Το μεγαλείο της προσωπικότητας του αγίου Κοσμά του Αιτωλού
Του Μιχαήλ Γ. Τρίτου
Ομοτίμου καθηγητού Α.Π.Θ.
Αναμφίβολα ο άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός υπήρξε το μεγαλύτερο κεφάλαιο της φυλής μας στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, η επιφανέστερη λαοπαιδευτική και νεοπατερική μορφή της νεοελληνικής εθνότητας, ο επιβλητικότερος λαϊκός αναγεννητής των τελευταίων χρόνων της σκλαβιάς και ένας από τους λίγους, που έκαναν θετική προεργασία και εξασφάλισαν στον αγώνα του ’21 εγγυήσεις επιτυχίας.
Γεννήθηκε το 1714 στο χωριό Μεγάλο Δένδρο της Αιτωλίας. Φοίτησε στη Σιγδίτσα Πανασσίδος, στα Λαμποτικά Ναυπακτίας και στα Βραγγιανά Αγράφων. Στη συνέχεια φοίτησε στην περίφημη Αθωνιάδα Σχολή του Αγίου Όρους. Το 1759 κείρεται μοναχός στη Μονή Φιλοθέου του Αγίου Όρους και στη συνέχεια χειροτονείται ιερέας. Το 1760 μεταβαίνει στην Κωνσταντινούπολη. Εκεί πήρε άδεια και ευλογία από τον Οικουμενικό Πατριάρχη Σεραφείμ τον Β’ και άρχισε το κηρυκτικό του έργο. Επισκέφθηκε τη Θράκη, το Άγιο Όρος, τη Στερεά Ελλάδα, την Αχαΐα, τη Θεσσαλία, τη Μακεδονία, την Ήπειρο, τα νησιά του Αιγαίου και Ιονίου
Στα τέλη του 1774 επισκέπτεται πάλι την Κων/πολη για να πάρει καινούργια άδεια από τον Πατριάρχη Σωφρόνιο τον Β’. Από εκεί άρχισε νέα περιοδεία στα νησιά του Αιγαίου και κυρίως στις Κυκλάδες. Το 1775 επιστρέφει στο Άγιο Όρος και στη συνέχεια πραγματοποιεί την Τρίτη και τελευταία περιοδεία του στον ηπειρωτικό και μακεδονικό χώρο.
Μαρτύρησε την 24η Αυγούστου 1779 με απαγχονισμό έξω από το χωριό Κολικόντασι της Βορείου Ηπείρου. Εκεί χτίστηκε το 1813 Μονή με προτροπή του Αλή Πασά.
Το πολύπλευρο και πολυδιάσπαστο έργο του αγίου Κοσμά μπορούμε να το διακρίνουμε σε θρησκευτικό, εθνικό και κοινωνικό.
Το θρησκευτικό έργο κατέχει την πρώτη θέση στην όλη δραστηριότητά του. Ο Χριστός υπήρξε γι’ αυτόν το θεμέλιο πάνω στο οποίο στήριξε τη ζωή και το έργο του. Γιατί έργα, κατορθώματα και πράξεις, θυσίες και μόχθος σαν του Κοσμά του Αιτωλού δεν αντέχουν σε άλλη θεμελίωση. Το πρόσωπο του Χριστού αναφέρεται συχνά στις διδαχές του αγίου, ιδίως στις αρχές των ομιλιών του.
Εξίσου σημαντικό είναι και το εθνικό το έργο του αγίου Κοσμά, που εστιάζεται σε τρία σημεία: στην ίδρυση σχολείων, στην καλλιέργεια της ελληνικής γλώσσας και στην αναστολή των εξισλαμισμών.
