Με κάθε ιεροπρέπεια και σύμφωνα με την από αιώνων διαμορφωμένη παράδοση εορτάσθηκε την Κυριακή 9 Μαρτίου 2025, στην Ιερά Καθέδρα της Πρωτοθρόνου Εκκλησίας της Κωνσταντινουπόλεως, η Κυριακή της Ορθοδοξίας.
Η Α.Θ. Παναγιότης ο Οικουμενικός Πατριάρχης κ.κ Βαρθολομαίος προέστη της Θείας Λειτουργίας, συλλειτουργούντος του Μακαριωτάτου Μητροπολίτου Κιέβου και πάσης Ουκρανίας κ. Επιφανίου.
Τον θείο λόγο κήρυξε ο Πανοσιολ. Αρχιμανδρίτης κ. Ισίδωρος Κάτσος, Επίκουρος Καθηγητής της Θεολογικής Επιστημολογίας και της Φιλοσοφίας στη Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Παραθέτουμε το κείμενο και το βίντεο της ομιλίας.
Λόγος ἐκφωνηθεὶς τῇ πρώτῃ Κυριακῇ τῶν ἁγίων Νηστειῶν, ἐν τῷ Πανσέπτῳ Πατριαρχικῷ Ναῷ τῆς τοῦ Χριστοῦ Μεγάλης Ἐκκλησίας, εἰς ἀνάμνησιν τῆς ἀναστηλώσεως τῶν ἁγίων καὶ σεπτῶν Εἰκόνων
Ὑπὸ τοῦ Ἀρχιμανδρίτου Ἰσιδώρου Κάτσου, Ἐπικούρου Καθηγητοῦ τῆς Θεολογικῆς Ἐπιστημολογίας καὶ τῆς Φιλοσοφίας ἐν τῇ Θεολογικῇ Σχολῇ τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν
***
Παναγιώτατε, Θειότατε καὶ Προσκυνητέ μοι Πάτερ καὶ Δέσποτα,
Μακαριώτατε Μητροπολῖτα Κιέβου καὶ πάσης Οὐκρανίας,
Σεπτὴ χορεία τῶν Θεολέκτων Ἱεραρχῶν,
Ἐξοχώτατε κύριε Πρέσβυ,
Ἐντιμολογιώτατοι καὶ Φιλογενέστατοι Ἄρχοντες,
Τίμιον Πρεσβυτέριον καὶ ἐν Χριστῷ Διάκονοι τῆς Μεγάλης Ἐκκλησίας,
Ἀγγελικὴ χοροστασία τῶν ἐνθάδε μοναχῶν καὶ μοναζουσῶν,
Εὐλογημένε λαὲ τῆς Βασιλίδος τῶν πόλεων,
Καθὼς ἡ ἀκτὶς τοῦ ἡλίου διερχομένη διὰ τῆς ὑάλου, καθιστᾶ μὲν διαφανὲς τὸ ὑποκείμενον, αὐτὴ δὲ οὐδόλως φθείρεται, οὕτω καὶ ἡ ἱερὰ λάμψις τῶν θείων εἰκόνων, εἰσερχομένη διὰ τῶν ὀφθαλμῶν, καθαίρει τὸν νοῦν ἡμῶν τῶν γηΐνων προσπαθειῶν καὶ ἀνυψοῖ πρὸς τὴν θεωρίαν τῶν νοητῶν. Διότι ὁ ἄϋλος Λόγος, ὁ ὢν ἀεὶ ἐν τοῖς κόλποις τοῦ Πατρός, ἐνδυθεὶς τὴν ἡμετέραν ὕλην, καταδέχεται νὰ εἰκονογραφῆται· καὶ ὃν ἄλλοτε οἱ Ἄγγελοι ἐθεώρουν μετὰ τρόμου, νῦν ἡμεῖς οἱ ταπεινοὶ ἀσπαζόμεθα ἐν εἰκόνι. Ἀνεσπέρου κάλλους νοερὸν ἄνθος! Θαῦμα ὑπέρτερον τῶν θαυμάτων! Ἡ εἰκὼν ὁμιλεῖ ἐν σιγῇ, κινεῖ πρὸς ἀρετὴν ἐν ἀκινησίᾳ, ὑπογράφει τὴν ἀφθαρσίαν ἐν φθαρτοῖς χρώμασι.
Πρὸς τὴν Ὑμετέραν λοιπὸν Θεοδόξαστον Παναγιότητα, τὴν κοσμοῦσαν τὸν θρόνον τοῦ Χρυσοστόμου, προσάγω τὸν περὶ τοῦ μυστηρίου τούτου λόγον, τρέμων μέν, θαρρῶν δὲ τῇ Ὑμετέρᾳ προτροπῇ, ὡς μικρὸν λύχνον πρὸς τὸν ἥλιον, ὡς σταγόνα ὕδατος πρὸς τὸ πέλαγος, ὡς ψιχίον πρὸς τὸν ἄρτον τῆς ζωῆς.
Ἐν ταύτῃ τῇ περικαλλεστάτῃ πασῶν τῶν μητροπόλεων, ἔνθα ἵδρυται τὸ θεῖον τέμενος τῆς τοῦ Θεοῦ Σοφίας, θείῳ βουλήματι ἐν ἔτει ὀκτακοσιοστῷ τεσσαρακοστῷ τρίτῳ ἀπὸ τῆς ἐνσάρκου οἰκονομίας τοῦ Σωτῆρος ἡμῶν, ἡ πάντιμος εἰκὼν τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, τῆς Θεοτόκου, τῶν Ἀγγέλων καὶ πάντων τῶν Ἁγίων, ἀποκατεστάθη λαμπρῶς καὶ πανηγυρικῶς, εἰς δόξαν μὲν τῆς Ἁγίας καὶ Ὁμοουσίου Τριάδος, εἰς ἐντροπὴν δὲ τῶν εἰκονομάχων.
