Ομιλία της Α.Θ.Παναγιότητος του Οικουμενικού Πατριάρχου κ.κ. Βαρθολομαίου κατα την Θείαν Λειτουργίαν της εορτής της Υψώσεως του Τιμίου καὶ Ζωοποιού Σταυρού (Ιερὸς Ναὸς Αγίου Δημητρίου, Μπολόνια, 14 Σεπτεμβρίου 2021)
Ἱερώτατοι ἐν Χριστῷ ἀδελφοί,
Εὐλαβέστατοι πατέρες,
Ἐντιμολογιώτατοι Ἄρχοντες τῆς Ἁγίας τοῦ Χριστοῦ Μεγάλης Ἐκκλησίας,
Τέκνα ἐν Κυρίῳ ἀγαπητά,
Εὐδοκίᾳ τοῦ Πατρὸς καὶ συνεργείᾳ τοῦ ἁγίου Πνεύματος, ὁ Κύριος ἡμῶν Ἰησοῦς Χριστὸς κατέστη τὸ κύριον πρόσωπον τῆς ἐνσάρκου Θείας Οἰκονομίας. Συγκαταβάσει θείᾳ, ὁ μονογενὴς Υἱὸς καὶ Λόγος τοῦ Θεοῦ, ὁ Παλαιὸς τῶν ἡμερῶν καὶ Νέος Ἀδάμ, ἐσαρκώθη ἐκ τῆς ἁγίας Θεοτόκου καὶ ἀειπαρθένου Μαρίας, ἀνῆλθε δὲ ἐπὶ Σταυροῦ ὁ καταβὰς ἐξ οὐρανοῦ, ἐλευθερῶν ἡμᾶς ἐκ τῆς τυραννίδος τοῦ ᾍδου, ἤτοι τῆς φθορᾶς καὶ τοῦ θανάτου, τοῦ φόβου καὶ τοῦ ψεύδους, τῆς κακίας καὶ τῆς ἀδικίας. Οὖτος, μετὰ τὴν τριήμερον ἔγερσιν καὶ τὴν ἀνάληψιν αὐτοῦ, κατέλιπεν ἡμῖν «ὑπομνήματα τοῦ σωτηρίου αὐτοῦ πάθους» τό τε θεῖον καὶ ἱερὸν εὐαγγέλιον, τὸ ἄχραντον αὐτοῦ σῶμα καὶ τὸ τίμιον αὐτοῦ αἷμα, ὡς καὶ τὸ τίμιον ξύλον τοῦ Σταυροῦ, τὸν ὁποῖον οἱ Ὀρθόδοξοι Χριστιανοὶ ὑψοῦμεν πανηγυρικῶς καὶ προσκυνοῦμεν εὐλαβῶς ἐν Ἐκκλησίαις, ἐξόχως κατὰ τὴν σήμερον ἀγομένην ἑορτήν.