Η προσφορά του πατρο-Κοσμά στον τομέα της παιδείας υπήρξε ηρωϊκή και γιγάντια. Ο αριθμός των σχολείων που ίδρυσε ο άγιος Κοσμάς είναι πράγματι εκπληκτικός. Ίδρυσε δέκα σχολεία ελληνικά και διακόσια για κοινά γράμματα. Φρόντιζε επίσης για δασκάλους, για ανεύρεση χρημάτων, για διδακτήρια. Ήθελε μορφωμένο λαό ο άγιος, γιατί πίστευε απόλυτα ότι πριν από την εθνική αποκατάσταση πρέπει να προηγηθεί η πνευματική του Γένους αναγέννηση.
Ένας άλλος στόχος του αγίου Κοσμά ήταν η σπουδή της ελληνικής γλώσσας και η ισχυροποίηση των ασθενών εθνολογικά και γλωσσολογικά διαμερισμάτων της εθνότητας. Ο άγιος Κοσμάς, αναγνωρίζοντας τον πολιτισμικό χαρακτήρα της ελληνικής γλώσσας, επέκρινε επιμελώς όσους μιλούσαν βλάχικα ή αρβανίτικα και σύσταινε παντού τη χρήση της ελληνικής, ως γλώσσας επίσημης της Εκκλησίας και των ιδιωτικών σχέσεων.
Το εθνικό έργο του αγίου Κοσμά ολοκληρώνεται με την αναχαίτιση του εκτουρκισμού, αφού σ’ αυτή την τραγική για το Γένος μας περίοδο θρησκευτικότητα και εθνισμός είχαν ταυτισθεί. Με τις διδαχές και το μαρτυρικό του θάνατο έγινε σύμβολο αντιστάσεως του λαού, στέργιωσε την πίστη των ραγιάδων και έδωσε ελπίδες καινούργιας ζωής. Το αξιοθαύμαστο παράδειγμά του απέβη καινούργια πηγή ενδυναμώσεως των χριστιανών στον αγώνα τους για τη διατήρηση της θρησκευτικής και εθνικής ελευθερίας.
Αλλά και η κοινωνική διάσταση του έργου του αγίου Κοσμά παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον. Ο άγιος Κοσμάς σε μια δύσκολη περίοδο για το Γένος εμφανίζεται ως πρωτοπόρος στον ορίζοντα των κοινωνικών αναγεννητών του Ελληνισμού. Οι διδαχές του αναφέρονται στην κοινωνική δικαιοσύνη, στην ισότητα των δύο φύλων, στην κατάργηση της πολυτέλειας, στην ολιγάρκεια, στην ίδρυση κοινωφελών έργων. Ο πατρο-Κοσμάς πολέμησε το απάνθρωπο φαινόμενο της ληστείας, μίλησε για την αξία της εργασίας, την τήρηση της αργίας της Κυριακής, την ιερότητα του γάμου, τη σπουδαιότητα του συζυγικού βίου και της εγκράτειας. Αγωνίστηκε με όλες του τις δυνάμεις για την ανακούφιση της ανθρώπινης δυστυχίας, την περίθαλψη των φτωχών, το σεβασμό του ανθρωπίνου προσώπου.
Παρόλο που το κηρυκτικό του έργο αποσκοπούσε στην τόνωση του ορθόδοξου και εθνικού φρονήματος των ραγιάδων, εν τούτοις δεν προσφέρεται για αναζητήσεις στις διδαχές του στοιχείων για τη θεμελίωση συγχρόνων εθνικιστικών ή εθνοφυλετικών τάσεων και φαινομένων θρησκευτικού φανατισμού και μισαλλοδοξίας. Και τούτο, γιατί ο άγιος κινούνταν μέσα στα πλαίσια της σωστής αποστολικής και πατερικής παρδόσεως. Το κήρυγμά του πρόβαλε τον ελληνισμό και την Ορθοδοξία ως τα αμετακίνητα θεμέλια, χωρίς εκρήξεις θρησκευτικής μισσαλοδοξίας και χωρίς εθνικιστικούς παροξυσμούς. Στα κηρύγματά του τόνιζε με ιδιαίτερη έμφαση τις αρετές της αγάπης, της δικαιοσύνης, της ελεημοσύνης όχι μόνο μεταξύ των χριστιανών, αλλά και προς τους πιστούς των άλλων θρησκειών. Γι’ αυτό κατέκρινε όλους όσους αδικούσαν ΄΄ή Χριστιανούς ή Εβραίους ή Τούρκους ή Φράγκους΄΄. Έτσι εξηγείται ο μεγάλος σεβασμός των μουσουλμάνων στο πρόσωπό του.