Τὸ θεῖον καὶ ὑπερφυὲς τοῦτο γεγονὸς οὐκ εἰκῆ ἐτελέσθη ἐν τῇ Βασιλευούσῃ πόλει. Διότι, καθὼς ὁ Κύριος ἡμῶν ὑπέστη τὸ σωτήριον πάθος ἐν Ἱερουσαλήμ, οὕτω καὶ ἡ εἰκὼν Αὐτοῦ ἐπετέλεσε τὸν οἰκεῖον θρίαμβον ἐν Κωνσταντινουπόλει. Καθὼς δὲ ἡ Ἱερουσαλὴμ εἶναι ἁγία πόλις, ἔνθα ἐτελειώθη τὸ μυστήριον τῆς ἡμετέρας σωτηρίας, οὕτω καὶ ἡ Κωνσταντινούπολις καθίσταται ὁ αἰώνιος τόπος τοῦ Θριάμβου τῆς Ὀρθοδοξίας.
Ἡ θεολογία τῆς εἰκόνος, ἥτις ἐθριάμβευσεν ἐνταῦθα, δὲν εἶναι ἁπλοῦν μέρος τῆς ἱερᾶς παραδόσεως, ἀλλὰ καθίσταται αὐτὸ τοῦτο τὸ θεμέλιον τῆς ὀρθοδόξου αὐτοσυνειδησίας. Ἡ Κωνσταντινούπολις παραμένει αἰωνίως ὡς οἱονεὶ εἰκὼν καθ’ ἑαυτήν, ὡς τύπος καὶ προεικόνισμα τῆς μελλούσης Βασιλείας, ἔνθα οἱ ἅγιοι καὶ οἱ δίκαιοι θὰ διαλάμψουν ἐν τῷ φωτὶ τῆς θείας δόξης.
Λέγουν μὲν οἱ σοφοὶ τῶν φυσικῶν ἐπιστημῶν – καὶ δὲν ἀπορρίπτομεν τὴν γνῶσιν αὐτῶν – ὅτι τὸ ὁρώμενον ἐν τῷ κόσμῳ οὐδέποτε εἶναι τὸ «παρόν», ἀλλὰ τὸ «ἤδη παρελθόν». Τοῦτο συμβαίνει ἕνεκα τῆς πεπερασμένης ταχύτητος τοῦ φωτὸς καὶ τῆς ἀναγκαίας μεσιτείας τῶν αἰσθήσεών μας. Καὶ ἐὰν μὲν ἔχῃ οὕτω – δὲν ἀντιλέγομεν – ἀλλ’ ἐν τῇ θείᾳ οἰκονομίᾳ θεωροῦμεν τι κρεῖττον καὶ ὑπέρτερον.
Ἐπείπερ ὁ οὐρανοφάντωρ Βασίλειος, ὁ ὀρθοδοξίας τῇ Ἐκκλησίᾳ βλύσας διδάγματα, διδάσκει ἡμᾶς ὅτι «ἡ τῆς εἰκόνος τιμὴ ἐπὶ τὸ πρωτότυπον διαβαίνει»[1]. Διὰ τοῦτο δὲν προσκυνοῦμεν τοὺς Ἁγίους ἐν ταῖς εἰκόσιν ὡς ξένους καὶ ἀπόντας, ἀλλ’ ὡς συμπαρόντας ἡμῖν ἐν μιᾷ καὶ τῇ αὐτῇ Ἐκκλησίᾳ. Καθότι ὁ χρόνος δὲν ἔχει δύναμιν κατὰ τῆς Ἐκκλησίας, ἀλλ’ ἡ Ἐκκλησία κατέχει τὸν χρόνον, καὶ καθιστᾶ «σήμερον» τὰ ἤδη γεγονότα καὶ τὰ μέλλοντα ἔτι νὰ γίνουν.
Ὅταν ὀρθρίζοντες πανηγυρικῶς ψάλλωμεν «σήμερον τῆς σωτηρίας ἡμῶν τὸ κεφάλαιον»[2], δὲν ποιοῦμεν τοῦτο ὡς ψιλὴν ἀνάμνησιν, ἀλλ’ ὡς πραγματικῶς συμμετέχοντες τῷ μέγᾳ μυστηρίῳ τῆς θείας οἰκονομίας. Οὕτω καὶ ἐν τῇ προσκυνήσει τῶν ἁγίων εἰκόνων, δὲν ἀποβλέπομεν πρὸς τὰ φθαρτὰ χρώματα ἢ τὰς σανίδας ὡς ἀναπόλησιν παρελθόντων βροτῶν, ἀλλὰ πρὸς αὐτοὺς τοὺς Ἁγίους, οἵτινες «ζῶσι τῷ Θεῷ»[3], κατὰ τὸν λόγον τοῦ Κυρίου περὶ τῶν πατριαρχῶν.