«Διὰ τοῦ Σταυροῦ», διατρανοῖ ὁ Μέγας Βασίλειος, «ἡ οἰκονομία τῆς ἐνανθρωπήσεως ἐτελέσθη» (Εἱς Ἡσαΐαν 3· PG 30, 557B). Ὡς ἐκ τούτου, ὁ Σταυρὸς τοῦ Χριστοῦ εἶναι συνυφασμένος μὲ τὴν ζωὴν παντὸς πιστοῦ. Εἶναι ἡ ἐλπὶς καὶ τὸ καύχημά του. Ὁ ἅγιος Κύριλλος Ἱεροσολύμων, εἰς τὰς Βαπτισματικὰς Κατηχήσεις, ἀναφέρει σχετικῶς (Κατήχησις ιγ ́ 1, 3): «Καύχημα μὲν τῆς Καθολικῆς Ἐκκλησίας καὶ πᾶσα πρᾶξις Ἰησοῦ, καύχημα δὲ καυχημάτων ὁ Σταυρός. […] Μὴ τοίνυν ἐπαισχυνώμεθα τῷ Σταυρῷ τοῦ Σωτῆρος, ἀλλὰ μᾶλλον ἐγκαυχώμεθα». Ἐν τῇ καυχήσει ταύτη εὑρίσκεται τὸ τέλειον νόημα τοῦ ἀγῶνος διὰ τὴν πνευματικὴν ζωήν, καθὼς λέγει ὁ Ἀπόστολος τῶν ἐθνῶν Παῦλος· «Ἐμοὶ δὲ μὴ γένοιτο καυχᾶσθαι εἰ μὴ ἐν τῷ Σταυρῷ τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, δι’ οὗ ἐμοὶ κόσμος ἐσταύρωται, κἀγὼ τῷ κόσμῳ» (Γαλ. ϛ´, 14). Δυνάμει τοῦ μυστηριακοῦ βαπτίσματος ἡμῶν «εἰς τὸν θάνατον τοῦ Κυρίου» (πβλ. Ρωμ. ϛ´, 4), ὁ ὡς ἄνω ἀποστολικὸς λόγος ἀποτελεῖ καὶ προσωπικὴν διακήρυξιν καὶ ὁμολογίαν ἑνὸς ἑκάστου ἑξ ἡμῶν. Προσέτι δέ, διὰ τῆς αὐτῆς πράξεως τοῦ βαπτίσματος, ὡς ὑπενθυμίζει εἰς ἡμᾶς ὁ Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός, «ὁ θάνατος τοῦ Χριστοῦ, ἤτοι ὁ Σταυρός, τὴν ἐνυπόστατον τοῦ Θεοῦ Σοφίαν ἡμᾶς περιέβαλε» (Ἔκδοσις ἀκριβὴς τῆς Ὀθροδόξου Πίστεως, δ ́ 11· PG 94, 1129Α).
Ὁ Σταυρὸς τῆς ἐνυποστάτου Σοφίας τοῦ Θεοῦ εἶναι «ὁ φύλαξ πάσης τῆς οἰκουμένης» (Ἑορτὴ τῆς Ὑψώσεως· εἰς τὸν Ὄρθρον, Ἐξαποστειλάριον), ἀλλὰ καὶ ὁ φύλαξ τοῦ πανσέπτου Οἰκουμενικοῦ Θρόνου, ἤτοι τῆς Ἁγίας τοῦ Χριστοῦ Μεγάλης Ἐκκλησίας, ὡς καὶ ἡ πυξὶς τοῦ Προκαθημένου αὐτῆς. Ἡ ποιμαντορικὴ ράβδος, τὴν ὁποίαν, ἐλέῳ Θεοῦ, βαστάζομεν, ὡς Ἀρχιεπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως-Νέας Ρώμης καὶ Οἰκουμενικὸς Πατριάρχης ἐπὶ τριάκοντα ἔτη, ἀποτελεῖ, κατὰ τὸ κοινὸν βίωμα τῶν προκατόχων ἡμῶν, ἀντίτυπον τῆς ράβδου τοῦ Μωϋσέως, ἡ ὁποία συνιστᾷ προτύπωσιν τοῦ Σταυροῦ τοῦ Κυρίου. Τὸ μυστήριον τοῦ τιμίου Σταυροῦ συνδέεται ἀρρήκτως μετὰ τοῦ μυστηρίου τῆς Θείας Οἰκονομίας, ἤτοι τῆς προαιωνίου θείας βουλῆς τῆς ἐνανθρωπήσεως, διὰ νὰ καταστήσῃ ἀπολύτως προσιτὴν καὶ ἄμεσον τὴν κοινωνίαν Θεοῦ καὶ ἀνθρώπου. Αὕτη ἡ μεγάλη πραγματικότης γίνεται κατανοητή, μόνον ἐὰν διεισδύσωμεν εἰς τὸ μυστήριον τοῦ τιμίου Σταυροῦ, ἀναφερόμενοι εἰς τὰς δύο βασικὰς ἰδιότητας αὐτοῦ, ἤτοι τοῦ θριάμβου καὶ τῆς θεραπείας, ἀνατρέχοντες ἐν ταὐτῷ καὶ εἰς τὰς μωσαϊκὰς προτυπώσεις ἐκ τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης.
