Γράφει ο Γεώργιος Γκοβέσης, ιστορικός-συγγραφέας*
Η Halide Edip (Adıvar) γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 1882 και ο πατέρας της ήταν ο εβραϊκής καταγωγής Mehmet Edip Μπέης[1]. Ο πατέρας της διετέλεσε επί σειρά ετών διευθυντής στα υποκαταστήματα της Regie στα Ιωάννινα και στην Προύσα [2]. Από τα παιδικά της χρόνια δέχτηκε μεγάλες επιρροές από τον πατέρα της ο οποίος ήταν θαυμαστής του δυτικού πολιτισμού και από τη γιαγιά της η οποία της διηγούνταν λαϊκές ιστορίες και παραμύθια.[3]
Η Halide Edip ήταν η πρώτη μουσουλμάνα που αποφοίτησε από το Αμερικανικό Λύκειο του Ουσκουντάρ (Χρυσούπολη) το 1901 και μάλιστα παντρεύτηκε τον καθηγητή της των μαθηματικών στο σχολείο αυτό Salih Zeki. Με το όνομα Halide Zeki άρχισε να αρθρογραφεί στις οθωμανικές-τουρκικές εφημερίδες υπερασπιζόμενη τα δικαιώματα των γυναικών. Τα άρθρα της αυτά προκάλεσαν την έντονη αντίδραση των θρησκευόμενων κύκλων και όταν συνέβηκε το αντικίνημα της 31 Μαρτίου 1909 εναντίον των Νεότουρκων στο οποίο είχαν ενεργό ανάμειξη ακραίοι ισλαμιστές η Halide Edip μαζί με το σύζυγο της κατέφυγε στη Αίγυπτο.[4] Το αντικίνημα κατεστάλη γρήγορα και τον Οκτώβριο του ίδιου έτους η Halide Edip με το σύζυγο της επέστρεψε από την Αίγυπτο στην Κωνσταντινούπολη και δίδαξε σε σχολεία θηλέων της Κωνσταντινούπολης και στη συνέχεια διορίστηκε επιθεωρητής στα σχολεία αυτά, ενώ παράλληλα δημοσίευε άρθρα της στο περιοδικό Türk Yurdu (Τουρκική Πατρίδα). Το 1910 χώρισε από το σύζυγο της αφού δε μπορούσε να ανεχτεί την ύπαρξη μίας άλλης συζύγου εκτός από αυτήν.[5]
Κατά τη διάρκεια των Βαλκανικών Πολέμων υπηρέτησε ως εθελόντρια σε στρατιωτικά νοσοκομεία. Το 1916 ενώ ύστερα από πρόσκληση του Cemal Paşa μετέβη στη Βηρυτό και στη Δαμασκό όπου εργάστηκε για ένα χρόνο ως επιθεωρητής των εκεί οθωμανικών-τουρκικών σχολείων. Το 1917 παντρεύτηκε το γιατρό Adnan Adıvar γιό του επιχειρηματία από το Τσανάκκαλε Bahai Εφέντη.
Το 1918 έγινε καθηγήτρια «Δυτικής Φιλολογίας» στο Τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Κωνσταντινούπολης.
Μετά την ανακωχή του Μούδρου (17/30 Οκτωβρίου 1918) και την απόβαση του ελληνικού στρατού στη Σμύρνη στις 15 Μαΐου 1919, στις 23 Μαΐου 1919 η Halide Edip συμμετείχε ενεργά στο πρώτο από μια σειρά μεγάλων συλλαλητηρίων διαμαρτυρίας γνωστών ως συλλαλητήρια του Sultanahmet (Sultanahmet Mitingleri) που διοργανώθηκαν στην πλατεία Sultanahmet της Κωνσταντινούπολης, όπου με δακρυσμένα από συγκίνηση μάτια εκφώνησε έναν φλογερό πατριωτικό λόγο που καλούσε τα πλήθη σε αντίσταση κλείνοντας τον με την παρότρυνση προς τα πλήθη: «Σας καλώ να ορκιστείτε κάτω από τους μιναρέδες αυτούς που κλαίνε, ότι δεν πρόκειται να αποφύγουμε κανέναν φόβο και κανέναν κόπο μέχρι την ημέρα που η Τουρκία θα αποκτήσει την ανεξαρτησία της και το δικαίωμα να υπάρχει». [6]
Η Halide Edip την περίοδο εκείνη είχε ταχθεί υπέρ της υπαγωγής της Κωνσταντινούπολης υπό την εντολή των Η.Π.Α προκειμένου να αποφευχθεί η επερχόμενη κατοχή της από τις συμμαχικές δυνάμεις της Αντάντ. Για το σκοπό αυτό στις 10 Αυγούστου 1919 έγραψε μια επιστολή προς τον Κεμάλ (Ατατούρκ) όπου υπερασπιζόταν με θέρμη αυτή της τη θέση. Τις ίδιες ιδέες την περίοδο εκείνη είχε και ο Ismet Paşa (Inönü).[7]
Για την ομιλία της στο συλλαλητήριο του Sultanahmet ξεκίνησε δικαστική έρευνα με αποτέλεσμα, όταν ο Σουλτάνος Mehmet Vahdettin VI’ ύστερα από πιέσεις των συμμαχικών δυνάμεων στις 11 Απριλίου 1920 διέταξε το κλείσιμο του τελευταίου Οθωμανικού Κοινοβουλίου meclis i mebusan, η ίδια μαζί με το βουλευτή σύζυγο της Adnan Adıvar να φύγουν κρυφά με πλαστές ταυτότητες για την Ανατολία όπου συμμετείχε στις τάξεις των κεμαλικών δυνάμεων στον πόλεμο κατά των ξένων στρατευμάτων.[8]
Στην Ανατολία η Halide Edip υπηρέτησε σε στρατιωτικά νοσοκομεία με το βαθμό του δεκανέα, του λοχία και του επιλοχία. Τα βιώματα της από το μέτωπο τα κατέγραψε στα απομνημονεύματα της τα οποία εκδόθηκαν το 1962 με τίτλο Türkün Ateşle imtihanı (Η δοκιμασία του Τούρκου με τη Φωτιά), καθώς και στο μυθιστόρημα της Ateşten Gömlek (Πουκάμισο από Φωτιά) που έγραψε στο 1923.
Μετά την ίδρυση της Τουρκικής Δημοκρατίας ο σύζυγος της Halide Edip Adnan Adıvar το 1923 εξελέγη βουλευτής στη Μεγάλη Τουρκική Εθνοσυνέλευση γρήγορα όμως η Halide Edip ήλθε σε διαφωνία με το Μουσταφά Κεμάλ (Ατατούρκ) και το 1925 το ζεύγος Adıvar εγκατέλειψε τη χώρα. Κατά την πολυετή παραμονή της στο εξωτερικό η Halide Edip έζησε κυρίως στη Γαλλία και στην Αγγλία δίδαξε σε πανεπιστήμια της Γαλλίας, της Αγγλίας ενώ κατά το ακαδημαϊκό έτος 1931-1932 δίδαξε «Σύγχρονη Τουρκική Σκέψη και Λογοτεχνία» στο Πανεπιστήμιο Columbia των Η.Π.Α σαν επισκέπτρια καθηγήτρια Το 1935 ύστερα από πρόσκληση του Μαχάτμα Γκάντι μετέβη στην Ινδία όπου δίδαξε ως επισκέπτρια καθηγήτρια στο νεοιδρυθέν Ισλαμικό Πανεπιστήμιο του Δελχί και στα Πανεπιστήμια της Καλκούτα, του Μπεναρές, του Χαϊνταραμπάντ, της Λαχόρης και του Πεσαβάρ.
Το 1936 εξέδωσε στο Λονδίνο στα αγγλικά το κορυφαίο της δημιούργημα The Clown and his Daughter (Ο Κλόουν και η Κόρη του) το οποίο αργότερα κυκλοφόρησε στα τουρκικά με τον τίτλο Sinekli Bakkal (Ο Μπακάλης με τις Μύγες).