Ἀληθῶς εἶναι θαυμαστὸν καὶ μέγα μυστήριον, Θειότατε Δέσποτα· ἐν τῇ φύσει τὰ πάντα παρέρχονται, καὶ εἶναι ἀδύνατον νὰ κρατήσωμεν τὸ παρόν· ἐν δὲ τῇ Ἐκκλησίᾳ τοῦ Θεοῦ, ἵστανται τὰ πάντα ὡς ἐν ἀκινήτῳ παρόντι· ὅπερ δὲν εἶναι τὸ «παρόν» τοῦ χρόνου, ἀλλ’ ἡ μέθεξις τῆς αἰωνιότητος. Διὰ τοῦτο καὶ ἡ ἁγία εἰκὼν δὲν εἶναι ἁπλῶς ὑπόμνημα τοῦ παρελθόντος, ἀλλὰ θύρα καὶ παράθυρον τῆς αἰωνιότητος, δι’ ἧς θεωροῦμεν τὰ ἐν οὐρανοῖς.
Θαυμάσιον δὲ εἶναι καὶ τοῦτο, ὅτι ἐνῷ ὁ φιλόσοφος λέγει «οὐδὲν βλέπομεν ὡς εἶναι τώρα, ἀλλ’ ὡς ἦτο», ἡ Ἐκκλησία ἀντιφθέγγεται λέγουσα «πάντα ὁρῶμεν ὡς θὰ εἶναι ἐν τῇ βασιλείᾳ τοῦ Θεοῦ». Τοῦτο εἶναι τὸ μέγα μυστήριον τῆς ἐσχατολογικῆς θεωρίας, ὅπερ ἀποκαλύπτεται ἐν ταῖς εἰκόσι τῶν Ἁγίων. Διότι ὁ Ἅγιος δὲν εἰκονίζεται μόνον ὡς ἦτο ἐν τῷ βίῳ τούτῳ, ἀλλὰ καὶ ὡς εἶναι ἐν τῇ δόξῃ τοῦ Θεοῦ.
Τὴν δὲ Παράδοσιν ἡμῶν, ἢν οἱ θύραθεν ἐννοοῦσιν ὡς μετάδοσιν ἐκ παρελθόντος εἰς παρελθόν, ἡμεῖς γνωρίζομεν ὡς ζῶσαν παρουσίαν τοῦ Ἁγίου Πνεύματος ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ. Διότι δὲν παραλαμβάνομεν νεκρὰ γράμματα, ἀλλὰ τὴν ζῶσαν ἐμπειρίαν τῆς θεώσεως, ἥτις μαρτυρεῖται καὶ κηρύττεται διὰ τῶν εἰκόνων.
Ὅθεν, Παναγιώτατε Πάτερ, ἡ ἑορτὴ τοῦ Θριάμβου τῆς Ὀρθοδοξίας δὲν εἶναι μόνως ἱστορικὴ ἀνάμνησις τῆς νίκης κατὰ τῶν εἰκονομάχων, ἀλλὰ καὶ ἐγκαίνισις τῆς ἐπιγνώσεως ὅτι καὶ ἡ ὕλη ἁγιάζεται καὶ γίνεται θεοφόρος, καὶ ὅτι ὁ χρόνος τῆς Ἐκκλησίας δὲν εἶναι ἁπλῆ ῥοὴ παρερχομένων, ἀλλὰ «σήμερον» ἐν ᾧ συμμετέχουν πάντες οἱ αἰῶνες.
Καὶ τοῦτο εἶναι τὸ ὑπερφυὲς καὶ θεῖον, ὅτι, ἐνῷ αἱ αἰσθήσεις ἡμῶν ἀντιλαμβάνονται ἀεὶ τοῦ παρελθόντος, ἡ πίστις ἡμῶν γεύεται τῆς αἰωνιότητος. Καὶ ἐν τῇ εἰκόνι τοῦ Χριστοῦ καὶ τῶν Ἁγίων αὐτοῦ, δὲν θεωροῦμεν ἁπλῶς τὸ παρελθόν, ἀλλὰ καὶ προλαμβάνομεν τὸ μέλλον, καὶ βιοῦμεν τὸ παρὸν ἐν τῇ αἰωνιότητι.
* * *
Ὅταν περὶ τῆς μελέτης τῶν παρελθόντων ὁ θεοφιλὴς νοῦς ἐρευνᾷ, Θεοστήρικτε τῶν Ἐκκλησιῶν Σκέπη, ἐγείρεται εὐθέως τὸ ἐρώτημα· κατὰ τίνα τρόπον πρέπει τὴν ἱερὰν παράδοσιν νὰ μελετῶμεν καὶ νὰ ἐρευνῶμεν; Διότι τὸ παρελθὸν δὲν εἶναι τι νεκρὸν καὶ ἀπομεμακρυσμένον, ἀλλὰ ζῶν καὶ παρὸν ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ, ὡς ἡ θεολογία τῶν ἁγίων εἰκόνων διδάσκει ἡμᾶς.
Τρισσῶς δὲ διαιρεῖται ὁ τρόπος, καθ’ ὃν οἱ ἄνθρωποι διάκεινται πρὸς τὴν ἱερὰν παράδοσιν. Καὶ οἱ μὲν δύο τρόποι ἀστοχοῦσι τοῦ σκοποῦ, ὁ δὲ τρίτος, ὡς καθαρώτατος χρυσός, διαλάμπει ἐν τῇ συνειδήσει τῆς Ἐκκλησίας.