Πρώτη ἰδιότης τοῦ τιμίου Σταυροῦ εἶναι αὐτὴ τοῦ θριάμβου. Εἰς τὸν ἀόρατον πόλεμον ὅστις διεξάγεται κατὰ τοῦ διαβόλου, ὅλως διδακτικὴ εἶναι καὶ ἡ νίκη τοῦ λαοῦ τοῦ Θεοῦ ἔναντι τοῦ πανώλους Ἀμαλήκ, ὡς αὕτη περιγράφεται ἐν τῇ Ἁγίᾳ Γραφῇ. Εἰδικώτερον, συμφώνως πρὸς τὴν μαρτυρίαν τοῦ βιβλίου τῆς Ἐξόδου (ιζ΄, 8- 15), ὁ λαὸς τοῦ Ἰσραὴλ ἐθριάμβευσεν, ἐπειδὴ ἀκριβῶς ὁ Μωυσῆς ἤγειρε τὴν ράβδον αὐτοῦ, ἔχων τὰς χεῖρας ὑψωμένας εἰς σχῆμα σταυροῦ. Ὁμοίως καὶ ἡμεῖς γινόμεθα θριαμβευταὶ εἰς τὸν πνευματικὸν ἀγῶνα ἡμῶν, ὁσάκις ἀτενίζομεν εἰς τὸν Σταυρὸν τοῦ Κυρίου. Διὰ τοῦτο ψάλλομεν εἰς τὸν κανόνα τοῦ Ὄρθρου τῆς σημερινῆς ἑορτῆς, (Ποίημα Κοσμᾶ τοῦ Μελῳδοῦ· ᾠδὴ α΄, τροπάριον α΄): «Τὸν τύπον πάλαι Μωσῆς τοῦ ἀχράντου πάθους, ἐν ἑαυτῷ προέφηνε, τῶν ἱερῶν μεσούμενος. Σταυρῷ δὲ σχηματισθείς, τεταμέναις τρόπαιον παλάμαις ἤγειρε, τὸ κράτος διολέσας Ἀμαλὴκ τοῦ πανώλους· διὸ Χριστῷ ᾄσωμεν τῷ Θεῷ ἡμῶν, ὅτι δεδόξασται».
Βεβαίως, ὁ γηραιὸς Μωυσῆς δὲν ἦτο μόνος, ἀλλὰ παρίσταντο καὶ ὁ Ἀαρών μετὰ τοῦ Ὤρ, οἵτινες ὑπεστήριζον τὰς χεῖρας αὐτοῦ διὰ τὴν ὑπερίσχυσιν τοῦ Ἰσραὴλ ἔναντι τοῦ Ἀμαλήκ. Ἀντιστοίχως, ὁ ἑκάστοτε Πατριάρχης παρίσταται, ὡς ἄλλος Μωυσῆς, κατὰ τὴν πατριαρχικὴν αὐτοῦ διακονίαν ἐν Φαναρίῳ, ὑπὸ «ἱερῶν (ἀνδρῶν) μεσούμενος», ἀκτινοβολῶν διὰ τοῦ βιώματος τοῦ Σταυροῦ τὸ σταυροαναστάσιμον μήνυμα τῆς Ἐκκλησίας Κωνσταντινουπόλεως. Εἰς τὴν θέσιν τοῦ Ἀαρὼν εὑρίσκονται οἱ ἀδελφοὶ τῆς ἡμῶν Μετριότητος, οἱ ἅγιοι Ἀρχιερεῖς, ὡς καὶ ὁ εὐσεβὴς κλῆρος τοῦ Οἰκουμενικοῦ Θρόνου, εἰς δὲ τὴν θέσιν τοῦ Ὤρ εὑρίσκονται οἱ πιστοὶ λαϊκοί, τέκνα τῆς Μεγάλης τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίας, ἰδιαιτέρως δὲ οἱ ἄρχοντες ὀφφικίαλοι αὐτῆς, εἰς τοὺς ὁποίους ἅπαξ ἔτι ἐπιδαψιλεύομεν, ἐκ τῆς θέσεως ταύτης, τὴν πατριαρχικὴν ἡμῶν εὐλογίαν καὶ εὐαρέσκειαν.
