου εἰς μετρήσιμον μέγεθος, τάς περιβαλλοντικάς συνεπείας τῆς ἐκμεταλλεύσεως τῆς φύσεως. Ἡ Σύνοδος τῆς Κρήτης σοφῶς διακηρύσσει ὅτι ἡ ἀπάντησις εἰς τά μεγάλα ὑπαρξιακά καί ἠθικά προβλήματα τοῦ ἀνθρώπου «δέν εἶναι δυνατόν νά δοθῇ χωρίς μίαν πνευματικήν προσέγγισιν» (Ἐγκύκλιος, § 11).
Οὐδέποτε εἰς τήν ἱστορίαν τῆς ἀνθρωπότητος, αἱ ὑψηλαί πνευματικαί ἀξίαι ὑπῆρξαν δεδομέναι καί αὐτονόητοι. Πάντοτε ἀπῃτοῦντο ἀγῶνες καί θυσίαι διά τήν κατάκτησιν καί τήν πραγμάτωσίν των. Πρόκειται περί μιᾶς ἰδιαιτέρως ἐπικαίρου διαπιστώσεως, καθ᾿ ὅσον σήμερον διατυμπανίζεται εὐκαίρως ἀκαίρως ἡ ἄποψις, ὅτι ἡ δικαιοσύνη, ἡ κοινωνική συνοχή καί ἡ εἰρήνη θά προκύψουν ὡς φυσικόν ἀποτέλεσμα τῆς προόδου τῆς τεχνολογίας, τῆς διαδικτυακῆς ἐπικοινωνίας καί τῆς οἰκονομικῆς ἀναπτύξεως. Ἡ ἀλήθεια ὅμως εἶναι ὅλως διαφορετική.
Ὁ ἄνθρωπος, ἐν ἀντιθέσει πρός τό ζῶον, τό ὁποῖον εἶναι «δεμένο στόν πάσαλο τῆς στιγμῆς» καί γνωρίζει μόνον ὅ,τι χρειάζεται διά τήν ἐπιβίωσίν του, δέν καθηλώνεται εἰς τό παρόν, δέν καλύπτεται μέ τήν ἱκανοποίησιν τῶν ἀναγκῶν του καί οἱ ἐκπληρωμένοι πόθοι του δέν τόν ἀποτρέπουν ἀπό τήν ἀναζήτησιν νοήματος τῆς ζωῆς καί τῆς ἐλευθερίας του. Ἡ ἀληθής ἀνθρωπίνη εὐδαιμονία εὑρίσκεται «στήν πλάτη τῶν πράξεών μας» (βλ. Max Scheler, Der Formalismus in der Ethik und die materiale Wertetlik, Werke, II, Bern/München 1996, σ. 48-49), συναρτᾶται μέ τήν στροφήν μας πρός τό ἀγαθόν, πρός τήν ἀλήθειαν.
Ἡ παιδεία ὀφείλει νά ὑπενθυμίζῃ τήν ἀλήθειαν ὅτι ἡ ἀνθρωπιά δέν εἶναι factum, ἀλλά πάντοτε faciendum, καθῆκον καί χρέος, ὅτι χρειάζεται χρόνον διά νά ριζώσῃ, νά ἀναπτυχθῇ καί νά καρποφορήσῃ. Ἐάν ἰσχύη, ὅτι «ἡ ἐπιστήμη βλέπει τήν ἀνθισμένη ἀμυγδαλιά μέ τά μάτια τοῦ ξυλοκόπου», ὅτι δηλαδή προωθεῖ τήν «χρησιμοθηρίαν» καί τήν κυριαρχίαν τῶν «μέσων» ἐπί τῶν «σκοπῶν» καί προσανατολίζει τόν ἄνθρωπον πρός τό «Ἔχειν», τότε ἡ παιδεία καλεῖται νά ὑπενθυμίζῃ εἰς τόν ἄνθρωπον τό «σχολήν ἄγειν» τῶν Ἀρχαίων, τό ὁποῖον ἀποτελεῖ ἕν ἐκ τῶν θεμελίων τοῦ πνευματικοῦ πολιτισμοῦ μας, ἕνα τρόπον τοῦ βίου, ὅπου προτεραιότητα κατέχει ἡ ἐλευθερία καί ὄχι ἡ «ἀνάγκη». Ὀφείλει δέ νά παραπέμπῃ εἰς τόν λόγον τοῦ Χριστοῦ «οὐκ ἐπ᾿ ἄρτῳ μόνῳ ζήσεται ἄνθρωπος» (Ματθ. δ΄, 4). Δέν εἶναι ὁ ἄνθρωπος «σάρξ», βιολογική μονάς. Ἡ ζωή του δέν εἶναι ἁπλῶς ἀγών διά τήν ἐπιβίωσιν, τήν κάλυψιν τῶν ὑλικῶν ἀναγκῶν καί τήν ἱκανοποίησιν τῶν αἰσθήσεων.