Το 1939 μετά το θάνατο του Κεμάλ Ατατούρκ (10 Νοεμβρίου 1938) και την ανάληψη της θέσης του Προέδρου της Δημοκρατίας από τον Ismet Inönü το ζεύγος Adıvar επέστρεψε στην Τουρκία και η Halide Edip διορίστηκε Καθηγήτρια Αγγλικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Κωνσταντινουπόλεως.
Το 1942 το μυθιστόρημα της Sinekli Bakkal βραβεύτηκε από το (κυβερνών) Ρεπουμπλικανικό Λαϊκό Κόμμα CHP.
Το 1950 η Halide Edip Adıvar εξελέγη ανεξάρτητη βουλευτής Σμύρνης μέσα από το ψηφοδέλτιο του Δημοκρατικού Κόμματος των Adnan Menderes και Celal Bayar, όμως στην πορεία διαφώνησε με την πολιτική του κόμματος αυτού και αποσύρθηκε από την πολιτική. Ο θάνατος του συζύγου της Adnan Adıvar το 1955 αποτέλεσε μεγάλο πλήγμα για την Halide Edip η οποία αποσύρθηκε από το δημόσιο βίο και αφιερώθηκε στη συγγραφή έργων με θέμα το μικρασιατικό πόλεμο. Απεβίωσε στην Κωνσταντινούπολη το 1964.
Η Halide Edip Adıvar αποτέλεσε υπέρμαχο του εκδυτικισμού της οθωμανικής και στη συνέχεια της τουρκικής κοινωνίας και πολιτείας όχι όμως με την εισαγωγή των δυτικών θεσμών και του δυτικού τρόπου ζωής ως έχουν αλλά προσαρμοσμένων στα ήθη και τα έθιμα των κατοίκων της χώρας και με σεβασμό απέναντι στο Ισλάμ.[9] Για το λόγο αυτό και η Halide Edip ήταν αντίθετη σε ριζικές πολιτικές και κοινωνικές αλλαγές οι οποίες προκαλούσαν έντονες αναταράξεις στον κοινωνικό ιστό. Η ίδια στο έργο της δίνει ιδιαίτερη βαρύτητα στο ρόλο της γυναίκας στο κοινωνικό γίγνεσθαι ενώ είναι και ο πατριωτισμός ο οποίος και κυριαρχεί σε μεγάλο μέρος του έργου της.
Στο κορυφαίο της δημιούργημα το μυθιστόρημα Sinekli Bakkal η Halide Edip παρουσιάζει τη σύγκρουση των πολιτισμών στην οθωμανική-τουρκική κοινωνία κατά την περίοδο της βασιλείας του σουλτάνου Abdulhamid II’ (1876-1909). Στο μυθιστόρημα η Emine κόρη του Ιμάμη μιας γειτονιάς της Κωνσταντινούπολης ερωτεύεται τον Tevfik που έχει μπακάλικο και είναι και καραγκιοζοπαίχτης, τον παντρεύεται χωρίς την άδεια του πατέρα της και αποκτάει μαζί του μία κόρη τη Rabia. Όμως η Emine χωρίζει με τον Tevfik και η μικρή Rabia μεγαλώνει μαζί με τον Ιμάμη παππού της από τον οποίο παίρνει μια αυστηρή θρησκευτική εκπαίδευση. Η Rabia έχει το χάρισμα της καλλιφωνίας και απαγγέλει το Ιερό Κοράνιο σε τεμένη και σε σπίτια, ενώ παίρνει μαθήματα μουσικής από το Μεβλεβή Δερβίση Vehbi Dede και τον Ιταλό δάσκαλο του πιάνου Peregrini. Η Rabia συναντά τον πατέρα της, αισθάνεται μεγάλη αγάπη για αυτόν και αποφασίζει να ζήσει μαζί του. Όταν ο πατέρας της εξορίζεται με την κατηγορία ότι βοηθούσε τους Νεότουρκους η Rabia αναλαμβάνει να κρατήσει το μπακάλικο του. Στο μεταξύ ο Peregrini έχει κληρονομήσει μια μεγάλη περιουσία και προκειμένου και προκειμένου τη Rabia γίνεται μουσουλμάνος και εγκαθίσταται μόνιμα στην Κωνσταντινούπολη. Με το κίνημα και την επικράτηση των Νεότουρκων το 1908 ο πατέρας της Rabia επιστρέφει στην Κωνσταντινούπολη και η Rabia παντρεύεται τον Peregrini και ζει ευτυχισμένη στην Κωνσταντινούπολη στη γειτονιά που μεγάλωσε. Στο μυθιστόρημα αυτό την κουλτούρα της Ανατολής συμβολίζει ο Μεβλεβή Δερβίσης Vehbi Dede και τη δυτική ο Peregrini. Η Halide Edip μέσα από τον Peregrini, ο οποίος θαυμάζει τη γειτονιά του Μπακάλη με τις μύγες, δίνει βαρύτητα στην κουλτούρα της Ανατολής η οποία στην ουσία επικρατεί στη διαμάχη των πολιτισμών στην Τουρκία. Στο ίδιο μυθιστόρημα η συγγραφέας επικρίνει το Κίνημα των Νεότουρκων για το βίαιο ξερίζωμα θεσμών που υπήρχαν από αιώνες και για τη μεγάλη κοινωνική αναταραχή που προκάλεσε.