Πρῶτος λοιπὸν τρόπος ὑπάρχει ὁ τῶν δουλικῶς προσκειμένων εἰς τὰ παλαιά, οἵτινες ὁμοιάζουν πρὸς ἐκείνους τοὺς Φαρισαίους, περὶ ὧν ὁ Κύριος ἐμαρτύρησεν ὅτι ἀκυροῦσι τὴν ἐντολὴν τοῦ Θεοῦ διὰ τὴν παράδοσιν αὐτῶν[4]. Οὗτοι δὲν διακρίνουν μεταξὺ τοῦ καιρικοῦ καὶ τοῦ αἰωνίου, τοῦ ἐπουσιώδους καὶ τοῦ οὐσιώδους, τοῦ τύπου καὶ τοῦ πνεύματος. Καὶ ὅπως οἱ ἐν τῷ σπηλαίῳ τοῦ Πλάτωνος[5] δεσμῶται, οἵτινες θεώμενοι μόλις τὰς σκιὰς καὶ ταύτας ἀληθείας νομίζοντες, ἀρνοῦνται νὰ ἐπιστρέψουν πρὸς τὸ φῶς, οὕτω καὶ οὗτοι, τῇ προσκολλήσει τῶν παρελθόντων τυφλώττοντες, τὰ παρόντα οὐ δύνανται θεωρῆσαι.
Τούτους δὲ ὁ Ἅγιος Κυπριανὸς Καρχηδόνος ἐλέγχει λέγων· «Consuetudo sine veritate vetustas erroris est»[6] ἤτοι «ἡ συνήθεια ἄνευ ἀληθείας παλαιότης πλάνης ἐστίν». Καὶ ὁ θεσπέσιος Παῦλος βοᾶ· «Χριστὸς ἡμᾶς ἠλευθέρωσε· στήκετε οὖν καὶ μὴ πάλιν ζυγῷ δουλείας ἐνέχεσθε»[7]. Διότι ἡ δουλεία τῶν τύπων καὶ τῶν στοιχείων δὲν εἶναι σύμφωνος πρὸς τὸν Χριστόν, ἀλλὰ πρὸς τὸ γράμμα τὸ ἀποκτεῖνον[8].
Τὸ δὲ πάντων δεινότατον, ὅτι οἱ οὕτω διακείμενοι οὐδὲ τὸ παρελθὸν βλέπουν ἀληθῶς, ἀλλά τι φάντασμα καὶ εἴδωλον αὐτοῦ, κατὰ τὴν ἰδίαν αὐτῶν βούλησιν πεπλασμένον. Ὅπως οἱ ζωγραφοῦντες τὰς εἰκόνας ἄνευ τῆς γνώσεως τῶν κανόνων τῆς ἱερᾶς τέχνης, ἀλλὰ μιμούμενοι ἁπλῶς τὰ φαινόμενα, οὕτω καὶ οὗτοι θεωροῦσι μόνον τὸ ἐπιφαινόμενον τῆς παραδόσεως, οὐχὶ δὲ τὸ βάθος αὐτῆς.
Δεύτερος δὲ τρόπος ὑπάρχει ὁ τῶν ἐναντίως διακειμένων, οἵτινες μὲν νεωτερίζουν ἀεί, καταφρονοῦν δὲ τῶν παλαιῶν ὡς ἀρχαίων καὶ παρωχημένων. Οὗτοι δὲ λέγουν· «Ἡμεῖς μὲν ἐν φωτὶ περιπατοῦμεν, οἱ δὲ παλαιοὶ ἐν σκότει. Ἡμεῖς μὲν τῇ ἐπιστήμῃ χρώμεθα, ἐκεῖνοι δὲ τῇ δεισιδαιμονίᾳ. Ἡμεῖς μὲν ἐλεύθεροι, ἐκεῖνοι δὲ δοῦλοι τῶν προλήψεων».
Καὶ οὗτοι ἁμαρτάνουν χαλεπῶς, μὴ βλέποντες ὅτι καὶ αὐτοὶ εἶναι τέκνα τῶν παλαιῶν, καὶ ὅτι ἡ πίστις ἡμῶν δὲν ἄρχεται ἀπὸ ἐμοῦ ἢ σοῦ, ἀλλὰ παραδίδεται εἰς ἡμᾶς διὰ τῶν ἀποστόλων καὶ τῶν μετ’ αὐτοὺς καθηγησαμένων ἁγίων διδασκάλων.
Καὶ τίς ἡ καύχησις τῶν νεωτέρων; Οὗτοι δέ, οἱ βεβαπτισμένοι εἰς τὴν λήθην, νομίζουν ὅτι κατέχουν ἑαυτούς, καὶ καυχῶνται ὡς αὐτόριζοι. Ποῦ ἦσθα ὅτε τεθεμελίωτο ἡ γῆ; Ποῦ ἦσθα ὅτε ἐκτείνετο ὁ οὐρανός; Ποῦ ἦσθα ὅτε ὁ Λόγος ἐσαρκοῦτο; Οὐχὶ ἐν τῇ βουλῇ τοῦ Πατρός; Οὐχὶ ἐν τῇ σοφίᾳ τοῦ Υἱοῦ; Οὐχὶ ἐν τῇ ἀγάπῃ τοῦ Πνεύματος; Διὰ τοῦτο καὶ τώρα, εἶναι ἀναγκαῖον νὰ ἀνανήψουν οἱ ἄνθρωποι, καὶ νὰ γνωρίσουν ἑαυτοὺς ὡς εἰκόνα Θεοῦ καὶ ποίημα χειρῶν Ὑψίστου, οὐχὶ αὐτοδημιουργήτους, οὐδὲ αὐτογεννήτους, ἀλλὰ κληρονόμους παλαιᾶς σοφίας καὶ μύστας ἀρχαίων μυστηρίων.
