Του Παναγιώτη Αντ. Ανδριόπουλου
Ο προεόρτιος εορτασμός της Γεννήσεως του Κυρίου ξεκινά για τα καλά πέντε μέρες πριν τα Χριστούγεννα. Οι ακολουθίες που ψάλλονται στην Εκκλησία τις μέρες αυτές καλούν τους πιστούς να προετοιμαστούν για την μεγάλη εορτή των Γενεθλίων του Χριστού. Ο χαρακτήρας των ύμνων είναι ιδιαίτερα προτρεπτικός: «Προεορτάσωμεν λαοί Χριστού τα γενέθλια και επάραντες τον νουν, επί την Βηθλεέμ αναχθώμεν τη διανοία…».
Ολόκληρη η κτίσις ετοιμάζεται να γιορτάσει την «χειμωνιάτικη πασχαλιά». Και οι προεόρτιοι ύμνοι των ακολουθιών, με την μελωδική ποικιλία τους και τα υψηλά θεολογικά νοήματα που διατυπώνονται με απαράμιλλο ποιητικό τρόπο, δίνουν τον τόνο της πανηγύρεως.
Ανάμεσα στους προεόρτιους αυτούς ύμνους ξεχωρίζουν στιχηρά προσόμοια και κανόνες «κατά αλφάβητον». Το ποιητικό είδος προβλέπει ώστε τα πρώτα γράμματα του κάθε τροπαρίου να συναποτελούν μια φράση, μια ένδειξη ή ένα όνομα. Ήταν για τους υμνογράφους ένας τρόπος να διοχετεύουν αποσκεπασμένο το όνομά τους ή την καταγωγή τους. Τα δείγματα δεν είναι πολλά μια και η ταπεινοφροσύνη τους δεν επέτρεπε την αυτοπροβολή τους, καθώς μάλιστα είχαν την συνείδηση ότι υπηρετούν την λειτουργική τέχνη της Εκκλησίας. Έτσι, η ακροστιχίδα πολλών κανόνων αναφέρεται στο θέμα της εορτής κι όχι στον ποιητή του είδους. Ας σημειωθεί ότι η ακροστιχίδα ποικίλει ανάλογα με την επιθυμητή έκταση.
Στην περίπτωση, όμως, των κατ’ αλφάβητον κανόνων και προσομοίων τα 24 γράμματα του αλφαβήτου, από το Α ως το Ω, καθορίζουν ακριβώς την έκταση των υμνολογημάτων. Στον όρθρο της 20ης Δεκεμβρίου συναντούμε στιχηρά προσόμοια κατ΄ αλφάβητον «Ποίημα Ρωμανού του Μελωδού». Ψάλλονται στους αίνους τμηματικά μέχρι την 23η Δεκεμβρίου. Αναλυτικά: 20 Δεκεμβρίου, τα τροπάρια Α-Ζ, 21 Δεκ. Η-Μ, 22 Δεκ. Ν-Σ και 23 Δεκ. Τ-Ω. Πρόκειται για την ίδια ακριβώς διαίρεση βάσει της οποίας ψάλλεται ο Ακάθιστος Ύμνος τις τέσσερις πρώτες Παρασκευές της Μεγάλης Τεσσαρακοστής. Τα περίφημα αυτά προεόρτια στιχηρά των Χριστουγέννων «Αι αγγελικαί προπορεύεσθε δυνάμεις…», όπως παρατηρεί ο καθηγητής Ν. Τωμαδάκης, «είναι ουσιαστικώς α’ οίκος ύμνου, έχοντος ακροστιχίδα “Αίνος ταπεινού Ρωμανού εις τα γενέθλια”, του οποίου εξέπεσεν το προοίμιον». Είναι αξιοσημείωτο ότι το προοίμιο του Κοντακίου του Ρωμανού στα Χριστούγεννα, το δημοφιλές «Η παρθένος σήμερον» ψάλλεται μέχρι σήμερα, καθιστώντας τον Ρωμανό διαχρονικό ποιητή.
Σύμφωνα με τον Οδυσσέα Ελύτη ο Ρωμανός αναδεικνύεται ως «ο πλησιέστερος και προς τους αρχαίους και προς τους σύγχρονους ποιητές μας. Ένας κρίκος ανοξείδωτος ανάμεσα σε δύο μεγάλες περιόδους ενός και του ίδιου πολιτισμού».