Αἰτούμενοι τὸ ἔλεος τοῦ Παντοδυνάμου Σωτῆρος Ἰησοῦ, ἀναμέλπομεν τὸν ὕμνον (Ἦχος πλ. β ́, εἰς τὸ Κύριε, ἐκέκραξα, στιχηρὸν α ́): «Νίκην ἔχων, Χριστέ, τὴν κατὰ τοῦ ᾍδου, ἐν τῷ Σταυρῷ ἀνῆλθες, ἵνα τοὺς ἐν σκότει θανάτου καθημένους, συναναστήσῃς σεαυτῷ, ὁ ἐν νεκροῖς ἐλεύθερος». Ὁ δὲ Ρωμανὸς ὁ Μελῳδός, εἰς τὸ Σταυρώσιμον Κοντάκιον αὐτοῦ, ἀναπτύσσει ἔτι περαιτέρω τὴν θεματικὴν τῆς διὰ τοῦ Σταυροῦ νίκης κατὰ τοῦ ᾍδου, περιγράφων τὸν θρῆνον ὡς καὶ τὸ ἄλγος τοῦ ᾍδου, ὅταν αὐτὸς ἀντικρίζῃ τὸν Σταυρὸν τοῦ Κυρίου:
Τρεῖς σταυροὺς ἐπήξατο ἐν Γολγοθᾷ ὁ Πιλᾶτος,
δύο τοῖς λῃστεύσασι καὶ ἕνα τῷ Ζωοδότῃ·
ὃν εἶδεν ὁ ᾍδης καὶ εἶπε τοῖς κάτω·
«Ὦ λειτουργοί μου καὶ δυνάμεις μου, τίς ὁ ἐμπήξας ἧλον τῇ καρδίᾳ μου;
Ξυλίνη με λόγχη ἐκέντησεν ἄφνω καὶ διαρρήσσομαι·
τὰ ἔνδον πονῶ, τὴν κοιλίαν μου ἀλγῶ·
τὰ αἰσθητήριά μου· μαιμάσσει τὸ πνεῦμά μου,
καὶ ἀναγκάζομαι ἐξερεύξασθαι τὸν Ἀδὰμ καὶ τοὺς Ἀδὰμ ξύλῳ δοθέντας μοι·
ξύλον τούτους εἰσάγει πάλιν εἰς τὸν παράδεισον».
Δευτέρα ἰδιότης τοῦ Τιμίου Σταυροῦ, ἀλλὰ καὶ τῆς ράβδου τοῦ Μωυσέως, εἶναι αὐτὴ τῆς θεραπείας, ἔναντι τῆς προσβολῆς τοῦ ἰοβόλου ὄφεως. Καὶ πάλιν ψάλλομεν εἰς τὸν κανόνα τοῦ Ὄρθρου (ᾠδὴ α΄, τροπάριον β ́): «Ἀνέθηκε Μωυσῆς ἐπὶ στήλης ἄκος, φθοροποιοῦ λυτήριον καὶ ἰοβόλου δήγματος· καὶ ξύλῳ τύπῳ Σταυροῦ, τὸν πρὸς γῆν συρόμενον ὄφιν προσέδησεν ἐγκάρσιον, ἐν τούτῳ θριαμβεύσας τὸ πῆμα· διὸ Χριστῷ ᾄσωμεν τῷ Θεῷ ἡμῶν, ὅτι δεδόξασται». Ἡ ἀναφορὰ ἐδῶ εἶναι ἀρχικῶς εἰς τὸ θαῦμα ὅπερ ἐπετελέσθη εἰς τὴν ἕρημον ὑπὸ τοῦ θεόπτου Μωυσέως, τὸ ὁποῖον καταγράφεται εἰς τὸ παλαιοδιαθηκικὸν βιβλίον τῶν Ἀριθμῶν. Ἐκεῖ ἀναγινώσκομεν ὅτι εἰς τὴν ἕρημον, μετὰ τὴν προσβολὴν τοῦ λαοῦ ὑπὸ τῶν θανατηφόρων ὄφεων (Ἀριθμ. κα΄, 9), «… ἐποίησε Μωυσῆς ὄφιν χαλκοῦν καὶ ἔστησεν αὐτὸν ἐπὶ σημείου, καὶ ἐγένετο ὅταν ἔδακνεν ὄφις ἄνθρωπον, καὶ ἐπέβλεψεν ἐπὶ τὸν ὄφιν τὸν χαλκοῦν καὶ ἔζη». Ὁ δὲ εὐαγγελιστὴς Ἰωάννης ὁ Θεολόγος, ἑρμηνεύων χριστολογικῶς τὸ γεγονὸς αὐτό, γράφει (Ἰωάν. γ΄, 13-15): «… οὐδεὶς ἀναβέβηκεν εἰς τὸν οὐρανόν, εἰ μὴ ὁ ἐκ τοῦ οὐρανοῦ καταβάς, ὁ υἱὸς τοῦ ἀνθρώπου ὁ ὢν ἐν τῷ οὐρανῷ. Καὶ καθὼς Μωυσῆς ὕψωσε τὸν ὄφιν ἐν τῇ ἐρήμῳ, οὕτως ὑψωθῆναι δεῖ τὸν υἱὸν τοῦ ἀνθρώπου, ἵνα πᾶς ὁ πιστεύων εἰς αὐτὸν μὴ ἀπόληται, ἀλλ’ ἔχῃ ζωὴν αἰώνιον».
Σκοπὸς τοῦ Σταυροῦ, λοιπόν, εἶναι ἡ αἰώνιος ζωή, ἡ σωτηρία πάντων τῶν πιστευόντων εἰς τὸν Κύριον. Ὡς ὑπόμνησις δὲ τῆς διὰ τοῦ Σταυροῦ προσφερομένης ἡμῖν σωτηρίας, ἡ ποιμαντορικὴ ράβδος τῶν ἀρχιερέων κατασκευάζεται ὡσεὶ χάλκινος, σταυρόσχημος, δικέφαλος ὄφις, διὰ νὰ προβάλῃ ἐν τῷ σχήματι τοῦτο τὴν θαυματουργικὴν δύναμιν τῆς Ἐκκλησίας διὰ τὴν θεραπείαν τῶν ποικίλων ἀσθενειῶν, σωματικῶν καὶ πνευματικῶν, ὅλως ἰδιαιτέρως κατὰ τὰς ἐσχάτας ταύτας ἡμέρας, ἐν αἷς ἡ ἀνθρωπότης δοκιμάζεται πολλαπλῶς ὑπὸ τῆς ἐνσκηψάσης πανδημίας.
Ἅπαντες εἴμεθα τετραυματισμένοι ὑπὸ τοῦ ἰοβόλου ὄφεως, ἅπαντες πονοῦμεν, ἅπαντες χρήζομεν θεραπείας, καθὼς ἀγωνιζόμεθα καθημερινῶς εἰς τὸν στίβον τῆς ζωῆς, ἐντὸς δυσμενῶν συνθηκῶν, πνευματικῶν, σωματικῶν, ψυχικῶν, πολιτικῶν, οἰκονομικῶν καὶ ὑπαρξιακῶν. Εἰς τὸ πλαίσιον τοῦτο, ἀγωνιζόμεθα φιλοτίμως κατὰ τῶν παθῶν ἡμῶν καὶ κατὰ τῶν ἐπιβουλῶν τοῦ ἀλλότριον. Εἰς τὴν ἐπώδυνον ταύτην κατάστασιν, πολλάκις εἴμεθα ἕτοιμοι νὰ κράξωμεν: «Ἠλὶ ἠλί, λαμὰ σαβαχθανί; τοῦτ’ ἔστιν· Θεέ μου, Θεέ μου, ἱνατί με ἐγκατέλιπες;» (Ματθ. κζ ́, 46). Ἐκ τῆς παλαίστρας ταύτης, ὡς ὁ προπάτωρ Ἰακώβ (πβλ. Γέν. λβ ́, 22-32), δὲν ἐξερχόμεθα ἀλώβητοι· συνεχίζομεν ὅμως, μὲ τὴν χάριν τοῦ παντοδυνάμου Θεοῦ, τὸν καλὸν ἀγῶνα. Ἐλπὶς καὶ δύναμις πάντων ἡμῶν ὁ Σταυρὸς τοῦ Κυρίου, ὅστις εἶναι «ὁ τῶν πιστῶν στηριγμός». Ὁ Χριστός, «ὁ αἴρων τὴν ἁμαρτίαν τοῦ κόσμου», εἶναι ἐν τέλει ὁ νικητής. «Ταῦτα λελάληκα ὑμῖν, ἵνα ἐν ἐμοὶ εἰρήνην ἔχητε. Ἐν τῷ κόσμῳ θλῖψιν ἕξετε· ἀλλὰ θαρσεῖτε, ἐγὼ νενίκηκα τὸν κόσμον» (Ἰω. ιϛ´, 33).