Διὰ τοῦτο καὶ ὁ μακάριος Παῦλος ἐρωτᾶ· «Τί δὲ ἔχεις ὃ οὐκ ἔλαβες; εἰ δὲ καὶ ἔλαβες, τί καυχᾶσαι ὡς μὴ λαβών;»[9]. Οὕτω καὶ οἱ νεωτερισταὶ καυχῶνται, ὡς αὐτοὶ ἐξευρόντες τὴν ἀλήθειαν, καὶ οὐχὶ λαβόντες παρὰ τῶν πρὸ αὐτῶν.
Τρίτος δὲ καὶ θεοπρεπέστατος τρόπος ὑπάρχει, ὁ μεταξὺ τῶν δύο ἄκρων βαίνων, ὥσπερ ἡ βασιλικὴ ὁδός, περὶ ἧς οἱ θεοφόροι Πατέρες διαλέγονται. Οὗτος δὲ ὁ τρόπος εἰς τοὺς ἐν σοφίᾳ καὶ διακρίσει βιοῦντας ἀνήκει, οἵτινες σέβονται μὲν τὰ παλαιά, δὲν εἶναι ὅμως δοῦλοι αὐτῶν· καινοτομοῦν μέν, ἀλλὰ δὲν ἐπιδεικνύονται ἐπὶ τούτῳ.
Διὰ παραδείγματος ἐκ τῆς φύσεως ληφθέντος θὰ παραστήσωμεν τὸ λεγόμενον. Ὅταν ὁ σπόρος πίπτῃ εἰς τὴν γῆν, δὲν παραμένει ὁ αὐτός, ἀλλ’ ἀναβλαστάνει εἰς νέον φυτόν. Καὶ ὅμως, τὸ φυτὸν δὲν εἶναι ξένον πρὸς τὸν σπόρον, ἀλλ’ εἶναι αὐτὸς ὁ σπόρος, ὑπὸ ἄλλην μορφὴν ὑπάρξεως. Οὕτω καὶ ἡ παράδοσις, εἰσερχομένη εἰς τὴν καρδίαν τῆς Ἐκκλησίας, δὲν μένει ἀκίνητος καὶ νεκρά, ἀλλὰ βλαστάνει καὶ καρποφορεῖ. Καὶ καθάπερ ἐκ τοῦ αὐτοῦ σπέρματος φύεται ἓν καὶ τὸ αὐτὸ φυτόν, ὅμως ἡ μορφὴ καὶ ἡ ἀνάπτυξις αὐτοῦ ποικίλλουν ἀναλόγως τῶν ἐδαφῶν καὶ τῶν ἐποχῶν, οὕτω καὶ ἡ αὐτὴ παράδοσις καρποφορεῖ ποικιλοτρόπως κατὰ τοὺς διαφόρους καιροὺς καὶ τόπους.
Καὶ ὥσπερ ὁ ποταμὸς ἀναβλύζει μὲν ἐκ μιᾶς πηγῆς, ἀλλὰ σχηματίζει πολλὰς καμπὰς καὶ στροφάς, χωρὶς νὰ ἀπομακρύνηται τῆς φύσεώς του, οὕτω καὶ ἡ παράδοσις τῆς Ἐκκλησίας, ἐνῷ ποιεῖται πολλὰς στροφὰς κατὰ τοὺς αἰῶνας, διαμένει πάντοτε τῆς αὐτῆς φύσεως.
Ταῦτα πάντα, Θειότατε Δέσποτα, δὲν λέγονται ἁπλῶς, ἀλλὰ κυρίως ἐφαρμόζονται εἰς τὴν θεολογίαν τῶν ἁγίων εἰκόνων. Διότι ἐνταῦθα κάλλιστα ἐμφανίζεται τὸ μέγα μυστήριον τῆς Ἐκκλησίας.
Αἱ εἰκόνες, ὡς τύποι μὲν καὶ μορφαί, ὑπόκεινται εἰς τὴν ἀλλαγήν, καθὼς καὶ ἡμεῖς βλέπομεν τὰς διαφόρους τέχνας κατὰ τοὺς αἰῶνας. Ἄλλως ἔγραφον τοὺς ἁγίους οἱ πρὸ τοῦ Πανσελήνου, καὶ ἄλλως οἱ μετ’ αὐτόν· καὶ ἄλλως οἱ Κρῆτες, καὶ ἄλλως οἱ Μακεδόνες. Ἀλλ’ ὅμως, ἐν πᾶσι τούτοις, τὸ αὐτὸ μυστήριον τῆς θεώσεως καὶ τῆς ἐν Χριστῷ ἁγιότητος ὁμολογεῖται καὶ κηρύττεται. Τὸ μὲν γὰρ σχῆμα παρέρχεται, ἡ δὲ ἀλήθεια μένει.
Ἐκ τούτων λοιπὸν συμπεραίνομεν, ὅτι οὔτε εἰς τὰ παλαιὰ πρέπει νὰ προσκολλώμεθα δουλικῶς, οὔτε εἰς τὰ νέα νὰ παραδιδώμεθα ἀκρίτως, ἀλλὰ νὰ ἀκολουθῶμεν τὴν ἀλήθειαν τοῦ Χριστοῦ, ἥτις χθὲς καὶ σήμερον ἡ αὐτὴ καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας[10].