Στον όρθρο της 21ης Δεκεμβρίου ο προεόρτιος κανόνας «κατά αλφάβητον» είναι ποίημα του μεγάλου υμνογράφου Ιωσήφ (840-883) που καταγόταν από την Κάτω Ιταλία. Ο κανόνας είναι πλήρης (9 ωδές, στην πραγματικότητα 8). Κάθε ωδή περιλαμβάνει τρία τροπάρια, άρα 24 τροπάρια, όσα και τα γράμματα του αλφαβήτου. Η σύνθεση διακρίνεται για τον χρωματικό πλούτο, τον προσωπικό αλλά και δοξαστικό τόνο. Χαρακτηριστικές είναι οι πανηγυρικές προτροπές των δύο προτελευταίων τροπαρίων: «Χορεύσωμεν άπαντες πιστοί, σκιρτήσωμεν, και συμφώνως αλαλάξωμεν…», «Ψαλτήριον άγιε Δαυίδ ανάλαβε, και κιθάραν και μελώδησον…».
Στον όρθρο της 23ης Δεκεμβρίου υπάρχει ένας ακόμη προεόρτιος κανόνας «κατά αλφάβητον», ποίημα και αυτός του Ιωσήφ, με την ίδια ακριβώς μορφή όπως ο αντίστοιχος της 21ης Δεκεμβρίου. Ενώ αυτοί οι δύο κανόνες είναι τονισμένοι σε διαφορετικούς ήχους – της 21ης Δεκ. σε ήχο δ’ και της 23ης σε ήχο β’ – μερικά τροπάρια έχουν το ίδιο περιεχόμενο και ο Ιωσήφ χρησιμοποιεί τις ίδιες λέξεις με άλλη διάταξη. Παράδειγμα και πάλι τα δύο προτελευταία τροπάρια, όπου η ομοιότητα είναι ολοφάνερη με τα παραπάνω.
«Χορεύσωμεν πιστοί, και σκιρτήσωμεν τω πνεύματι…», «Ψαλτήριον τερπνόν, ανάλαβε Προφήτα Δαυίδ και λέγε…».
Την παραμονή των Χριστουγέννων, 24 Δεκεμβρίου, συναντούμε στις ακολουθίες της ημέρας δύο προεόρτιους κανόνες «κατά αλφάβητον», έναν στην ακολουθία του Αποδείπνου και έναν στην ακολουθία του Όρθρου. Ο κανόνας του Αποδείπνου είναι μελοποιημένος κατά το πρότυπο του περίφημου κανόνα του Μ. Σαββάτου «Κύματι θαλάσσης» (ήχος πλ. β’).
Το νόημα των τροπαρίων αυτών αναδεικνύει την Γέννηση του Θεανθρώπου ως το Πάσχα του χειμώνα. Ο αείμνηστος καθηγητής Ιωάννης Φουντούλης παρατηρεί τα εξής καίρια για τη δομή των προεορτίων ακολουθιών των Χριστουγέννων: “Τις ημέρες αυτές ψάλλονται κατά τα απόδειπνα και τα προεόρτια τριώδια και οι κανόνες, ποιήματα Συμεών του Μεταφραστού, που εξαρτώνται και κατά την ακροστιχίδα και κατά το περιεχόμενο από τα αντίστοιχα τριώδια της Μεγάλης Εβδομάδος. Η πρό των Χριστουγέννων εβδομάς παίρνει έτσι τον χαρακτήρα και πλέκεται κατά την μίμησιν της πρό του Πάσχα Μεγάλης Εβδομάδος. Η μίμησις κορυφούται την παραμονή των Χριστουγέννων με την ακολουθία των μεγάλων ωρών και του εσπερινού, που έχουν ποιηθή κατά το πρότυπο των μεγάλων ωρών της Μεγάλης Παρασκευής και του μεγάλου εσπερινού του Πάσχα”. Ο κανόνας του όρθρου της 24ης Δεκεμβρίου σε ήχο β’ είναι πάλι ποίημα του υμνογράφου Ιωσήφ του Ιταλιώτου. Περιλαμβάνει 26 τροπάρια, δηλ. δύο παραπάνω από τα γράμματα του αλφαβήτου. Μετά το γράμμα Ω, ακολουθούν δύο τροπάρια με αρχικά γράμματα ΙΩ, που υποδηλώνουν το όνομα του υμνογράφου Ιωσήφ. Ο κανόνας διαποτίζεται από το στοιχείο της μεσσιανικής προσδοκίας:
«Γεννηθήναι έρχεται Χριστός…», «εγγίζει ήκει νυν ο Κύριος, προσδοκία Εθνών, και σωτηρία κόσμου…», «Ξενοτρόπως Χριστός εις τα ίδια έρχεται…», «Ιδού εις τα ίδια, εν αλλοτρίω έρχεται ο Πανάγιος Λόγος…».