Έργα της Halide Edip Adivar είναι:
Μυθιστορήματα: Heyula (Το Στοιχιό) 1909, Raik’in Annesi (Η Μητέρα του Ραϊκ) 1909, Seviye Talip 1910, Handan 1912, Yeni Turan (Νέο Τουράν) 1912, Son Eseri (Το Τελευταίο Έργο) 1913, Mev’ud Hukum (Η Υποσχεθείσα Απόφαση) 1918, Ateşten Gömlek (Πουκάμισο από Φωτιά) 1923, Vurun Kahpeye (Χτυπήστε την Πόρνη) 1923, Kalp Ağrısı (Πόνος Καρδιάς) 1924, Zeyno’nun Oğlu (Ο Γιός της Ζεϊνό) 1928, Sinekli Bakkal (Ο Μπακάλης με τις Μύγες) 1936,Yolpalas Cinayeti (Το Έγκλημα του Γιολπαλάς) 1937, Tatarcik 1939, Sonsuz Panayir (Το Πανηγύρι Χωρίς Τέλος) 1946, Döner Ayna (Ο Περιστρεφόμενος Καθρέπτης) 1954, Akile Hanim Sokağı (Η Οδός Ακιλλέ Χανούμ) 1958, Kerim Ustanιn Oğlu (Ο Γιός του Μαστρο Κερίμ) 1958, Sevda Sokağı Komedyasι (Η Κωμωδία της Οδού Σεβντά) 1959, Çaresiz (Χωρίς Ελπίδα) 1961, Hayat Parçalari (Κομμάτια Ζωής) 1963.
Διηγήματα: Harap Mabetler (Ερειπωμένα Τεμένη) 1911, Dağa Çıkan Kurt (Ο Λύκος που βγήκε στο βουνό) 1922, Kubbede Kalan Hoş Seda (Ο Ευχάριστος ήχος που έμεινε στο Θόλο).
Θεατρικά Έργα: Kenan Çobanları (Οι Βοσκοί του Κενάν) 1916, Mask ve Ruh (Μάσκα και Ψυχή) 1945.
Απομνημονεύματα: Türkün Ateşle Imtihani (Η δοκιμασία του Τούρκου με τη φωτιά) 1962, Mor Salkimli Ev (Το Σπίτι με τις Μωβ Περικοκλάδες) 1963.
Άλλα έργα: Talim ve Terbiye (Εκπαίδευση) 1911, Turkey Faces West (Η Τουρκία Αντιμετωπίζει τη Δύση) 1930, Conflict of East and West in Turkey (Η Σύγκρουση της Ανατολής με τη Δύση στην Τουρκία) 1935, Inside India (Μέσα στην Ινδία) 1937, Türkiye’de Şark–Garp ve Amerikan Tesisleri (Η Ανατολή-Δύση στην Τουρκία και οι Αμερικανικές Εγκαταστάσεις )1955, Ingiliz Edebiyat Tarihi (Η Ιστορία της Αγγλικής Λογοτεχνίας), 3 τόμοι 1940-1949, Doktor Abdülhak Adivar (Ο Γιατρός Αμπντουλχάκ Αντιβάρ) 1956[10].