Τοῦτο θὰ πράξωμεν, ὅταν, κατὰ τὴν ἀποστολικὴν παραγγελίαν, πάντα δοκιμάζωμεν, τὸ δὲ καλὸν κατέχωμεν[11]. Δοκιμάζειν μὲν πάντα, τουτέστι νὰ διακρίνωμεν τὸ ἀληθὲς ἀπὸ τοῦ ψευδοῦς, τὸ οὐσιῶδες ἀπὸ τοῦ ἐπουσιώδους, τὸ αἰώνιον ἀπὸ τοῦ παροδικοῦ· κατέχειν δὲ τὸ καλόν, τουτέστι νὰ ἐγκολπωνώμεθα καὶ νὰ ἀσπαζώμεθα τὴν ἀλήθειαν, ὅπου καὶ ἂν αὕτη εὑρίσκηται, εἴτε ἐν τοῖς παλαιοῖς εἴτε ἐν τοῖς νέοις.
Ταύτην τὴν διάκρισιν ἐκέκτηντο οἱ ἱεροὶ Πατέρες ἡμῶν, καὶ διὰ τοῦτο ἦσαν συγχρόνως καὶ παραδοσιακοὶ καὶ καινοτόμοι· παραδοσιακοὶ μέν, ὡς ὁμολογοῦντες τὴν αὐτὴν πίστιν μὲ τοὺς πρὸ αὐτῶν· καινοτόμοι δέ, ὡς ἐκφράζοντες τὴν αὐτὴν πίστιν κατὰ νέον τρόπον πρὸς τὰς νέας προκλήσεις καὶ περιστάσεις.
Οὕτω καὶ ἡ θεολογία τῶν ἁγίων εἰκόνων δὲν εἶναι ἁπλῶς ἐπανάληψις τῶν κεκυρωμένων, ἀλλὰ ζῶσα καὶ ἀεὶ νέα ἐμπειρία τῆς ἐν Χριστῷ ζωῆς. Καθὼς καὶ αὐτὸς ὁ Κύριος ἔλεγε περὶ τοῦ νόμου, ὅτι «οὐκ ἦλθον καταλῦσαι ἀλλὰ πληρῶσαι»[12], οὕτω καὶ ἡμεῖς δὲν καταλύομεν τὴν παράδοσιν, ἀλλὰ τὴν πληροῦμεν, τουτέστι διὰ τῆς ζώσης ἡμῶν πείρας κατανοοῦμεν καὶ βιοῦμεν αὐτὴν βαθύτερον καὶ πληρέστερον.
Ὡς ἡ Ὑμετέρα Θειοτάτη Παναγιότης χριστοτερπῶς ἐδογμάτισεν, προεδρεύουσα τῆς Ἁγίας καὶ Μεγάλης Συνόδου τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας: «Ἡ στρατευομένη ἐν τῷ κόσμῳ Ὀρθόδοξος Ἐκκλησία συνεχίζει ἀεννάως τὸ ὑπερῶον τῆς Πεντηκοστῆς, ποὺ εἶναι αἱ κατὰ τόπους Ἐκκλησίαι μας, τὰς ὁποίας ἐκπροσωποῦμεν σήμερον πάντες ἡμεῖς, ἀδελφοὶ τιμιώτατοι. Ἀποτελοῦμεν τὸ μυστικὸν σῶμα τοῦ Χριστοῦ, παρατεινόμενον εἰς τὸν αὶῶνα, καὶ ἀπαλλάσσον τὸ ἀνθρώπινον γένος ἀπὸ τὰς ποικίλας βασάνους καὶ τὰ ἀδιέξοδα, καὶ ἑνούμεθα μετὰ τῆς ἐν οὐρανοῖς Ἐκκλησίας, πληροῦντες τὴν οἰκονομίαν Θεοῦ, καὶ ἑνοῦντες τὰ ἐπὶ γῆς τοῖς οὐρανίοις»[13].
Αὐτοὶ οἱ λόγοι Σας καὶ τὴν θεολογίαν πληροῦν καὶ τὴν φιλοσοφίαν τέρπουν· διότι κατὰ τὴν διάκρισιν τοῦ πρυτάνεως τῶν συγχρόνων φιλοσόφων τυγχάνουν «die Erscheinung des absoluten Geistes in der Welt»[14], μαρτυροῦν, δηλαδή, τὴν ἐπιφάνειαν τοῦ ἀπολύτου Πνεύματος ἐν τῷ κόσμῳ, καθ’ ὃν τρόπον ἡ Ἐκκλησία καθίσταται το ἱερώτατον ὄχημα, δι’ οὗ τὸ Θεῖον φανεροῦται ἐν τῇ ἀνθρωπίνῃ ἱστορίᾳ.
* * *
Καὶ τοῦτό ἐστι τὸ ἐξαίρετον τῆς Μεγάλης τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίας, ἡ θυσιαστικὴ διακονία καὶ ἡ σοφὴ διάκρισις ἐν τῇ παραδόσει. Αὕτη ἡ Ἁγιωτάτη καὶ πρωτόθρονος Καθέδρα, ἧς Ὑμεῖς, Παναγιώτατε, θεοφυτίᾳ προχειρισθείς, οἰκονόμος καὶ φύλαξ ὑπάρχετε, οὔτε ἄκαμπτος ἦν πρὸς τὰς ἀληθεῖς ἀνάγκας τῶν καιρῶν, οὔτε εὐχερὴς πρὸς τὰς ματαίας καινοτομίας. Καὶ διὰ τοῦτο, αὕτη πάντοτε τὴν ὀρθότητα τῆς πίστεως ἐφύλαξεν, καὶ τὸν θησαυρὸν τῆς παραδόσεως ἀκέραιον παρέδωκεν.