Ἡ θεραπευτικὴ καὶ νικηφόρος αὕτη δύναμις τοῦ Σταυροῦ ἔρχεται, σήμερον εἰδικῶς, διὰ νὰ ἐπουλώσῃ τὰ τραύματα ἅτινα προκαλοῦν ἡ ἁμαρτία, ἡ ἀνομία καὶ ἡ φιλαυτία, ὁ μερισμὸς καὶ τὰ σχίσματα τῶν χριστιανῶν, ὡς καὶ ἡ ἀπληστία τῶν ἀνθρώπων, ἥτις ὁδηγεῖ, μεταξὺ ἄλλων, εἰς τὴν καταστροφὴν τοῦ φυσικοῦ περιβάλλοντος, αἱ τραγικαὶ συνέπειαι τῆς ὁποίας αὐξάνονται ὁσημέραι. Ἀλλ᾽ ἡ δύναμις τοῦ Σταυροῦ ἐνεργοποιεῖται, ὅταν ἀπὸ κοινοῦ πορευόμεθα ἐν ἀγάπῃ, ἡ ὁποία δὲν σταυρώνει, ἀλλὰ σταυρώνεται, δὲν διεκδικεῖ, ἀλλὰ μοιράζεται, δὲν ἀπαιτεῖ, ἀλλά διακονεῖ. Εἰς τὴν ὁδὸν ταύτην, ἀπλανὴς ὁδηγὸς ἡμῶν εἶναι ὁ τίμιος καὶ ζωοποιὸς Σταυρὸς τοῦ Κυρίου, ὅστις χαρίζεται ἡμῖν τὴν ἄφεσιν τῶν ἁμαρτιῶν, τὴν ἑνότητα τῆς πίστεως καὶ τὴν χαρὰν τῆς σωτηρίας· διὸ καὶ ψάλλομεν ἐν ἀγαλλιάσει: «Τὰ οὐράνια καὶ τὰ ἐπίγεια συγχαίρουσι δικαίως τῷ Ἀδὰμ ὅτι κέκληται πάλιν εἰς τὸν παράδεισον». «Διὰ τοῦ Σταυροῦ σου, Χριστέ, μία ποίμνη γέγονεν Ἀγγέλων καὶ ἀνθρώπων καὶ μία Ἐκκλησία· οὐρανὸς καὶ ἡ γῆ ἀγάλλεται, Κύριε, δόξα σοι» (Παρακλητική· Τετάρτη, ἦχος α ́. Εἰς τὸν Ὄρθρον· ἀπόστιχα σταυρώσιμα, β ́).
Εἴθε καὶ ἡμεῖς ἅπαντες, ἀδελφοὶ καὶ τέκνα ἐν Κυρίῳ ἀγαπητά, νὰ ἀξιωθῶμεν, «δυνάμει τοῦ τιμίου καὶ ζωοποιοῦ Σταυροῦ», τοιαύτης τιμῆς καὶ σωτηρίας. Γένοιτο!