* Ο Γεώργιος Γκοβέσης γεννήθηκε στην Αθήνα τον Ιούνιο του 1968, κατάγεται από την Ορεινή Κορινθία και είναι μόνιμος κάτοικος Ξάνθης. Το 1990 αποφοίτησε από το τμήμα Κοινωνιολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου Αθηνών, το 1993 έλαβε μεταπτυχιακό Master of Arts Πολιτικών Επιστημών από το Πανεπιστήμιο Κωνσταντινουπόλεως ως υπότροφος του Οικουμενικού Πατριαρχείου και το 2002 αναγορεύθηκε διδάκτορας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Βιβλία, επιστημονικές εργασίες και άρθρα του έχουν δημοσιευτεί στην Ελλάδα και στην Τουρκία. Στην Ελλάδα τα βιβλία του κυκλοφορούν από τις Εκδόσεις Σπανίδης Ξάνθη.
[1] Yeşilyurt Evrim, Halide Edip ADIVAR,HAYATI ve Eserleri, Άγκυρα 2002, σελ 8.
[2] Πρόκειται για τη “Regie Compagnie interessee des tabacs de l’empire Ottoman” εταιρεία που είχε ιδρυθεί από τους Γάλλους το 1883 και είχε αναλάβει το μονοπώλιο του καπνού για την αποπληρωμή του οθωμανικού χρέους .βλ. Haydar Kazgan «Duyun-i Umumiye» σε Tanzimat’tan Cumhuriyet”e Türkiye Ansiklopedisi, Κωνσταντινούπολη 1985, τόμος 3ος σελ 710,711,712.
[3] Işık Ihsan, Türkiye Yazarlar Ansiklopedisi, Κωνσταντινούπολη 2004, τόμος 1, σελ 33.
[4] Γκοβέσης, Γεώργιος Λογοτεχνία και Τουρκισμός κατά την ύστερη οθωμανική περίοδο- Το μυθιστόρημα του Ομέρ Σεϊφεττήν «Το Ημερολόγιο ενός Αρμένιου Νέου» «Οι επτά κοιμουμένοι» ή οι άνθρωποι των σπηλαίων», Ξάνθη 2007, σελ. 44.
[5] Yeşilyurt Evrim, όπ.π., σελ 10.
[6] Πρόκειται για μια σειρά μαζικών συλλαλητηρίων που διοργανώθηκαν από τουρκικές εθνικιστικές οργανώσεις στην ομώνυμη πλατεία της Κωνσταντινούπολης στις 23 Μαΐου 1919, 30 Μαΐου 1919, 10 Οκτωβρίου 1919 και 13 Ιανουαρίου 1920. Βλ. Akşin Sina, Tanör Bülent, Boratav Korkut, Yakınçağ Türkiye Tarihi, Κωνσταντινούπολη 2003, τόμος 1, σελ 74.
[7] Avcioglu Doğan, Milli Kurtuluş Tarihi 1835’den 1995’e, Κωνσταντινούπολη 1989, τόμος 1, σελ 278, 279, 280.
[8] Πρόκειται για το Κοινοβούλιο που στις 17 Φεβρουαρίου 1920 με πρωτοβουλία των εθνικιστών υιοθέτησε τον «Εθνικό Όρκο» (Misak ı Milli) με τον οποίο καθορίζονταν τα έσχατα όρια υποχώρησης του Οθωμανικού Κράτους που στην ουσία ήταν τα σύνορα του τουρκικού έθνους -κράτους. Βλ. Sina Akşin, Bülent Tanör, Korkut Boratav, όπ.π., τόμος 1, σελ 86, 87.
[9] BÜYÜK LAROUSE Sözlük ve Ansiklopedisi, Κωνσταντινούπολη 1993, τόμος 1, σελ. 38.
[10] Yeşilyurt Evrim, όπ.π., σελ 18,19,20.