Προφανέστατα, ἡ εἰκών τήν ὁποίαν ἔχομεν διά τόν ἄνθρωπον, διά τήν ταυτότητα, τήν προέλευσιν καί τόν προορισμόν του, καθορίζουν καί τήν τοποθέτησίν μας ἀπέναντί του. Ἐάν τόν βλέπωμεν ὡς homme machine, τότε εὐκόλως τόν ὑποβαθμίζομεν εἰς ἀντικείμενον. Ἐάν ὅμως τόν θεωρῶμεν «πρόσωπον», τόν «ἠγαπημένον τοῦ Θεοῦ» καί «Θεόν κατά χάριν», τότε ἡ στάσις μας ἀλλάζει ριζικῶς.
Ἐν τῇ ἐννοίᾳ ταύτῃ, ἐπαναλαμβάνομεν τήν θέσιν, ὅτι διά τόν ἀπόλυτον σεβασμόν τῆς ἀνθρωπίνης ἀξιοπρεπείας δέν ἀρκεῖ ὁ προσανατολισμός ἁπλῶς πρός τόν ἄνθρωπον. Ὁ ἄνθρωπος πρέπει νά προσεγγίζεται ἐπί τῇ βάσει ἑνός ὑπερβατικοῦ «ἀρχιμηδείου σημείου», ἐκτός καί πέραν τοῦ ἀνθρώπου. Αὐτό συμβαίνει, ὅταν βλέπωμεν τόν ἄνθρωπον θεῖον δημιούργημα καί τονίζωμεν τόν αἰώνιον προορισμόν του. Εἰς αὐτήν τήν ἀλήθειαν παραπέμπει καί τό προοίμιον τοῦ Συντάγματος τῆς Ἑλλάδος: «Εἰς τό ὄνομα τῆς ἁγίας καί ὁμοουσίου καί ἀδιαιρέτου Τριάδος». Ἀπό αὐτήν τήν ἀρχήν, τήν ὁποίαν δέν ἔχει δημιουργήσει ὁ ἴδιος, τρέφεται ὁ χριστιανικός «πολιτισμός τοῦ προσώπου», διακονῶν ἐν τῷ προσώπῳ τοῦ κάθε ἀνθρώπου, τοῦ πτωχοῦ, τοῦ ἀσθενοῦς, τοῦ ξένου, τοῦ παιδίου, τοῦ γέροντος, τόν Χριστόν. «Τίποτε δέν εἶναι ἱερώτερον ἀπό τό ἀνθρώπινον πρόσωπον», αὐτή εἶναι ἡ κεντρική ἀρχή τῆς παιδείας. Ἐκφράζομεν καί ἐνώπιον ὑμῶν τήν πεποίθησίν μας ὅτι εἶναι ἀδύνατον «νά μείνωμεν πιστοί εἰς τήν γῆν» μέ κλειστόν τόν οὐρανόν.
Μέ αὐτάς τάς σκέψεις καί τά αἰσθήματα, τετιμημένοι μέ τόν ὑψηλόν ἀκαδημαϊκόν τίτλον τοῦ Ἐπιτίμου Καθηγητοῦ τοῦ Πανεπιστημίου Ἰωαννίνων καί ἐκφράζοντες ἐκ βάθους καρδίας τήν εὐγνωμοσύνην μας, μεταφέρομεν τήν εὐλογίαν τῆς Μητρός Κωνσταντινουπολίτιδος Ἐκκλησίας καί εὐχόμεθα πρός πάντας ὑμᾶς, πρός τάς Πρυτανικάς ἀρχάς, τούς Κοσμήτορας καί τούς Προέδρους τῶν Τμημάτων, τούς Καθηγητάς, τούς λοιπούς ἐργαζομένους, τούς φοιτητάς καί τάς φοιτητρίας τοῦ Πανεπιστημίου, καί πρός πάντας τούς παρισταμένους, ὑγείαν ἀκραιφνῆ, καλήν δύναμιν εἰς τό ἔργον σας καί πᾶν δώρημα τέλειον ἄνωθεν καταβαῖνον.
Ἔρρωσθε, ἀγαπητοί!