Ὅθεν καὶ νῦν, ὅτε ἑορτάζομεν τὸν Θρίαμβον τῆς Ὀρθοδοξίας, δὲν τελοῦμεν ἁπλῶς ἱστορικήν τινα ἑορτήν, ἀλλὰ πανηγυρίζομεν τὴν διαρκῆ νίκην τῆς ὀρθῆς διακρίσεως ἐν τῇ παραδόσει. Τὸν αὐτὸν τρόπον, ὃν ἐπεδείξαμεν ἐν τῷ ζητήματι τῶν εἰκόνων, ἐπιδεικνύει ἡ Μεγάλη Ἐκκλησία καὶ ἐν πᾶσι τοῖς λοιποῖς ζητήμασι. Φυλάττει μὲν ἀσφαλῶς τὰ οὐσιώδη καὶ ἀμετάβλητα τῆς πίστεως, προσαρμόζει δὲ συνετῶς τὰ δευτερεύοντα καὶ τυπικὰ πρὸς τὰς ἀνάγκας τῶν ἀνθρώπων.
Τοιαύτη, λοιπόν, εἶναι ἡ Μεγάλη τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησία, ἥτις καὶ ἐν τοῖς χαλεπωτάτοις καιροῖς, καὶ ἐν ταῖς μεγίσταις δοκιμασίαις, οὐδέποτε ἐξέκλινε τῆς ὀρθῆς ὁδοῦ. Διότι δὲν ὀνομάζεται ματαίως «Οἰκουμενικὸν Πατριαρχεῖον», ἐπειδὴ ὄχι μόνον περιλαμβάνει πᾶσαν τὴν οἰκουμένην τῇ προνοίᾳ αὐτῆς, ἀλλὰ καὶ ἑνώνει ἐναρμονίως ἐν ἑαυτῇ πᾶσαν τὴν παράδοσιν τῆς Ἐκκλησίας, τά τε παλαιὰ καὶ τὰ νέα, τὰ οὐσιώδη καὶ τὰ ἐπουσιώδη, ἕκαστον κατὰ τὴν οἰκείαν τάξιν.
Ἂς ἀναλογισθῶμεν, παρακαλῶ, τοὺς θεμελίους ἐφ’ ὧν ἐστήρικται ἡ τοιαύτη σοφία τῆς Μεγάλης Ἐκκλησίας. Οὗτοι δέ εἰσι, πρῶτον μὲν ἡ βαθεῖα γνῶσις τῆς παραδόσεως, δεύτερον δὲ ἡ διακριτικὴ ἀγάπη, τρίτον δὲ ἡ ταπεινόφρων πειθαρχία τῷ Ἁγίῳ Πνεύματι. Διότι οὔτε ἄνευ γνώσεως δυνατὸν ὀρθῶς κρίνειν, οὔτε ἄνευ ἀγάπης δυνατὸν ἀληθῶς παραδίδοσθαι, οὔτε ἄνευ ταπεινώσεως δυνατὸν πνευματικῶς διακρίνειν.
Καὶ τοῦτο ἦν τὸ μέγα ἔργον τῆς Μεγάλης Ἐκκλησίας ἀνέκαθεν, ὄχι νὰ σμικρύνῃ τὴν παράδοσιν ἢ νὰ συστέλλῃ αὐτήν, ἀλλὰ νὰ διευρύνῃ καὶ ζωογονῇ, καὶ διατηρῇ αὐτὴν ἀεὶ νέαν καὶ ζῶσαν. Διότι, καθὼς ὁ Ἡράκλειτος λέγει, ὁ ἥλιος καθ’ ἡμέραν νέος ἐπιφαίνεται[15], οὕτω καὶ ἡ ἐν Κωνσταντινουπόλει παράδοσις ἀεὶ καινοῦται, μηδέποτε παλαιουμένη, ἀλλ’ ἐν ἑκάστῃ γενεᾷ λαμπρότερον ἀνατέλλουσα.
Διόπερ, ὅταν πανηγυρίζωμεν τὸν Θρίαμβον τῆς Ὀρθοδοξίας, δὲν μνημονεύομεν μονοειδῶς τῆς παλαιᾶς νίκης, ἀλλὰ καὶ τῆς διαρκοῦς ὀρθότητος, ἣν ἡ Μεγάλη Ἐκκλησία ἐπεδείξατο πάντοτε. Αὕτη γὰρ ἦν καὶ ἔστι, καὶ ἔσται, διὰ τῆς χάριτος τοῦ Θεοῦ, ὁ ἀσφαλὴς κανὼν τῆς ὀρθῆς πίστεως· ὄχι διὰ ἀνθρωπίνας ἀρετάς, ἀλλὰ διὰ τὴν ἄνωθεν εὐλογίαν.
Καὶ ἂν καί τινες δοκιμασίαι καὶ θλίψεις ἐπῆλθον αὐτῇ κατὰ τοὺς αἰῶνας, οὐ μόνον δὲν ἐσβέσθη ἡ θεία αὐτῆς φωτοχυσία, ἀλλὰ καὶ ἐλάμπρυνεν ἔτι μᾶλλον. Διότι δὲν εὑρίσκεται ἐν τῇ κοσμικῇ ἐξουσίᾳ τὸ κλέος τῆς Μεγάλης Ἐκκλησίας, ἀλλ’ ἐν τῇ ὀρθῇ στάσει αὐτῆς πρὸς τὴν ἱερὰν παράδοσιν, φυλαττούσης ἀεὶ τὸ παλαιὸν καὶ ἀνακαινιζούσης αὐτὸ ἐν τῷ Πνεύματι.