Πέραν αυτών ο άγιος Κοσμάς ήταν και ένας μεγάλος μετά Χριστόν προφήτης, που εντυπωσιάζει με το πλήθος, την ποικιλία και την ακριβολόγο διατύπωση των προφητειών του, από τις οποίες οι περισσότερες έχουν ήδη εκπληρωθεί. Οι προφητείες του αγίου Κοσμά είναι πολλές και ποικίλες. Αναφέρονται στην απελευθέρωση του Δούλου Γένους, στο μέλλον προσώπων και πόλεων, στο μέλλον της ανθρωπότητας και στις καταπληκτικές εφευρέσεις της επιστήμης.
Για τους σκλαβωμένους Έλληνες οι προφητείες του αγίου Κοσμά ήταν το πιο αγαπημένο τους ανάγνωσμα. Αυτές ανεπτέρωναν το ηθικό, τόνωναν το φρόνημά τους και έτρεφαν τη γλυκειά ελπίδα της εθνικής ανάστασης. Η διαρκής αναφορά του στο ΄΄ποθούμενον΄΄ απετέλεσε για τους αγωνιστές του ’21 την ουσιαστικότερη ενθάρρυνση στον αγώνα τους και για τις λαϊκές μάζες το σίγουρο ερχομό της μεγάλης μέρας της λευτεριάς.
Γενικά ο άγιος Κοσμάς υπήρξε ένας θερμός κήρυκας πνευματικού διαφωτισμού, κοινωνικής αλληλεγγύης, δικαιοσύνης και ελευθερίας. Ένα από τα εκλεκτότερα όργανα της θείας πρόνοιας για την περιστολή του κακού και την πνευματική αναγέννηση του Έθνους. Μια προσωπικότητα που παραμένει ανεξίτηλη στη συνείδηση του Γένους, που τον χαρακτήρισε ως τον μεγαλύτερο μετά την άλωση Έλληνα. Το κήρυγμά του είχε τεράστια απήχηση στο βαλκανικό χώρο. Ο βούλγαρος καθηγητής D.Kenanon σε μελέτη του απέδειξε τη σημασία που είχε το κήρυγμα του αγίου Κοσμά για την αφύπνιση των ιστοριογραφικών ενδιαφερόντων του αγίου Παϊσίου του Χιλανδαρινού. Τον αποκαλεί πατέρα της ελληνικής αναγεννήσεως, αντίβαρο στη εκκοσμικευμένη δυτική αναγέννηση και τον διαφωτισμό του Βολταίρου.
Για μας τους Νεοέλληνες δεν υπάρχει άλλος δρόμος από εκείνον που μας δείχνει η φωτεινή μορφή του μεγάλου ιεραποστόλου και εθναποστόλου Κοσμά του Αιτωλού. Είναι ο δρόμος της δοκιμασμένης ελληνορθοδόξου παραδόσεως, η οποία δεν είναι μια στείρα παρελθοντολογία ούτε μια άγονη επιστροφή σε παρωχημένες μορφές ζωής, αλλά ένας συσσωρευτής πείρας ζωής, ένα δυναμικό γίγνεσθαι και μια ζωντανή παρουσία, που γονιμοποιεί και τρέφει τη νεοελληνική μας διάρκεια.
Αυτή την παράδοση έχουμε χρέος να τη διαφυλάξουμε ως κόρη οφθαλμού, αν θέλουμε να διατηρήσουμε την εθνική μας αυτοσυνειδησία και ταυτότητα και να μη γίνουμε ένας λαός άχρωμος, κοσμοπολίτικος, χωρίς ιδανικά, που δεν θα έχει τίποτε το διαφορετικό από τους άλλους.