«Εγώ ειμι το Α και το Ω, λέγει Κύριος ο Θεός…».Τα αλφαβητάρια τα συναντούμε και στην μεταβυζαντινή ποίηση. Ο Μιχαήλ Περάνθης παρατηρεί: «Κατά κανόνα αποτελούν ένα στιχουργικό παίγνιο για την ενασχόληση ερασιτεχνών. Καλλιεργήθηκαν ωστόσο ευρύτατα και πριν απ’ την Άλωση και μετά τον ιε’ αιώνα. Αφθονούν επίσης στην εκκλησιαστική ποίηση και γνώρισαν γενικά τέτοια διάδοση, ώστε επηρέασαν ακόμη και το δημοτικό μας τραγούδι».Η συγκεκριμένη παρατήρηση επιβεβαιώνεται από πολλά παραδείγματα. Ενδεικτικά σημειώνουμε την Αλφάβητο της Αγάπης (καταλόγια – στίχοι περί έρωτος και αγάπης) και τα ποντιακά κάλαντα των Χριστουγέννων που μας ενδιαφέρουν εδώ. Το Αλφαβητάρι Κοτυώρων Πόντου είναι τα γνωστά πλέον – και ως «βυζαντινά» – κάλαντα «Άναρχος Θεός…». Το γλωσσικό και το μουσικό ιδίωμά τους παραπέμπουν στην υμνογραφία της Εκκλησίας.Είναι αποκαλυπτική η είδηση του Τυπικού της Μονής της Κρυπτοφέρρης στη Ρώμη (έτος 1722): «Εν ταύτη τη ημέρα εν τη νυκτί της του Χριστού Γεννήσεως, εν καιρώ της ευλογίας της Τραπέζης, κατά το έθος, δύο ψάλται εκφώνως άδουσι τόδε το Άσμα, κατ’ Αλφάβητον, εις την Γέννησιν του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού». Το άσμα αυτό ψαλλόταν στην Καππαδοκία και από κει, όπως φαίνεται, μεταφέρθηκε στην εν λόγω Μονή της Ρώμης.Μετά από κάθε στίχο υπάρχει η βυζαντινή επωδός: «Ερουρέμ, ερουρέμ, έρου, ερουρέμ, Χαίρε άχραντε». Η επωδός αυτή αλλάζει ως προς τα λόγια, καθώς ψάλλονται οι κατ’ αλφάβητον στίχοι. Παραμένει βέβαια ίδια η μελωδία: «Εριρέμ, τεριρέμ, εριρέμ και τενενά, Χαίρε Δέσποινα» και «Άγιος, Άγιος, Άγιος υπάρχεις και Κύριος».Τα κάλαντα αυτά εκφράζουν την θεολογία της Εκκλησίας για το μέγα γεγονός της σάρκωσης του Λόγου.Φαίνεται πως τα «βυζαντινά» κάλαντα έφτασαν και στους Αραβόφωνους Ορθοδόξους! Γι’ αυτό και εδώ το βίντεο σε μια αραβική εκδοχή τους!
Αρκετά αλφαβητικά κάλαντα μαζί με διάφορα άλλα – αλφαβητικά επίσης – μή λειτουργικά θρησκευτικά ποιήματα έχουν διασωθεί σε διάφορα χρονολογημένα χειρόγραφα από το 1518 ως το 1792 και σε ορισμένα άλλα αχρονολόγητα χειρόγραφα της ίδιας περιόδου. Το «Άναρχος Θεός» σε μια ολοκληρωμένη καταγραφή της μελωδίας του ανακαλύφθηκε από τον Μανόλη Κ. Χατζηγιακουμή στον ζακυνθινό κώδικα της συλλογής Γριτσάνη αρ. 8 τού 1698 και δημοσιεύτηκε από τον ίδιο στο περίφημο έργο του “Χειρόγραφα Εκκλησιαστικής Μουσικής 1453-1820” (σ. 150-51). Εκεί ο Χατζηγιακουμής προβαίνει και σε πολύ ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις σχετικά με το συγκεκριμένο μέλος, αλλά και γενικότερα με την αλφαβητική παράδοση.
Ο γνωστός μουσικολόγος Μάρκος Δραγούμης γι’ αυτήν ακριβώς την εκδοχή του “Άναρχος Θεός”, έγραψε ένα άρθρο με τίτλο “Μια άγνωστη μελωδία για το Άναρχος Θεός σε Αγιορειτικό Ειρμολόγιο του 1698″, όπου περιλαμβάνεται και η μεταγραφή της στο πεντάγραμμο.
Στη συνέχεια παραθέτουμε ένα βίντεο με την Αλφάβητο στη Γέννηση του Ιησού Χριστού Ἄναρχος Θεὸς καταβέβηκεν, ήχος α΄ & πλ. α΄ από το χειρόγραφο Βιβλιοθήκης Παναγιώτου Γριτσάνη Ιεράς Μητροπόλεως Ζακύνθου και Στροφάδων αριθμ. 8, 324. Έτος 1698. Γραφέας ο Κυπριανός ιερομόναχος Ιβηρίτης. Εξήγηση στη Νέα Μέθοδο: καθ. Θωμάς Αποστολόπουλος.