* * *
Παρεσχέθη ἡμῖν, τοῖς ἀφανέσι καὶ ἐλαχίστοις θεράπουσι τοῦ Παντοκράτορος, ἡ θεσπεσία καὶ ἄρρητος εὐμένεια τῆς Ὑμετέρας Θειοτάτης Παναγιότητος, ἧς τὰ κράσπεδα προσκυνοῦμεν, ὥστε ἐντὸς τοῦ Πανσέπτου τούτου Πατριαρχικοῦ Ναοῦ, ὑπὸ τὴν ἱερὰν ταύτην στέγην, ἥτις τὸ εὐσεβὲς Γένος ἡμῶν τῶν Χριστιανῶν ἀνὰ τοὺς αἰῶνας περιθάλπει, φωνὴν ἆραι καὶ λόγον προσενεγκεῖν. Ἡμεῖς δέ, οἱ νοεροὶ δύται τοῦ μυστικοῦ Βοσπόρου, καταδυόμενοι ἐν τοῖς βυθοῖς τῆς Πατριαρχικῆς διδασκαλίας, τοὺς θεσπεσίους μαργαρίτας τῆς θεογνωσίας ἀνιμώμεθα.
Ὅσῳ γὰρ τῇ παρεκτάσει τῆς Πατριαρχικῆς σοφίας ἐπακολουθοῦμεν, τοσούτῳ τῆς ἀπείρου θεωρίας ἐφαπτόμεθα, μηδέποτε κόρον τῆς ἀναβάσεως λαμβάνοντες, ἀλλ’ ἀεὶ τὸ ἐπέκεινα καταλαμβάνειν ἐφιέμενοι. Αὕτη γὰρ ἡ ἀληθὴς τοῦ ζητουμένου μέθεξις, τὸ μηδέποτε τῆς ἐφέσεως παύεσθαι.
Τῷ δὲ αἰτίῳ τῆς ἐφέσεως, τῷ ὑπερφυεῖ καὶ ἀπεριγράπτῳ Λόγῳ, τῷ ἐξ ἀρχῆς ὑποστῆναι τοῖς ζητοῦσι τὴν ἀλήθειαν δυναμένῳ, σὺν τῷ ἀχράντῳ Πατρὶ καὶ τῷ ζωοποιῷ Πνεύματι, προσήκει πᾶσα δόξα, ἀμετρήτως ἐν τῇ Μεγάλη Ἐκκλησίᾳ ὑμνουμένη, νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς ἀπεράντους αἰῶνας τῶν αἰώνων. Ἀμήν.
______
1. Μ. Βασίλειος, Περὶ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος 18, 45, ἔκδ. B. Pruche, Basile de Césarée. Sur le Saint-Esprit, 2η ἔκδ., Sources Chrétiennes 17 bis (Paris: Éditions du Cerf, 1968).
2. Ἀπολυτίκιον τῆς ἑορτῆς τοῦ Εὐαγγελισμοῦ τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου καὶ Ἀειπαρθένου Μαρίας.
3. Λκ. 20,38.
4. Μτ. 15,6.
5. Πλάτων, Πολιτεία Ζ΄ 514a–520a, ἔκδ. John Burnet, Platonis Opera, τόμ. IV, Oxford: Oxford University Press, 1902.
6. Κυπριανὸς Καρχηδόνος, Epistula 74 (ad Pompeium), κεφ. 9, ἔκδ. G.F. Diercks, Sancti Cypriani Episcopi Opera Omnia, Corpus Christianorum Series Latina 3C (Turnhout: Brepols, 1996), σ. 520.
7. Γαλ. 5,1.
8. Β΄ Κορ. 3,6.
9. Α΄ Κορ. 4,7.
10. Ἑβρ. 13,8.
11. Α΄ Θεσ. 5,21.
12. Μτ. 5,17.
13. Ὁμιλία τῆς Α.Θ. Παναγιότητος τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου κ.κ. Βαρθολομαίου, Προέδρου τῆς Ἁγίας καὶ Μεγάλης Συνόδου τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, κατὰ τὴν Θείαν Λειτουργίαν ἐν τῷ Ἱερῷ Μητροπολιτικῷ Ναῷ τοῦ Ἁγίου Μηνᾶ Ἡρακλείου Κρήτης, ἐν συλλειτουργίᾳ μετὰ τῶν Μακαριωτάτων Προκαθημένων τῶν Ἁγιωτάτων Ὀρθοδόξων Ἐκκλησιῶν. (Κυριακὴ τῆς Πεντηκοστῆς, 19 Ἰουνίου 2016).
14. Βλ. Georg Wilhelm Friedrich Hegel, Phänomenologie des Geistes, hrsg. von Hans Friedrich Wessels und Heinrich Clairmont, Philosophische Bibliothek Band 414 (Hamburg: Felix Meiner Verlag, 1988).
15. Ἡράκλειτος, Fragmenta 6.3, ἔκδ. H. Diels and W. Kranz, Die Fragmente der Vorsokratiker, vol. 1, 6th edn. (Berlin: Weidmann, 1951).
